نظام اخلاق نبوي در جامع السعادات نراقي

نظام اخلاق نبوى‏ استخراج اخلاق النبى از جامع السعادات مرحوم نراقى

نورى محمد

چكيده‏
اخلاق از ضرورت‏هاى هر جامعه به ويژه در دوره‏ى جديد است. اما دانشمندان در فرهنگ‏هاى مختلف تلاش كرده‏اند بر اساس مبانى خاص خود، نظام اخلاقى متناسب با فرهنگ و مقتضيات اجتماعى پى‏ريزى كنند. دسته‏اى از متفكران مسلمان براساس فرهنگ وارداتى غرب در قرون اوليه‏ى اسلامى، نظام اخلاقى‏اى بنا كردند كه به نام اخلاق فلسفى يا اخلاق يونانى يا اخلاق ارسطويى مشهور شد. نيز گروه ديگر در چارچوب دانسته‏هاى متصوفه و عرفا نظام اخلاقى صوفيانه يا عرفانى را تأسيس كردند.
از همان زمان‏هاى دور، عده‏اى در مقابل نظام‏هاى غيرقرآنى و روايى سر تسليم فرود نياوردند و در صدد نظام‏سازى اخلاقى بر اساس قرآن يا احاديث يا هر دو بودند؛ درست همان كارى كه فقها در فقه انجام داده و نظام فقهى را پايه‏ريزى كردند. به هر حال، كتاب‏هايى مثل اخلاق محتشمى و اخلاق بشر پاسخ به اين نياز بود.
در دوره‏ى جديد اين خواست بيش از پيش طرفدار پيدا كرده و كسانى به فكر نظام‏سازى اخلاقى افتاده‏اند. البته انگيزه‏ى اينان متعدد بود. در بين آنها سلفيون تا پاك‏دينان كه خواهان احياى اسلام، بالاخص نظام اخلاقى اسلام، و تهذيب اين نظام از شوائب و كدورت‏ها بودند همگى حضور دارند.
تا كنون در فرهنگ شيعه، اقدامى جدى براى نظام اخلاقى بر پايه‏ى احاديث برداشته نشده است؛ نظامى كه پاسخگوى پرسش‏هاى اين عصر و جامع و همراه با تحليل‏هاى تطبيقى باشد.
اين مقاله در صدد زمينه‏سازى براى نظام اخلاقى است كه در سنّت و فرهنگ شيعه تأسيس شود و ويژگى‏هاى فوق را دارا باشد. از اين رو، نويسنده با مراجعه به يكى از معتبرترين منابع اخلاقى شيعه در صدد چنين اقدامى است.
مقاله در پنج فصلِ زير، تحليل‏هاى مرحوم نراقى و احاديث نبوى را سازمان‏دهى مجدد و بازسازى كرده است تا بلكه نظام اخلاقى شيعه مطرح شود. البته مدعى نهايت كار و رسيدن به نقطه‏ى مطلوب و نهايى نيست، بلكه آغازى براى اين راه طولانى است:
- ضرورت نظام‏سازى بر اساس اخلاق نبوى؛
- تبويب و نظام موضوعى؛
- فضايل و رذايل عاقله؛
- فضايل و رذايل قوه‏ى غضب؛
- فضايل و رذايل قوه‏ى شهوت.
ذيل هر فصل، چند عنوان و ذيل هر عنوان يك يا چند حديث همراه با توضيح مختصر آمده است.
واژه‏هاى كليدى: اخلاق نبوى، نظام‏سازى اخلاقى، نظام اخلاقى، جامع السعادات، آراى اخلاقى محمدمهدى نراقى، فضايل و رذايل، شيعه‏ى اخلاقى، اخلاق شيعى.
درآمد

دانشمندان مسلمان بر اساس حديثى كه بر سه بُعد اسلام (عقايد، احكام و اخلاق) تأكيد كرده،(3) از سده‏ى اوّل اسلامى، تلاش‏هاى علمى خود را در اين سه زمينه ادامه دادند؛ به‏طورى كه در سده‏ى چهارم و پنجم هر كدام از مذاهب و فرق اسلامى در عقايد و احكام صاحب مشرب و نظام شده بودند. امّا در اخلاق تا امروز مشرب يا نظام خاصى شكل نگرفته است. مهم‏ترين گواه اين ادعا، پيدايش مذاهب، به ويژه مذاهب پنج‏گانه‏ى شيعه، حنبلى، حنفى، مالكى و شافعى در احكام و فقه و ظهور نحله‏هاى كلامى، به ويژه اشاعره، معتزله و شيعه در عقايد و كلام و عدم وجود مكتب يا مكاتب خاص در اخلاق است. هر چند مى‏توان اين حادثه‏ى تاريخى را به فال نيك گرفت و تشتت و اختلافات كلامى و فقهى را كافى دانست و خدا را شاكر بود كه اين اختلافات در اخلاق جريان پيدا نكرد،(4) ولى از نگاه ديگر، اين حادثه نشانگر اين است كه دانشمندان اخلاق به حدّ كمال و مراتب عالى علمى نرسيده‏اند تا بتوانند مشرب، نظام و مكتب خلق كنند.(5)
در دوره‏ى جديد كه مكاتب اخلاقى يكى بعد از ديگرى خودنمايى كرد، مسلمانان فقدان مكتب اخلاقى را نپسنديدند و به فكر تأسيس نظام اخلاقى افتادند. اين انديشه در اهل سنّت زودتر پيدا شد و چند جريان درصدد مكتب‏سازى برآمدند،(6) اما شيعيان فقط به چاپ و انتشار كتب پيشين اخلاقى بسنده كرده و تك‏چراغ‏هايى كه در اين زمينه برافروخته‏اند نيز تداوم نيافته است.
به نظر مى‏رسد دانشمندان شيعه، به ويژه حوزويان، بايد پيش از تأسيس مراكز تعليم و تربيت كلام و فلسفه و فقه، مركز آموزش اخلاق تأسيس مى‏كردند. نيز بايد جريان پرتلاشى را براى تأسيس مكتب اخلاقى شيعه شكل مى‏دادند.
موضوع اين مقاله بر اساس همين دغدغه، ايجاد يك نظام اخلاقى است، نه بر اساس رهيافت‏هاى جديد غربى يا اسلامى، بلكه بر مبناى كتاب جامع السعادات و ديدگاه‏هاى مرحوم مولى مهدى نراقى.
علت گزينش اين كتاب چند نكته است:
نخست اين كه نراقى جزء آخرين نسل بنيان‏گذار در حوزه‏ى اخلاق است. او آخرين كسى است كه به تقرير و شرح روى آورد. مثل ملاصدرا كه آخرين بنيان‏گذار در حوزه‏ى فلسفه است. پيش از نراقى، در بين شيعيان چند قله‏ى اخلاقى وجود يافته كه نمى‏توان نام آنها را مكتب و نحله يا مذهب نهاد، ولى تلاش‏هاى مبنايى و بنيان‏گذارانه‏اند: يكى تلاش‏هاى ابوعلى مسكويه (درگذشته به سال 421 ق) و نگارش كتاب تهذيب الاخلاق و تطهير الاعراق(7) است ؛ دوم خواجه نصيرالدين طوسى (597 - 672ق) و تأليف كتب اخلاقى سه‏گانه‏ى اخلاق ناصرى، اخلاق محتشمى و اوصاف الاشراف است؛ سوم ملامحسن فيض كاشانى (درگذشته به سال 1091 ق) و تأليف كتاب محجّة البيضاء است؛ و چهارم نراقى (درگذشته به سال 1209 ق) و تأليف كتاب جامع السعادات است. بنابراين نراقى از طبقه‏ى چهارم اخلاق‏پژوهان شيعه است و آخرين آنها محسوب مى‏شود. بنابراين تجارب پيشين در كتاب او تجلّى يافته و درج شده است.
علت دوم، ويژگى‏هاى جامع السعادات است. در بين همه‏ى كتاب‏هاى اخلاقى كه در فرهنگ شيعه نوشته شده اين اثر نظام يافته‏تر و نظام‏مندتر است. از اين‏رو، براى منظور اين‏جانب كه مى‏خواستم نظام اخلاق نبوى را به دست آورم سودمندتر بود(8).
بر اين اساس، اين مقاله مى‏خواهد با اتكا به روايات خود رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله و نيز با تكيه بر تحليل‏ها و تقريرهاى مولى محمد مهدى‏نراقى اخلاق نبوى را در قالب يك نظام مطرح كند.(9)
ضرورت نظام‏سازى اخلاق نبوى‏

تاكنون هرچه پيرامون سيره‏ى اخلاق حضرت خاتم‏صلى الله عليه وآله نوشته‏اند، بر اساس نگاه فردى و موردى به حُسن اخلاق و سيره‏ى اخلاقى حضرت بوده و با نگاه جامع، به ويژه نظام جامع اخلاق اسلامى، كمتر به اخلاق النبى پرداخته شده است. اكنون بيش از هميشه اين ضرورت خودنمايى مى‏كند كه بايد تعاليم و آموزه‏هاى اخلاقى رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله را در ارتباط با هم و متعامل با يكديگر بررسى نمود. همان‏گونه كه در اقتصاد يا در جامعه پرداختن به يك گوشه از اقتصاد و يك مسأله‏ى اقتصادى مفيد و كارساز نيست و حتماً بايد تمامى مسايل و موضوعات در قالب يك نظام اقتصادى ارايه و عملى گردد، در اخلاق النبى هم بايد تمامى جوانب و مسايل را در ارتباط با هم مطرح كرد.
مقدمات و مبانى‏

هر نظام اخلاقى بر پايه‏ها و مبانى خاصى استوار است. مرحوم نراقى سيزده مبنا براى نظام اخلاقى خود برشمرده و آنها را در مقدمه‏ى جامع السعادات تحليل كرده است. بسيارى از اين مبانى از حديث رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله استخراج شده است. ما نيز در اين مقاله نخست به اين مبانى مى‏پردازيم و سپس فضايل و رذايل اخلاقى را برمى‏شماريم.
دكتر الحوفى كتاب مهمى به نام من اخلاق النبى نوشته و قبل از ورود در ديدگاه پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله درباره‏ى فضايل و رذايل، پنج مبنا را مطرح مى‏كند: عرف، منفعت‏گرايى مادى، سعادت شخصى، سعادت عمومى، وجدان و حد وسط. الحوفى معتقد است مسلمانانى بوده‏اند كه روايات حضرت رسول را بر اساس اين پنج محور مطرح و شرح كرده‏اند. اما به نظر او نظام اخلاق نبوى را بايد بر اساس مبانى متناسب با خودش طراحى كرد.(10) پس از اين‏كه مبانى اخلاق نبوى را مطرح مى‏كند، بر اساس آن نظام اخلاق نبوى را بيان مى‏كند. در اين نظام محورهاى زير تبيين شده‏اند: شجاعت، كرم، عدل، عفت، صدق، امانت، صبر، حلم، عفو، رحمت، ايثار و زهد.(11)
بر اساس اين محورها، نظام فردى اخلاق نبوى شكل مى‏گيرد، ولى اخلاق اجتماعى تحليل‏هاى ديگرى دارد و ذيل اين محورها به بررسى آن پرداخته است: حيا، تواضع، وفا، شورا، خوش‏رفتارى، كار، بشاشت و فكاهه.(12)
شناخت فضايل‏

يكى از مبانى اخلاقى، شناخت فضايل و رذايل است. انسان قبل از هر چيز لازم است صفاتى را كه بايد به آنها متصف شود بشناسد، امّا پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله فرموده نفسِ متّصف به اخلاق نكوهيده و اخلاق مذموم از شناسايى حقايق ناتوان است، زيرا رذايل اخلاقى چون پرده‏اى روى نفس افتاده و مانع از شناخت مى‏گردد. حضرت رسول مى‏فرمايد:
لولا ان الشياطين يحومون على قلوب بنى آدم لنظروا الى ملكوت السموات والارض؛(13)
اگر شياطين قلب‏هاى فرزندان آدم را احاطه نكرده بودند، مى‏توانستند باطن آسمان‏ها و زمين را مشاهده كنند.
در حديث ديگرى از رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله آمده است:
من عَمِلَ بما عَلِمَ ورثه الله علم ما لا يعلم؛(14)
هر كس به دانسته‏هاى خود عمل كند، خداوند آنچه را نمى‏داند به او مى‏شناساند.
مرحوم نراقى نتيجه‏گيرى مى‏كند: تا قلب تزكيه و پاكسازى نشود، معرفت به فضايل براى آن حاصل نمى‏شود. همان طور كه نماز كه عبادت ظاهر است جز با پاكسازى تن از نجاست باطنى كه همان اخلاق ناپسند است صحيح نيست، در اين‏جا هم پس از تطهير باطن و نفس از خباثت، مى‏توان به دانش و علم رسيد. به همين دليل، رسول خدا فرموده است: «لا تدخل الملائكه بيتاً فيه كلب»؛ يعنى: «ملائكه به خانه‏اى كه سگى در آن هست وارد نمى‏شوند.» نيز حضرت مى‏فرمايد: «بُنِى الدين على النظافة»؛ يعنى: «دين بر نظافت استوار شده‏است.» اين حديث بر هر دو نجاست دلالت دارد و متدين و مسلمان بايد باطن و ظاهر خود را از كثافات پاك كند، زيرا به قول حضرت: «الطهور نصف الايمان.»(15)
پاداش تجسم عمل اخلاقى‏

نفس انسانى در آغاز خلقت خود، همچون صفحه‏اى خالى از نقش و صورت است. به تدريج خلق و خوها در نفس رسوخ كرده و صورى نقش مى‏بندد. مرحوم نراقى اين‏جا نظريه‏اى كلامى را مطرح مى‏كند و مى‏گويد: صورت‏هايى كه در نفس رسوخ يافته در قيامت به شكل موجودات زشت و زيبا ظاهر مى‏شوند. اين نظريه متكى بر حديثى از رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله است. حضرت به قيس بن عاصم فرمود: «براى هر چيز نگهبانى و براى هر كار حسابرسى هست و ناگزير با تو قرينى هست. وقتى تو دفن مى‏شوى، آن زنده است. پس اگر او گرامى و بزرگوار باشد تو را گرامى و بزرگوار خواهد كرد و اگر پست و لئيم باشد، تو را پست و خوار خواهد ساخت.»(16)
مرحوم نراقى با آوردن آيات و اقوال متكلمان اين موضوع را توضيح داده است و به تبيين اين ديدگاه در دو مرحله‏ى برزخ و قيامت مى‏پردازد.(17)
در فرهنگ مردم ضرب‏المثل‏هايى در همين زمينه وجود دارد. اين ادبيات ريشه در شرع و كلام اسلامى دارد و گوياى اين است كه پاداش انسان نتيجه‏ى رفتار و عمل خود اوست. مثل اين ضرب المثل: «هر آنچه از اين دست بدهى با دست ديگر پَس مى‏گيرى.»
هر عملى مشابه و قرينه دارد و مثل فيلم يك حادثه‏ى تكرارپذير است. بنابراين، انسان‏ها در قيامت بر اساس همين اعمال پاداش مى‏بينند يا مجازات مى‏شوند. از اين رو، اخلاق اسلامى، علاوه بر دنياى آدمى و اصلاح آن، با آخرت هم پيوند دارد.
تربيت‏پذيرى‏

انسان تنها موجودى است كه در ابعاد وسيع مى‏تواند از سلطه‏ى عادات و غرايز و جبر طبايع رها شود و خودسازى نمايد و بر اساس طرح و نقشه‏اى، خود را تربيت نمايد.
مرحوم نراقى يك فصل از كتاب خود را با عنوان تأثير التربية على الاخلاق به اين موضوع اختصاص داده و مى‏نويسد: «خُلق ملكه‏اى نفسانى است و مبدأ و منشأ صدور افعال و رفتارها مى‏گردد. با تربيت و اصلاح خُلق، رفتار و صفات انسان هم سامان مى‏پذيرد.»
اين فصل از جامع السعادات بسيار عالمانه تنظيم و تأليف شده و در آن ديدگاه‏هاى قديم و جديد درباره‏ى منشأ فعل اخلاقى تحليل و بررسى شده است. مرحوم نراقى در پايان فصل، ديدگاه خودش را تبيين كرده است.
خلاصه‏ى اين ديدگاه‏ها اين است كه افعال اخلاقى از منشأ خارج از انسان مثلاً طبيعت يا جامعه متأثر است. نظريه‏ى ديگر ريشه‏ى اخلاقيات را در مزاج و طبيعت آدم جستجو مى‏كند. نظريه‏هاى سوم و چهارم فطرت يا عقل انسان را در اخلاقيات مهم مى‏شمارند. نراقى با نقد ديدگاه‏ها، براى هر كدام از اقوال سهمى از صحت قايل است، ولى هركدام را به تنهايى، صحيح و كامل نمى‏شمارد. از نظر او مهم تربيت انسان است، انسان تحت تعاليم مربيان بزرگ مى‏تواند تزكيه و تهذيب شده و خودسازى نمايد.
ايشان نظريات تربيتى جالبى بيان كرده كه براى برنامه‏ريزان علوم تربيتى سودمند است؛ مثلاً هماهنگى تأديب با درجه‏ى كمال انسان را مطرح كرده و مى‏گويد: هر برنامه‏ى تأديبى و تربيتى را براى هر كس نمى‏توان اجرا كرد، بلكه بايد شرايط و مقتضيات را سنجيد و درجه و مرحله‏ى رشد و كمال و اين كه چه نواقصى دارد را بررسى نمود، آن‏گاه تربيت و تأديب را آغاز كرد.
نراقى روايت پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله : «حسّنوا اخلاقكم»؛ (اخلاق خود را نيكو سازيد) را به دليل صيغه‏ى امر دالّ بر تربيت‏پذيرى انسان مى‏داند و معتقد است اگر انسان قابل تربيت نبود، پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله به آن امر نمى‏فرمود. نيز سخن ديگر ايشان: «بُعثتُ لاتمّم مكارم الاخلاق»؛ (من براى تكميل اخلاق نيك مبعوث شده‏ام) را مبيّن همين نكته مى‏داند.(18)
خلاصه اين‏كه تمامى نظام اخلاق نبوى، مبتنى بر اين اصل است كه انسان تربيت‏پذير است.
علم و عمل‏

به نظر مرحوم نراقى، علم اخلاق شريف‏ترين علوم است، زيرا موضوع و غايت آن تهذيب و تزكيه‏ى اخلاق و هدف آن تربيت انسان‏هاى صالح و رستگار است، ولى همين علم اگر صرف دانستن و آگاهى باشد و همراه عمل نباشد، كارآمدى خود را از دست مى‏دهد.
پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله دو طايفه را سرزنش كرده و فرموده اين دو طايفه كمرم را شكستند: «قَصَمَ ظهرى رجلان: عالم متهتّك وجاهل متنسّك» (عالم غير عامل به فرامين و جاهل متعصّب كمرم را شكستند). دانشمندى كه التزام عملى ندارد و جاهلى كه عملش از سَر حكمت و دانش نيست هر دو محكوم و مذمومند.
نيز حضرت فرمود: «البلاهة ادنى الى الخلاص من فطانة بترآء» (كودنى به نجات و رستگارى نزديك‏تر است تا تيزهوشى بى‏حاصل).(19)
انسان تيزهوش كه هوش و ذكاوت خود را در راه رستگارى و تهذيب و سعادت جامعه به كار نمى‏گيرد، بلكه در راه تخريب خود و جامعه مصرف مى‏كند، حتماً بدتر از انسان كودنى است كه حداقل براى تخريب خود و جامعه اقدامى انجام نمى‏دهد.
در نظام اخلاق نبوى، عالم بايد عامل باشد و نيز عامل بايد تلاش كند تا بيشتر ياد بگيرد. از اين رو، تمامى توصيه‏هاى نبى اكرم‏صلى الله عليه وآله دو جنبه‏ى علمى و عملى دارد.
تأثير دوسويه‏ى رذايل‏

در پايان مقدمات، مرحوم نراقى مى‏نويسد: «مپندار كه اگر صفا و بهجت نفس به واسطه‏ى تيرگى و كدورت ناشى از اشتباه از دست برود جبران‏پذير است. اين محال است و نهايت امر بعد از گناه مى‏توانى آثار آن را محوسازى و نفس را به حالت پيش از معصيت بازگردانى. اگر با كارهاى نيك، قلب به نورانيتى رسيده باشد، با گناه، علاوه بر اين‏كه اين نورايت زايل مى‏شود، قلب هم دچار ظلمت مى‏گردد. لذا زيان و خسران گناه و رذايل دوسويه، و مضاعف است؛ از يك سو خودش آمده و جاگير شده است، و [ از سوى ديگر] فضيلت يا فضايلى را از قلب اخراج مى‏كند. به همين دليل، رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله مى‏فرمايد: «من قارف ذنباً فارقه عقل لم يعد اليه ابداً» (كسى كه گناهى مرتكب شود، عقلى از او مفارقت كند كه هرگز به او بازنمى‏گردد).(20)
بنابراين، اخلاق نبوى به گونه‏اى است كه كسب هر فضيلت سود مضاعف دارد و كسب هر رذيلت هم دو زيان در پى داردو البته اين سير ادامه پيدا مى‏كند؛ يعنى كسى كه چهار فضيلت كسب كرده است، چندين رذيلت را از بين برده و موجبات پيدايش چندين فضيلت ديگر فراهم آورده است.
تبويب و نظام موضوعى‏

يكى از مباحثى كه همواره اخلاق‏پژوهان را مشغول داشته، ساختار فضايل و رذايل اخلاقى و چگونگى نظام‏مندسازى آنهاست. براى نخستين بار، ارسطو، اخلاق را به عنوان يك دانش، آينه‏ى خارج و واقعيت‏هاى خارجى دانست و با كشف خوبى‏ها و بدى‏هاى اخلاقى و روابط آنها در خارج، دانش اخلاق را بر همان اساس مرتب و منظم نمود.
نظام فلسفى‏

مسلمانان، علم اخلاق را به عنوان دانشى كه از فضايل و رذايل و اكتساب و اجتناب آنها بحث مى‏كند مورد توجه قرار داده و درصدد برآمدند فضايل و رذايل را دسته‏بندى كنند و آنها را سامان بدهند. ابن مسكويه در تهذيب الاخلاق و خواجه نصير در اخلاق ناصرى از ارسطو در كتاب نيكوماخوس تبعيت كرده و همان نظام ارسطو را اجرا نموده‏اند.(21) روش ارسطويى اين‏گونه است: نفس سه قوه دارد، هر قوه، فضايل و رذايلى دارد. نيز هركدام از فضايل و رذايل، انواعى يا دو طرف افراط و تفريط دارند. بدين ترتيب، يك نظام اخلاقى در علم اخلاق پديد آوردند.
ابن مسكويه معتقد است سه قوه: عاقليه، غضبيه و شهويه موجب سه فضيلت: حكمت، شجاعت و عفت مى‏شود. نيز هماهنگى آن سه قوه، فضيلت عدالت را به وجود مى‏آورد. اين فضايل را جنس قرار داده و انواع زيادى را تحت اين اجناس آورده است.
بنابراين مسكويه هر يك از قواى نفس را ذكر كرده و فضايل و رذايل آن را برشمرده و در مجموع، يك نظام اخلاقى عرضه كرده است.
مطمئناً او از اسلاف خود، به ويژه از مكتب ابوسليمان سجستانى المنطقى، كه تأثير او را در كتاب تهذيب الاخلاق مسكويه ملاحظه مى‏كنيم استفاده كرده است.(22) تأليف‏هاى اخلاقى قبل از تهذيب الاخلاق مسكويه نيز بر همين منوال بحث كرده‏اند.(23)
قواى نفس در حالت اعتدال، منشأ و مصدر چهار فضيلت: حكمت، عفت، شجاعت و عدالت خواهد شد؛ نيز در موقعى كه اعتدال ندارند و در حالت افراط و تفريط باشند، منشأ رذايلند. ابوعلى مسكويه جمله‏ى زيبايى دارد:
«انت تكتفى فى تعلّم الاخلاق بانها قوى ثلاث متباينه، فلذلك وجب ان يكون عدد الفضائل اعداد هذه القوى و كذلك اضدادها التى هى رذايل».(24)
در تمامى كتب اخلاقى كه به تبع ارسطو تأليف شده فضايل چهارگانه‏ى اصلى را به اين شرح نوشته‏اند: حكمت، عفت، شجاعت و عدالت. و براى هر كدام از اين فضايل ضدى در نظر گرفته‏اند: جهل، شره، جبن و ظلم. با توجه به اين‏كه هر كدام از صفات و فضايل فوق، انشعاباتى دارند و صفاتى زير آنها قرار مى‏گيرد. بنابراين نمودار نظام فضايل و رذايل ارسطويى اين‏گونه است:
اجناس و انواع‏
فضايل و رذايل‏ السفه‏
افراط
1 - حكمت - انواع حكمت‏
تفريط
البلیه ذكاء
ذكر
التعقل‏
سرعة الفهم‏
صفاء الذهن‏
سهولة التعلّم‏

شره‏

2 - عفت - انواع عفت‏

خمود
الحياء، الذغه، الصبر، السخاء، الحريه،
القناعه، الدمانه، الانتظام، حسن الهدى،
المسالمه، الوقار والورع.

تهور

3 - شجاعت - انواع شجاعت‏

جبن‏
كبر النفس، النجده، عظم الهمه،
الثبات، الصبر، الحلم، عدم الطيش،
الشهامه، احتمال، الكد.

ظلم‏

4 - عدالت - انواع عدالت‏

انظلام‏
الصداقه، الالفه، صلة الرحم، المكافاه،
حسن الشركه، حسن القضاء، التودد،
العباده، ترك الحقد، مكافاة الشر بالخير،
استعمال، اللطف، ركوب المعاداه،
ترك الحكاية عمن ليس بعدل مرضى البحث عن سيده من يحكى عنه العدل.

ابوعلى مسكويه، در تهذيب الاخلاق، خواجه نصيرالدين طوسى در اخلاق ناصرى و بالاخره مرحوم نراقى در جامع السعادات همين مشى را پيش گرفته و همين نظام اخلاقى را پذيرفته‏اند.(25) در مقابل، ابوحامد محمّد غزالى به راه ديگر رفته و در كتاب احياء علوم الدين و كيمياى سعادت، نظام ديگرى مطرح كرده است.
تجديد نظر در نظام فلاسفه‏

غزالى نامبردارترين مؤلّف مسلمان علم الاخلاق است. مع الوصف اخيراً كوشش پاره‏اى از ناقدان مصروف اين بود تا نشان دهند كه آراى اخلاقى غزالى از ارسطو و افلاطون اخذ شده و اصالت چندانى ندارد.(26) با اين حال، در حوزه‏ى اخلاق وقتى به سراغ دو كتاب احياء العلوم و كيمياى سعادت مى‏رويم، مى‏بينيم كه غزالى با تكيه بر شريعت، روايات و آيات قرآن مى‏خواسته نظام ديگرى عرضه كند.
درست است غزالى در چند جا به گفته‏ها و نظرات فلاسفه‏ى اخلاق‏نويس بها داده و همان‏ها را تكرار كرده است، ولى اين در واقع مماشات با آنها در برخى مواضع بوده است و سبك كتاب احياء العلوم يا كيمياى سعادت خود دليل قاطعى است كه غزالى نخواسته از روش فلاسفه در تنظيم و نظام بخشيدن به فضايل و رذايل استفاده كند و خود نظامى نو و جديد بر اساس آيات و روايات ارايه كرده است. وى از رذايل به مهلكات و از فضايل به منجيات تعبير كرده است و اين خود آغاز طرحى ابتكارى است. عمده و شايد بتوان گفت تمام نظام علم اخلاق غزالى بر اين دو پايه و ركن منجيات و مهلكات استوار است و او با بناى اين اركان خواسته از فلاسفه و آراء يونانيان پيروى نكند و بر شرع و دين تكيه كند. غزالى در كيمياى سعادت هر كدام از ربع‏هاى مهلكات و منجيات را به ده اصل تقسيم مى‏كند و در كتاب احياء علوم الدين براى هركدام ده كتاب مى‏آورد. بنابراين ستون فقرات نظام اخلاقى غزالى بيست شاخه دارد. هركس با عمل به ده شاخه‏ى منجيات و اجتناب از ده شاخه‏ى مهلكات به سعادت مى‏رسد. مرحوم مولى محمد مهدى نراقى هم به روش فلاسفه‏ى اخلاقى توجه داشته و هم به روش متدينين اخلاقى، مثل روش محجّة البيضاء از فيض كاشانى كه بر اساس احياء علوم الدين غزالى تأليف شده است. به هر حال، نظام اخلاقى غزالى چنين است:
مهلكات‏ رياضت نفس‏
شهوت شكم و فرج‏
شره سخن و آفت‏هاى زبان‏
خشم و حقد و حسد
دوستى دنيا
دوستى مال و آفت بخل‏
دوستى جاه و حشمت‏
ريا و نفاق در عبادت‏
كبر و عجب‏
غرور و فريفتگى‏ كتاب شرح عجائب القلب‏
كتاب رياضة النفس‏
كتاب كسر الشهوتين‏
كتاب آفات اللسان‏
كتاب ذم الغضب و الحقد و الحسد
كتاب ذم الدنيا
كتاب ذم البخل و حبّ المال‏
كتاب ذم الجاه والرياء
كتاب ذم الكبر والعجب‏
كتاب ذم الغرور

غزالى در بخش آفات لسان، آفات زير را برمى‏شمارد: پرگويى، غيبت، بدزبانى، تمسخر، دشنام، تهمت، لعن و دروغ و در ربع منجيات به فضايل خاصى اشاره دارد و آنها را مورد بررسى قرار مى‏دهد:
منجيات‏ توبه‏
صبر و شكر
خوف و رجاء
فقر و زهد
صدق و اخلاق‏
محاسبه و مراقبه‏
تفكر و ندامت‏
توكل و توحيد
محبت و شوق‏
مرگ و احوال آخرت‏ كتاب التوبه‏
كتاب الصبر والشكر
كتاب الخوف والرجاء
كتاب الفقر والزهد
كتاب النية والاخلاص والصدق‏
كتاب المراقبة والمحاسبه‏
كتاب الفكر
كتاب التوحيد والتوكل‏
كتاب المحبة والشوق‏
كتاب ذكر الموت ومابعده‏

او تلاش نموده، همه‏ى فضايل و رذايل اخلاقى را ذيل بيست عنوانى بياورد كه هم از نظر لفظ و هم از نظر محتوا مبتنى بر روايات و آيات باشد. با اين وجود، ساختار و طرح و نظام جديد غزالى در مورد فضايل و رذايل، در ميان مسلمانان كمتر جا بازكرده است. زيرا برخى ديدگاه‏هاى غزالى را حمل بر تصوف كرده‏اند.(27)
نظام اخلاقى كه وى ساخته و پرداخته است، داراى روح خدامحورى است. در مدار ارتباط انسان با خدا، اعمالى داراى ارزش و فضيلت است و فعاليت‏هايى رذيلت محسوب مى‏شوند. فضايل و رذايل در مدار انسان و خدا، هستى، واقعيت و معنى پيدا مى‏كنند و مهم آن است كه غزالى اين مدار را ترسيم كرده و با توجه به آن فضايل و رذايل را طرح نموده است؛ برخلاف تهذيب الاخلاق مسكويه و اخلاق ناصرى كه فضايل و رذايل آنها، در ارتباط بين انسان‏ها معنى و مفهوم پيدا مى‏كند و بيانگر نوعى رابطه بين انسان با خودش يا انسان با جامعه است. اين تفاوت بدان دليل است كه منشأ و سرچشمه‏ى نظام اخلاقى ارسطو و افلاطون، دينى نيست.(28)
البته نظام اخلاقى فلاسفه در اسلام با دگرگونى‏هايى همراه بوده است. دانشمندان مسلمان، اخلاق يونانى و رومى را مانند فلسفه‏ى غربى در فرهنگ اسلامى هضم كردند و گرايش‏هاى توحيدى و الهى به آن دادند. مرحوم نراقى همين روش را پيش گرفت و ذيل فضايل و رذايل آيات و روايات آورد و آنها را مستند به عذاب و عقاب نمود.
مرحوم نراقى، قبل از ورود به فضايل و رذايل، يك بخش از كتابش را به «بيان اقسام اخلاق» اختصاص داده است. وى هم مانند ديگر اخلاق‏پژوهان فيلسوف، به چهار فضيلت اصلى معتقد است و در بين اينها، عدالت را مهم‏تر يافته و بنيان اخلاق را بر عدالت استوار كرده است.(29) عدالت را اشرف فضايل مى‏داند، زيرا يا جامع ديگر فضايل و يا ملازم و همراه بعضى فضايل است.(30) در مقابل، ظلم را مبدأ و منشأ رذايل و همه بدبختى‏ها برشمرده است.
نراقى در فصل مربوط به عدالت، ابتكارى به خرج داده است. ايشان عدالت را گاه وصف فرد و فضيلتى براى نفس انسانى مى‏شمارد و مى‏گويد: با وجود عدالت، نفس انسان به سامان و داراى ديگر فضايل هم هست. امّا وقتى جور و ظلم بر نفس سيطره يافت، ديگر رذايل هم به تبع ظلم مى‏آيد. همچنين مى‏گويد: عدالت مى‏تواند وصف جامعه باشد و به عنوان فضيلت اجتماعى مبدأ و منشأ ظهور ديگر فضايل اجتماعى است. ايشان عدالت اجتماعى را به سه دسته تقسيم مى‏كند: عدالت بين خدا و انسان، عدالت بين انسان‏هاى زنده، عدالت بين انسان زنده و انسان‏هاى مرده، و هر كدام را به تفصيل توضيح مى‏دهد.(31)
به نظر مى‏رسد نراقى مى‏خواهد اين نكته‏ى ظريف را تفهيم كند: تحقق عدل و مساوات و از بين رفتن ظلم، تعدى و بى‏انصافى در جامعه، زمينه‏هاى تحقق عدالت در نفس به عنوان يك فضيلت بنيادين و زيربنايى را فراهم مى‏آورد. به ويژه عدالت حاكم و زمامدار را بسيار مهم و تأثيرگزار مى‏شمارد. با وجود اين نوع عدالت بسيارى از مشكلات مرتفع مى‏گردد و زمينه براى فضيلت عدالت فراهم مى‏شود.(32)
نراقى در اين‏جا به مثلى استناد مى‏كند: ان السلطان اذ كان عادلاً كان شريكاً فى ثواب كل طاعة تصدر عن كل رعية و ان كان جائراً كان سهيماً فى معاصيهم؛(33) يعنى: هر گاه حاكم عادل باشد در ثواب اطاعت‏هاى مردم شريك است، ولى اگر ظالم باشد در گناهان مردم سهيم است.
آن‏گاه حديثى از رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله را مى‏آورد: «اقرب الناس يوم القيامه الى الله تعالى الملك العادل و ابعدهم عنه المَلِك الظالم»؛(34) يعنى: نزديك‏ترين مردم در قيامت به خداى متعال زمامدار و حاكم عادل است و دورترين آنها از او پادشاه ستمكار است.
نيز حديث ديگرى از رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله آورده است: «عدل ساعة خيرٌ من عبادة سبعين سنة»،(35) زيرا عادل در مدت زمان كوتاه مى‏تواند شرايط عبادت و تحقق فضايل را فراهم آورد. كارآمدى و تأثير عادل در جامعه بسيار زياد و اساسى است.
روش نراقى اين‏گونه است كه ابتدا فضايل و رذايل سه قوه‏ى عقل، غضب و شهوت را مطرح و بررسى مى‏كند و در ادامه فضايل و رذايل مشترك بين قوا را تحليل مى‏نمايد.
فضايل و رذايل عاقله‏

حكمت به معناى علم به حقايق اشياء و جهل به معناى نادانى و فقدان دانش، دو فضيلت و رذيلت وابسته به عقل‏اند. نراقى حكمت و علم را برترين فضايل و كمالات و شريف‏ترين صفات انسان شمرده است كه كرامت انسان را موجب مى‏شوند.
سپس چند روايت از حضرت رسول‏صلى الله عليه وآله نقل كرده كه دلالت بر شرف و سودمندى حكمت و علم مى‏نمايد، از جمله: «جلوس ساعة عند مذاكرة العلم احب الى الله تعالى من قيام الف ليلة يصلى»؛ يعنى: ساعتى در مذاكره‏ى علمى نشستن نزد خداوند محبوبتر است از هزار شب بيدارى كه در هر شبى هزار ركعت نماز گزارده شود. «من خرج من بيته ليلتمس باباً من العلم كتب الله عزوجل له بكل قدم ثواب نبى من الانبياء و ثواب الف شهيد من شهداء بدر»؛(36) يعنى: كسى كه از خانه بيرون رود تا بابى از علم را فرا گيرد خداوند به هر گامى پاداش پيامبرى از پيامبران و پاداش هزار شهيد از شهيدان بدر به او اعطا مى‏كند.
نراقى احاديث زيادى از پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله و ديگر معصومين درباره‏ى خوبى و سودمندى علم و حكمت و بدى و ضرر جهل نقل كرده است. نيز در يك فصل مستقل راه‏هاى تعليم دانش را ياد مى‏دهد و آداب دانش آموختن را توضيح داده وكلام، اخلاق و فقه را سه علم يا شريف‏ترين علوم شمرده و به تفصيل به آنها مى‏پردازد.(37)
پس از توضيح دانش و حكمت، جهل را توضيح مى‏دهد. ابتدا جهل را اين‏گونه تعريف مى‏كند: الجهل كان خلو النفس عن العلم.(38)
به نظر نراقى، خود جهل انواعى دارد. يك تقسيم آن، جهل مركب و جهل بسيط است. جهل مركب در واقع دو جهل است كه در هم تنيده شده‏است كه جاهل مطلبى را نمى‏داند و نمى‏داند كه نمى‏داند، بلكه خيال و تصور مى‏كند كه مى‏داند. اين نوع جهل از بدترين بيمارى‏هاى انسان است.
نراقى در يك فصل مستقل، راه معالجه و درمان بيمارى جهل مركب را بيان مى‏نمايد. و همانند يك طبيب ماهر به درمانِ اين بيمارى از طريق كشف علل مرض اقدام مى‏كند. از نظر او، علت‏هاى جهل مركب متفاوت و متعدد است. يكى از مهم‏ترين آنها شك و ترديد است. به همين دليل رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله فرموده: «من شك فى الله تعالى و فى رسوله فهو كافر.»(39) بنابراين زوال جهل امكان‏پذير نيست مگر اين‏كه علت آن، يعنى شك، زايل بشود.
مرحوم نراقى در اين‏جا بر اساس روايات، نكته‏اى را مطرح مى‏كند: جهل مركب جزء رذايل است و ضد آن، فضيلت يقين است. يقين به معناى اعتقاد جازم و ثابت مطابق با واقع است كه با هيچ شبهه‏اى زايل نمى‏شود.(40)
پس از تعريف يقين، احاديثى را در اين باره نقل مى‏كند و از قول حضرت رسول‏صلى الله عليه وآله مى‏نويسد: «اليقين الايمان كله»؛ يعنى: يقين كل ايمان است.
نراقى در فصول مستقل نشانه‏هاى صاحبان يقين مثل توجه به خداوند و مراتب يقين را توضيح مى‏دهد و جوانب آن را بررسى مى‏كند.
شرك و توحيد

مرحوم نراقى شرك را به معناى اعتقاد به مؤثرى در عالم، غير از خداوند سبحان مى‏داند و آن را يكى از رذايل قوه‏ى عاقله مى‏شمارد؛ چنان‏كه توحيد به عنوان ضد شرك از فضايل اين قوه است. ايشان براى نخستين بار، شرك و توحيد را از فضايل و رذايل دانسته است. اخلاق‏پژوهان پيشين، شرك و توحيد را در اين قلمرو نياورده و جزء فضايل و رذايل ندانسته‏اند. البته ابوحامد غزالى توحيد را جزء منجيات، آورده است. اين مطلب نشانگر اين است كه نراقى تلاش نموده بر اساس فرهنگ دينى فضايل و رذايل را شناسايى كند و درصدد عرضه‏ى نظام اخلاقى دينى، البته با توجه به اخلاق فلسفى، برآيد.
نراقى براى درمان قلب و پاكسازى آن از شرك، بحث توكل و مناجات را پيش كشيده است. در اين مبحث از روش و ساختار فلاسفه دور شده و به مشى متصوفه، به ويژه ابوحامد غزالى در كتاب احياء العلوم و كيمياى سعادت، نزديك شده‏است.
خواطر نفسانى‏

از رذايل قوه‏ى عاقله وساوس شيطانى است كه به خواطر يا انديشه‏ها يا خيالاتى گفته مى‏شود كه منشأ و مبدأ آن نكوهيده و شيطانى است. البته اگر مبدأ خواطرْ الهى باشد به آن الهام مى‏گويند و پسنديده و ستوده است.
خاطر و جمع آن خواطر متعلق به قلب انسان است. گاه شيطان، اطلاعاتى را بر قلب عارض مى‏كند كه وسوسه نام دارد و گاه اطلاعات از مجارى درست وارد قلب مى‏شود كه الهام نام دارد. به همين دليل، پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله فرمود:
«فى القلب لَمَّتان: لَمَّه من الملك ايعاد بالخير و تصديق بالحق و لمّة من الشيطان ايعاد بالشرّ و تكذيب الحق»؛ يعنى: در قلب آدمى دو وارده و انديشه هست: وارده و انديشه‏اى از ملك كه به خير و تصديق حق وعده مى‏دهد و وارده و فكرى از شيطان كه به بدى و تكذيب حق فرا مى‏خواند.
نيز حضرت مى‏فرمايد:
«قلب المؤمن بين اصبيعين من اصابع الرحمن»؛ يعنى: قلب مؤمن بين دو انگشت رحمان قرار دارد (كنايه از اين‏كه خداوند بر آن سيطره دارد).(41)
از طرف ديگر، آدم‏هاى پليد و فاسد تحت سلطه‏ى شيطان‏اند و فرمان آنها در دست شيطان است، زيرا به قول رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله شيطان مانند خون در سراسر وجود آنها جريان دارد: «ان الشيطان ليجرى من بنى آدم مجرى الدم.»(42)
مكر، اغوا، تلقين و وسوسه همگى از يك جنس‏اند. وقتى انسان مجارى شناخت خود را تهذيب نكند و كسب آگاهى خود را از طريق و در چارچوب ضوابط الهى برنامه‏ريزى‏نكند، اطلاعات، آگاهى‏ها و حتى يقين‏هايى در ذهن و قلب او پديد مى‏آيد كه واقعيت ندارد، بلكه مخالف حقيقت است. اين نوع شناخت‏ها مبدأ بيچارگى انسان است؛ چون راه غلط به انسان معرفى مى‏كند و قضاوت‏هاى غيرواقعى تلقين مى‏نمايد. مرحوم نراقى در چند محور وسوسه و مكر و انواع آن و پيامدها و خطرات آن را توضيح داده است.
يكى از مباحث سودمند كتاب جامع السعادات، «علاج وساوس» است. او بر اساس روايات پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله، درمان‏هايى كارا براى انواع وسوسه‏ها عرضه كرده است. براى‏مثال رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله براى عده‏اى، درمان وسوسه را اشتغال به كار دانسته و فرمودند: «ان الله يبغض الشاب الفارغ»؛ يعنى: خداوند جوان بيكار را دشمن مى‏دارد.(43)
در ذهن افراد، به ويژه جوانان، بر اثر بيكارى، حداقل براى تأمين مخارج زندگى، ده‏ها طرح و نقشه‏ى منفى مى‏آيد. امروزه ثابت شده كه منشأ و علت اصلى بسيارى از ناهنجارى‏ها و جرائم، فقدان اشتغال و بيكارى است.
در مقابل انديشه‏هاى مسموم و پليد، معارف و حكمت و تفكرات مقبول قرار دارد. فكرهايى كه شيطانى نيست و از طريق برهان و استدلال به دست آمده است. در حديثى از رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله آمده است: «التفكر حياة قلب البصير»؛ يعنى: انديشه موجب زنده بودن قلب صاحبان بصيرت است.(44)
اگر انسان در نظام عالم و موجودات عالم تفكر نمايد، پيرامون زندگى خود و خانواده‏ى خود فكر كند و درباره‏ى قرآن و ديگر كتاب‏هاى علمى مطالعه كند، به انديشه‏هاى پاك و كارآمد و سودمندى دست خواهد يافت.
تفكر اگر مطابق ضوابط علمى جلو نرود و سير منطقى نداشته باشد، به وسوسه‏ى شيطانى مى‏انجامد. وقتى اين صفت تشديد شود، به آن مكر و حيله يا خدعه و دَهاء مى‏گويند. اين چهار صفت در مواقعى تحقق مى‏يابد كه انسان داراى شدت زيركى و فطانت يا سرعت فهم و ذكاوت باشد، امّا شيوه‏ى دست يافتن به نتيجه‏اى علمى غلط باشد. فرهنگ اسلامى اين صفت را بدترين و پليدترين صفت دانسته و بزرگان دين و مذهب در نفى و قباحت آن جملات زيادى بيان نموده‏اند، زيرا كسانى كه متّصف به خدعه و نيرنگ‏اند، نقش گسترده‏اى در تخريب جامعه دارند. مرحوم نراقى هم مى‏فرمايد اين صفت از همه‏ى صفات زشت‏تر و پليدتر و گناه آن شديدتر است.(45)
با اين‏كه مكر و حيله وضعيت شديد وسوسه‏ى شيطانى است و بايد در همان‏جا بررسى شود، امّا به دليل اهميت آن، مرحوم نراقى يك فصل مجزا و مستقل به آن اختصاص داده و آن را از خبائث و رذايل قوه‏ى عاقله شمرده است.
مكر و حيله يا خدعه و دَهاء در مقابل هوشيارى و ذكاء و سرعت فهم است. در عرف عالمان، به ويژه دانشمندان منطق، فكر، از مقدمه‏چينى تا رسيدن به نتيجه، سيرى دارد كه در زمان معين انجام مى‏شود. كسانى به دليل اين‏كه هوش بالايى دارند، اين سير را به سرعت طى كرده و به نتايج مى‏رسند. حال، اگر اين تفكر در راستاى اهداف شيطانى باشد، به آن مكر و حيله مى‏گويند و اگر در جهت مقاصد انسانى و الهى باشد، ذكاء و هوشيارى نام مى‏گيرد.
مكار و حيله‏گر به دليل اين‏كه بدترين و پليدترين انسان است از اعضاى جامعه‏ى اسلامى و دينى نخواهد بود. به همين دليل، رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله فرمود: «ليس منّا من ماكرَ مُسْلِماً»؛ يعنى: هر كه با مسلمانى مكر كند از ما نيست.(46)
فضايل و رذايل قوه‏ى غضب‏

مرحوم نراقى پس از اين‏كه قوه‏ى عاقله را تجزيه و تحليل كرده و فضايل و رذايل متعلق به اين قوه را برشمرده و ديدگاه‏هاى رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله را ضمن بيان احاديث نبوى متذكر شده، به سراغ قوه‏ى غضب رفته و در يك بخش مفصل به ابعاد و جوانب اين قوه پرداخته است.
غضب بخشى از طبيعت انسان است و انسان با حيوانات در اين قوه اشتراك دارد. با اين تفاوت كه انسان مى‏تواند اين قوه را در مسير و در راستاى اهداف متعالى به كار گيرد، امّا حيوانات در چارچوب كاملاً غريزى از اين قوه بهره مى‏گيرند.
بنابراين انسان مى‏تواند با برنامه‏ريزى و عقل و تدبير خود، غضب و صفات غضبيه‏ى خود را سامان‏دهى كند و حداكثر استفاده را از اين صفات بنمايد. از طرف ديگر، همين انسان مى‏تواند از اين صفات سوء استفاده نمايد و هزار برابر بدتر از حيوانات درنده، به كشتن همنوعان خود مبادرت ورزد. در اين زمينه، رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله دستورات زيبا و كارسازى دارند كه به مناسبت مطرح خواهد شد. نيز مرحوم نراقى تحليل‏هاى كارآمدى‏دارد كه اجمالى از آنها مى‏آيد.
شجاعت و جبن و تهوّر

همه‏ى اخلاق‏پژوهان فيلسوف، نخستين صفت قوه‏ى غضب را «شجاعت»، و تفريط آن را «جُبن»، و افراط آن را «تهوّر» دانسته‏اند. تهوّر، زياده‏روى در كارهاى شجاعانه و انداختن خود در مهلكه‏هاى ممنوع از نظر عقل و شرع است.
شريعت اسلام ميانه‏روى را تأكيد و تندروى را تقبيح كرده است. در قرآن آمده است كه: «لَا تُلْقُواْ بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ »(47)؛ يعنى: «خودتان را با دستان خود به هلاكت نيفكنيد.»
در مقابل تهوّر، جُبن (ترسويى) است كه مشى كندروى در شجاعت است. كسى جانش در خطر است، اگر از عوامل خطر بترسد و حركتى نكند، در اصطلاح جُبن دارد و جبان است. رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله چنين كسى را نكوهش كرده و فرموده است: «لا ينبغى للمؤمن ان يكون بخيلاً ولا جباناً» ؛ يعنى: سزاوار نيست كه مؤمن بخيل و ترسو باشد.
نيز فرمود: «اللهم انى اعوذ بك من البخل والجبن»؛ يعنى: خدايا، از بخل و ترسويى به تو پناه مى‏برم.(48)
اعتدال نفس در اين زمينه، شجاعت است. كسى كه جبن و تهوّر نداشت، شجاعت دارد و مى‏تواند در مواضع مهم، از خود اقدام و حركتى نشان دهد و از ناموس، دين و مال خود دفاع نمايد.
خوف‏

از ديگر صفات متعلق به قوه‏ى غضب، خوف است. خوف يعنى احساس رنج و تألم و ناراحتى به سبب انتظار ناملايمى كه در آينده وقوع آن محتمل است. تفاوت خوف با جُبن اين است كه جبن بى‏تحركى در جايى است كه عقلاً و شرعاً بايد حركت كرد، ولى در خوف بى‏تحركى نيست، بلكه فقط نگرانى نسبت به آينده است. خوف در جايى است كه شخص احساس مى‏كند در آينده حادثه‏اى براى او رخ مى‏دهد.(49)
نراقى خوف را بر دو قسمِ مذموم و محمود تقسيم كرده است. ترس از خداوند يا امور و موضوعات وابسته به خداوند مثل معاد را محمود مى‏شمارد. اين خوف از فضايل قوه‏ى غضبيه است، زيرا قوه‏ى عاقله به آن فرمان مى‏دهد.(50)
امّا خوف نكوهيده و ناپسند، مواردى است كه عقل آن را نكوهش مى‏كند، مثل ترس از مرگ. خوفِ محمود به دليل اين‏كه موجب بهبودى نفس انسان و جامعه‏ى انسانى مى‏شود، در اسلام داراى اهميت ويژه است و آيات و روايات فراوانى درباره‏ى آن وارد شده است. از جمله:
«إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَؤُاْ »(51)؛ يعنى: «از بندگان خدا فقط دانايان از او بيم دارند.» رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله در بيان اين آيه فرمود: «انا اخوفكم من الله»؛ يعنى: من از همه‏ى شما از خدا بيمناك‏ترم.(52)
مرحوم نراقى در اين‏جا فصلى با عنوان «بم يتحقق الخوف؟» (يعنى خوف چگونه و از چه پديد مى‏آيد؟) درباره‏ى علل و عوامل پيدايش خوف مذموم و خوف ممدوح نوشته است.(53) پس از اين فصل، فصل ديگرى با عنوان «الخوف من الله افضل الفضائل» تأليف كرده است و بيم از خداوند را به ترس از قوانين خداوند، ترس از سنت الهى، ترس از قيامت و ترس از انتقام الهى تحليل نموده و هويت هر كدام را بررسى كرده و در ادامه تأثيرات اين نوع خوف را معرفى كرده است.
خوف و اطمينان قلبى‏

ضد خوف مذموم، اطمينان و آرامش دل است. اين اطمينان كمال و فضيلت است. امّا ضد خوف نيكو، ايمنى از مكر خداست كه در آيات و روايات از مهلكات شمرده شده و از آن نكوهش شده است.
نراقى روايت متواترى را نقل كرده كه مضمون آن چنين است: پيغمبر اكرم‏صلى الله عليه وآله و جبرئيل از خوف خداى تعالى مى‏گريستند. خدا به آنها گفت: چرا گريه مى‏كنيد با اين‏كه شما را در امان قرار دادم؟ پاسخ دادند: خدايا، چه كسى مى‏تواند از مكر تو ايمن باشد؟
مرحوم نراقى معتقد است، حتى پيامبر و جبرئيل، حداقل از مكر خداوند آسوده خاطر نبودند، بلكه از آن خائف بودند و اظهار ناراحتى مى‏كردند.(54) مكر در اين‏جا به معناى عذاب و عقوبت است و از آنجا كه بندگان خدا از اشتباه مصون نيستند، لذا از مجازات هم در امان نيستند. البته اين‏گونه نيست كه مؤمنان مدام در خوف باشند و به وسيله‏ى ترس دائمى، به افسردگى دچار شوند و ده‏ها بيمارى روانى پيدا كنند، بلكه در فرهنگ اسلامى خوف و رجاء تلازم دارند. خوفْ بيم و رجاءْ اميدوارى است و اميدوارى، انبساط قلب و سرور روانى در پى دارد.
در جامع السعادات يك فصل ويژه به مبحث «تلازم خوف و رجاء» اختصاص يافته و در آن روايت جالبى از پيامبر بيان شده است: پيامبرصلى الله عليه وآله به گروهى فرمود: «اگر آنچه را من مى‏دانم شما هم مى‏دانستيد كمتر مى‏خنديديد و بسيار مى‏گريستيد و سر به كوه و بيابان مى‏نهاديد و بر سينه‏هاى خود مى‏زديد و به خدا پناه مى‏برديد.» در اين هنگام، جبرئيل فرود آمد و گفت: پروردگارت مى‏فرمايد: بندگانم را نااميد مكن. پس، پيغمبر آنان را به اميد و شوق فرا خواند.(55)
به همين دليل، احاديث زيادى از رسول خداصلى الله عليه وآله نقل شده كه در آنها به حسن ظن و اميدوارى به خداوند توصيه شده است.(56)
خودكم‏بينى و خودبزرگ‏شمارى‏

از رذايل قوه‏ى غضب صغر نفس يا ضعف نفس (خودكم‏بينى) است كه موجب عجز و ناتوانى از تحمل حوادث و شدايد مى‏گردد. نراقى اين صفت را از نتايج جبن و از صفات خبيثه مى‏شمارد.(57) در قرآن و روايات گاه از آن با تعبير ذلّت، در مقابل عزّت، ياد شده است. در روايتى از امام صادق عليه السلام آمده است: «المؤمن يكون عزيزاً ولا يكون ذليلاً».(58)
گاه به جاى عزّت، صلابت نفس و محكمى دل و مهابت آمده است. كسى كه چنين باشد ثبات قدم و پايدارى دارد.
البته همان‏طور كه كوچك‏بينى مذموم است، بزرگ‏بينى هم مذموم است و بايد حد وسط و اعتدال رعايت گردد.
بى‏غيرتى و بى‏حميتى‏

اسلام بر حفاظت از دين، عِرض و آبرو، ناموس، اولاد و اموال تأكيد كرده است. كسانى كه درصدد حفاظت آنها نيستند، بى‏غيرت و فاقد حميت شمرده شده‏اند. رسول خداصلى الله عليه وآله فرمود: «اذا لم يغير الرجل فهو منكوس القلب»؛ يعنى: دل مرد بى‏غيرت سرنگون است (يعنى برخلاف فطرت انسانى است).(59)
رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله حفظ نكردن موارد فوق را رذيله شمرده و بسيار مذمت كرده است. مرحوم نراقى فصل مفصلى در اين باره نوشته است.
ضد بى‏حميتى و بى‏غيرتى، غيرت و حميت است و آن عبارت است از سعى در محافظت آنچه نگاهبانى آن لازم است. منشأ اين صفت، شجاعت و قوت نفس است. پيغمبر اكرم‏صلى الله عليه وآله فرمود: «سعد غيور است و من از سعد غيورترم و خدا از من غيورتر است.» در روايت ديگرى هست كه: «ان الله تعالى غيور و يحب الغيرة»؛ يعنى: خداى متعال غيرتمند است و غيرت دوست مى‏دارد.
غيرت به انواع مختلف تقسيم مى‏شود: غيرت دينى، غيرت مالى، غيرت ناموسى و غيرت خانوادگى. همه‏ى اينها در روايات آمده و نراقى با تكيه بر اين روايات به توضيح آنها مى‏پردازد.(60)
عجله (شتابكارى) و وقار

در تعريف اين صفت گفته‏اند حالتى در دل انسان است كه به مجرد خطور امرى در ذهن، بى‏درنگ و بدون تأمل اقدام به عمل مى‏كند. اين حالت از لوازم ضعف و كوچكى نفس و از القائات شيطان است و موجب هلاكت انسان مى‏شود. انسان عجول همواره در دام مفاسد و بدبختى‏ها مى‏افتد. به همين دليل، رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله فرمود: «العجلة من الشيطان والتأنّى من الله». خداوند هم به پيامبرش مى‏فرمايد: «لَا تَعْجَلْ بِالْقُرْءَانِ مِن قَبْلِ أَن يُقْضَى‏ إِلَيْكَ وَحْيُهُ‏و »(61)؛ يعنى: «قرآن را پيش از آن‏كه وحى آن به تو برسد به شتاب مخوان».
مرحوم نراقى مى‏نويسد: اخبار و روايات عجله از حد شمارش افزون است. [ در اين روايات‏] مفاسد و آثار سوئى كه عجول به آن مى‏رسد آمده است.(62)
ضد عجله، وقار و تأنّى و سكينه است و اينها حالتى در قلب‏اند كه باعث حزم و احتياط و تأمل و درنگ در گفتار يا كردار يا اعمال مى‏گردد. چهار واژه‏ى وقار، تأنّى، سكينه و تأمل به همان حالت گفته مى‏شود، البته با تفاوت‏هاى بسيار ظريف و اندك كه نراقى هم به آنها اشاره كرده است.(63) در فرهنگ فارسى بيشتر به اين حالت، طمأنينه و وقار مى‏گويند.
سوء ظن و حسن ظن‏

بددلى، ثمره و مولود ضعف نفس و ترس است، زيرا جبان، هر فكر فاسدى را كه به ذهنش خطور كند، مى‏پذيرد. از اين رو، سوءظن موجب پذيرفتن بسيارى از بدفهمى‏ها و داورى‏هاى اشتباه است، مفاسد و پى‏آمدهاى بسيار مخربى در فرد و جامعه به همراه دارد و شالوده‏هاى وحدت اجتماعى را منفصل و متلاشى مى‏سازد. شايد به همين دليل قرآن آن را گناه (اثم) دانسته است.(64) و پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله فرمود: وقتى فكر سوئى به ذهن خطور كرد، همين جا انسان به آن عمل نكند و نگذارد در ذهن پيشروى كند. اين راه علاج در سخنان بزرگان چنين آمده است: «فمخرجه من سوء الظن ألّا يُحقّقه»؛ يعنى: راه گريز از سوء ظن اين است كه آن را محقق و عملى نكند.
ضد سوء ظن، حسن ظن است. هر كدام از اينها خود دو قسمِ سوء يا حسن ظن خالق و حسن يا سوءظن مخلوق دارد. درباره‏ى هر كدام از اينها روايات فراوانى هست. نيز گزارش‏هاى تاريخى متنوعى هست كه نشان مى‏دهد بر اثر اين صفت نفسانى چه جنگ‏هايى به راه افتاد و خون‏هايى ريخته و انسان‏هايى كشته شد. نراقى از رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله روايات متعددى نقل كرده و به توضيح ابعاد اين پديده‏ى روانى پرداخته است.(65)
غضب (خشم)

آن را كيفيتى نفسانى كه باعث حركت روح از درون به بيرون براى غلبه و پيروزى مى‏شود و مبدأ و سرچشمه‏ى آن انتقام‏جويى است، تعريف كرده‏اند.
قابل توجه اين‏كه غضب در اين‏جا با قوه‏ى غضبيه متفاوت است. اين غضب يعنى خشم و خشمگين شدن و فعلى از قوه‏ى غضبيه است.
انسان ايده‏آل در شرايطى كه بايد خشمگين شود، اين حالت را پيدا خواهد كرد. خداوند در وصف اصحاب پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله فرمود: «أَشِدَّآءُ عَلَى الْكُفَّارِ »(66) و به پيامبر امر مى‏كند: «وَاغْلُظْ عَلَيْهِمْ »(67)؛ يعنى: «بر كفار سختگيرى كن.»
اگر انسان به اشتباه خشمگين شود، مفسده‏هاى زيادى دارد. به همين دليل، پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله آن را مفسد ايمان دانسته است: «الغضب يفسد الايمان كما يفسد الخل العسل»؛ يعنى: غضب ايمان را فاسد مى‏كند، چنان‏كه سركه عسل را. نيز مى‏فرمايد: «الشجاع من يملك نفسه عنه غضبه»؛(68) يعنى: شجاعت در برخى شرايط، نداشتن خشم است.
يكى از مصيبت‏هاى كنونى جامعه اينست كه نفرت در ميان مردم زياد شده و مردم نسبت به يكديگر بدبين‏اند و با اندك چيزى به جان هم مى‏افتند و شروع به منازعه مى‏نمايند. خشمگين شدن، اتفاقات و حوادث غير قابل پيش‏بينى‏اى به همراه دارد.
مرحوم نراقى فصل مستقلى براى معالجه‏ى غضب نوشته و چندين روايت از پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله و ديگر معصومين عليهم السلام درباره‏ى روش‏هاى درمان خشم آورده و به بررسى آنها پرداخته است.(69)
انسان اگر به فضيلت حلم و كظم الغيظ (فرو بردن خشم) آراسته باشد، مى‏تواند به آسانى غضب را مهار كند و مانع به هلاكت افتادن خويش گردد. به نظر نراقى، حلم، اشرف كمالات نفسانى بعد از علم است و به همين دليل رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله فرمود: «اللهم اغنِنى بالعلم و زيّنّى بالحلم»؛ يعنى: خداوندا، مرا به سبب علم بى‏نياز كن و با حلم زينب بخش. نيز فرمود: «ما جرع عبدٌ جُرعهً اعظم اجراً من جرعه غيظٍ كظمها ابتغاء وجه الله تعالى»؛ يعنى: هيچ بنده‏اى جرعه‏اى نياشاميد كه اجر آن بيشتر باشد از جرعه‏ى غيظى كه براى خداى تعالى فرو برده است.(70)
انتقام و عفو

نراقى انتقام را اين‏گونه تعريف كرده است: «بمثل ما فعل به او بالازيد منه و ان كان محرماً ممنوعاً من الشريعه»؛ يعنى: اگر كسى به ديگرى بدى كند او هم درصدد بدى‏كردن مثل آنچه او كرده يا بيشتر از آن برآيد اگر چه حرام باشد، اين انتقام است.
هر انتقامى جايز نيست، چنان‏كه نبايد غيبت را با غيبت، فحش را با فحش و بهتان را با بهتان و ديگر محرّمات مكافات به مثل كرد. رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله فرمود: «ان امرؤ عيّرك بما فيك فلا تعيره بما فيه»؛ يعنى: اگر مردى تو را به عيبى كه در تو هست سرزنش كند تو او را به آنچه در اوست سرزنش نكن.
امروزه رويه‏ى زشتى در فرهنگ ما متداول شده و مردم تلاش مى‏كنند به انتقام‏جويى و تلافى يكديگر و منكوب كردن طرف مقابل بپردازند. اخلاق اسلامى اين رويه را زشت شمرده است. البته در فرهنگ اسلامى سكوت مطلق در برابر كسى كه پرده‏درى مى‏كند و هر چه مى‏خواهد مى‏گويد نيز جايز نيست، ولى بايد به اندازه‏ى ضرورت پاسخ گفته و دفاع شود. در شريعت براى انواع جرائم، مكافات و عقوبت‏هايى هست و غير از آنها بايد حساب شده و مطابق ضوابط باشد. از اين‏رو، پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله فرمود: «گناه دو ناسزاگو، بر عهده‏ى كسى است كه آغازگر باشد.» به هر حال، اين‏كه حد و اندازه و مرزهاى پاسخ‏گويى و دفاع تا كجاست، پيامبرصلى الله عليه وآله و ديگر معصومين عليهم السلام در فرمايش‏هاى خود دقيقاً مشخص كرده‏اند.
ضد انتقام، عفو و بخشش است. عفو صرف‏نظر كردن از قصاص و غرامت توسط كسى است كه حقى از او ضايع شده است. پيامبرصلى الله عليه وآله در اهميت عفو فرمود: «العفو لا يزيد العبد إلّا عزاً»؛ يعنى: گذشت جز عزّت بنده را نيفزايد.(71)
عنف و رفق‏

درشتى و سختگيرى در گفتار يا حركات از نتايج و ثمرات غضب است و ضد آن نرمى يا رفق است كه از نتايج حلم است. در ادبيات امروزى عرب به خشونت، عنف گفته مى‏شود، اما در گذشته به درشتى و سختگيرى عنف مى‏گفتند.
نراقى مى‏گويد: اهميت عنف و فضيلت رفق آن‏قدر زياد است كه روايات زيادى درباره‏اش وارد شده است. از جمله اين‏كه رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله فرمود: «لو كان الرفق خلقاً يرى ما كان فيما خلق الله شى‏ء احسن منه»؛ يعنى: اگر رفق مخلوقى مى‏بود كه ديده مى‏شد در ميان مخلوقات خدا از او نيكوتر نبود.(72)
نراقى در ادامه، مدارا را توضيح داده است و معتقد است مدارا از حيث معنى نزديك به رفق است، زيرا مدارا نرمى و ملايمت و حسن معاشرت با مردم و تحمل ناگوارى و آزار آنهاست. به نظر نراقى، بين مدارا و رفق يك تفاوت ظريف هست و آن تحمل آزار مردم است كه در مدارا هست ولى در رفق نيست.
مدارا آثار و ثمرات زيادى در فرد و جامعه به وجود مى‏آورد. به همين دليل، رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله فرمود: «المداراة نصف الايمان». نيز فرمود: «امرنى ربى بمداراة الناس كما امرنى باداء الفرائض»؛ يعنى: پروردگارم مرا به مدارا و سازش با مردم امر فرموده چنان‏كه به انجام واجبات امر فرمود.(73)
سوء خلق و حسن خلق‏

اين دو واژه يك معناى عام دارند، يعنى اخلاق نيك يا اخلاق بد و شامل همه‏ى فضايل يا رذايل مى‏شوند. اما خوش‏خلقى يك معناى اخص هم دارد؛ يعنى نرم‏خويى و خوش‏سخنى و گشاده‏رويى. بدخلقى ثمره‏ى درخت غضب و خوش‏خلقى ميوه‏ى درخت حلم است. بدخلقى در اسلام به شدت مذمت شده‏است. نيز روايات زيادى در اين باره به ما رسيده است. يكى از آنها اين‏گونه نقل شده كه به حضرت رسول‏صلى الله عليه وآله گفتند: فلان زن روزها روزه مى‏گيرد و شب‏ها به عبادت مى‏پردازد، ولى بدخوست و با زبانش همسايگان را مى‏آزارد، حضرت فرمود: «هيچ خيرى در او نيست و او از دوزخيان است.»(74)
همچنين اين روايت حضرت مشهور است:
«سوء الخلق يفسد العمل كما يفسد الخل العسل»؛ يعنى: بدخويى عمل را تباه سازد، چنان‏كه سركه عسل را فاسد كند.
نيز فرمود: «سوء الخلق ذنبٌ لا يغفر»؛ يعنى: بدخلقى گناهى نابخشودنى است.(75)
مرحوم نراقى به دليل اهميت اين فضيلت و ضد آن، در چندين مبحث به بررسى جوانب آنها مى‏پردازد. فصل «طرق اكتساب حسن الخلق» (روش‏هاى كسب خوش‏خلقى) از مهم‏ترين آنها است.
همان‏گونه كه در قرآن خطاب به رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله آمده است كه: «إِنَّكَ لَعَلَى‏ خُلُقٍ عَظِيمٍ »(76)، ايشان بهترين خُلق و خو را داشت. اساساً پيشرفت اسلام در صدر اسلام مديون خلق حسن نبى مكرم اسلام‏صلى الله عليه وآله بود. آن حضرت، با خلق نيك خود، تمام مردم حتى كفار و مشركان را جذب اسلام مى‏نمود.(77) متأسفانه امروزه مسؤولان دينى و مبلّغان اسلامى كمتر از اين روش بهره مى‏گيرند، از اين رو جذابيت شيوه‏هاى تبليغات دينى كم است.
كينه و خيرخواهى‏

حقد كه ترجمه‏ى فارسى آن كينه است، يكى از ديگر رذايل قوه‏ى غضب است. رسول خداصلى الله عليه وآله فرمود:
«المؤمن ليس بحقود» ؛ يعنى: مؤمن كينه‏توز نيست.
نيز ايشان مى‏فرمايد: «جبرئيل هرگز در هيچ امرى اين اندازه سفارش نكرد كه در خصوص دشمنى با مردم.»
ضد آن نصيحت به معناى خيرخواهى و نخواستن شر براى كسى است.(78) مرحوم نراقى در چند فصل لوازم كينه را برمى‏شمارد و تحليل مى‏كند.
دشمنى آشكار يا عداوت كه از قوه‏ى غضب برمى‏خيزد، از لوازم كينه است؛ زيرا عداوت وقتى چنان نيرومند شود كه با وجود آن ديگر نتوان مجامله كرد آشكارا ظاهر مى‏شود. نراقى مى‏گويد اخبارى كه در مذمت عداوت رسيده بسيار است.(79)
نيز زدن (ضرب)، فحش (دشنام)، لعن و طعن از لوازم كينه و دشمنى است. از رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله حديثى رسيده كه بسيار زيبا است:
«ليس المؤمن بالطعان ولا اللعان ولا الفاحش ولا البذى»؛ يعنى: مؤمن طعنه‏زن و لعنت‏گر و فحش‏گو و بدزبان نيست.
نيز فرمود: «المؤمن ليس باللعان»؛ يعنى: مؤمن لعن‏كننده نيست.
نراقى در اين فصل، ده‏ها حديث ديگر نيز از رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله و ديگر معصومين عليهم السلام نقل كرده است.(80)
جامعه‏ى صدر اسلام به دستورات رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله با گوش فرا دادن از عداوت و بغض و كينه عارى شد و همه‏ى مسلمانان به يكديگر علاقه پيدا كردند. نتيجه اين شد كه نيروهاى مادى و انسانى اين جامعه در جهت سازندگى به كار گرفته شد و به سطح بالايى از مدنيت و تمدن در دست يافتند. امّا متأسفانه جامعه‏ى امروزى ما پر از حقد و كينه و تنفر از يكديگر است و تعامل اجتماعى كاهش يافته است.(81)
خودبينى و خودشكنى‏

عُجب و انكسار النفس از رذايل مهم نفسانى است.
رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله فرموده است: «ثلاثٌ مهلكات: شحّ مطاع، هوى متبع و اعجاب المرء بنفسه»؛ يعنى: سه چيز هلاك‏كننده است: بخلى كه انسان مطيع آن شود، و هواى نفس كه پيروى‏شود و اعجاب آدمى نسبت به خود.(82)
ضد عُجب و خودپسندى، شكسته‏نفسى و انكسار و حقير شمردن خود است. و احاديث فراوانى از رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله هست كه از اين ويژگى نهى شده است.
كبر و تواضع‏

كبر و تكبّر حالتى است كه انسان خود را بالاتر از ديگران مى‏بيند و فكر مى‏كند خودش بر همگان رجحان دارد.
رسول خداصلى الله عليه وآله فرمود: «لا يدخل الجنه من كان فى قلبه مثقال حبه من خردل من كبر»؛ يعنى: هر كس به قدر يك دانه‏ى خردل در دل او كبر باشد به بهشت نمى‏رود.(83)
تواضع، به معناى شكسته‏نفسى، ضد كبر است. و رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله فرمود: «ما تواضع احد للّه الّا رفعه اللّه»؛ يعنى: هيچ‏كس براى خدا تواضع نكرد مگر اين‏كه خداوند او را رفعت بخشيد.
فخرفروشى و حقير شمردن‏

اظهار افتخار يا مباهات به چيزى كه انسان آن را كمال خود مى‏پندارد فخرفروشى است و نراقى آن را از اقسام تكبّر شمرده است. ضدّ آن استحقار نفس و ترجيح غير بر خود است.
امام صادق‏عليه السلام از قول رسول الله‏صلى الله عليه وآله نقل مى‏كند: «آفة الحسب الافتخار والعجب»؛ يعنى: آفت حسب و شرافت خانوادگى، به خود باليدن و خودپسندى است.(84)
بغى و انقياد

گردن‏كشى و سركشى از مهلكات است.
پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله مى‏فرمايد: «انّ اعجل الشرّ عقوبة البغى»؛ يعنى: عقوبت بغى زودتر از عقوبت هر بدى ديگرى مى‏رسد.
سركشى آفات و تبعات بسيار زيادى در زندگى فردى و جمعى دارد و مفاسد فراوانى به دنبال مى‏آورد. ضد آن انقياد يا تبعيت و فرمان‏بردارى از عقل يا شرع است.(85)
امروزه كارشناسان علوم اجتماعى، مقوله‏اى به نام جامعه‏پذيرى را مهم دانسته و همواره درصدد گسترش و تعميم آن برآمده‏اند. جامعه‏پذيرى دقيقاً حالتى مخالف رذيلت بغى است و مرادف انقياد است.
خودستايى و اقرار به عيوب‏

تزكية النفس كه در فارسى به خودستايى ترجمه شده به معناى نفى نقص از خود و اثبات كمالات براى خود است و ضد آن نفى كمالات از خود و اثبات عيوب براى خود است. در حديث وارد شده كه: «تزكية المرء لنفسه قبيحة»؛ يعنى: ستايش انسان از خود قبيح است.(86)
پيدايش اين حالت در هركس، موجب عدم توجه او به واقعيت‏ها و اهتمام او براى نابود كردن عيوب است. همين بى‏توجهى زمينه‏هاى هلاكت او را فراهم مى‏آورد.
عصبيت و حميت‏

حمايت از خود و اقوام و نزديكان و همشهرى‏هاى خود را عصبيت نامند. البته اگر دفاع به حق و در چارچوب ضوابط شرع باشد غيرت ناميده مى‏شود، ولى اگر دفاع از آباء و اجداد، نژاد، قبيله و مليت و ترجيح آنها بر شريعت و دين باشد، تعصب نام دارد و مذموم است.
پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله، سخنان زيادى در اين باره دارد. چون عرب جاهلى اين صفت را داشت، حضرت سعى كرد مسلمانان، عارى از آن باشند. مثلاً ايشان فرموده است: «من تَعَصَّبَ او تُعُصِبَ له فقد خلع رِبقَ الايمان من عنقه»؛ يعنى: كسى كه تعصب ورزد يا يا به او تعصب نمايند و بر آن خشنود باشد، رشته‏ى ايمان را از گردن خويش باز كرده است.(87)
كتمان حق و ايستادن بر حق‏

پوشاندن حقيقت و جلوگيرى از اشاعه‏ى آن از مذمومات است. در مقابل، انصاف حق و بيان حقيقت و پايدارى بر آن از فضايل است.
رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله در اين باره سخنان شيرين فراوان دارند؛ مثل: «سيد الاعمال انصاف الناس من نفسك»؛ يعنى: سرور اعمال، انصاف دادن مردم از خود است.(88)
قساوت و رقت قلب‏

وقتى سخت‏دلى حالت يا ملكه‏ى انسان شود، از مصايب همنوعان متأثر نمى‏شود. در مقابل سنگ‏دلى، دل‏نازكى است كه انسان با ديدن مشكلات همنوعان خود، ناراحت مى‏شود و تلاش مى‏كند تا آنها را مرتفع سازد.
اخبار و روايات فراوانى در نفى سنگ‏دلى و مدح و ترغيب به رحمت و شفقت رسيده است؛ مثل اين حديث نبوى: «يقول الله تعالى: اطلبوا الفضل من الرحماء من عبادى تعيشوا فى اكنافهم، فانّى جعلتُ فيهم رحمتى. ولا تطلبوه من القاسية قلوبهم فانى جعلتُ فيهم سخطى»؛ يعنى: خداوند متعال مى‏فرمايد: نيكى را از بندگان رحيم دل من بطلبيد و در پناه ايشان زندگى كنيد كه من رحمت خود را در ميان آنان نهادم و آن را از سنگدلان آنها مخواهيد كه من ناخشنودى و خشم خود را در ميان آنها قرار دادم.
برقرارى مهرورزى بين مردم امكان‏پذير نيست مگر اين‏كه قساوت زايل شود و رحمت در بين مردم حاكم گردد و مردم با يكديگر مهربان شوند.(89)
فضايل و رذايل قوه شهوت‏

انسان، علاوه بر عقل و خشم، قوه‏ى ديگرى به نام شهوت دارد. اميال و خواسته‏هاى آدمى متكى به اين قوه است. بعضى به فكر نابود كردن اين قوه افتاده‏اند. متصوفه و رياضت‏كشان تلاش فراوان نموده‏اند تا خود را از دست اين قوه رهايى بخشند، امّا به نظر مى‏رسد هيچ‏كس تاكنون نتوانسته كاملاً اين قوه را كنار نهد ؛ زيرا در اين صورت انسانيت آدمى زير سؤال مى‏رود. چون قوام آدم وابسته به اميال و آرزوها و كشش‏هايى است كه منشأ در شهوت دارد. اسلام به نابودى شهوت فرمان نمى‏دهد، بلكه به تربيت و تأديب آن دستور مى‏دهد؛ به‏طورى كه عقل حاكم و فرمانده باشد و شهوت زير سلطه‏ى آن كار كند. از اين‏رو، دو بُعد مثبت و منفى براى شهوت در نظر مى‏گيرد.
مرحوم نراقى، بر اين اساس، فضايل و رذايل شهوى را با جستجو به دست آورده و بر اساس روايات و آيات تحليل كرده است.
آزمندى و خمود و عفت‏

خود قوه‏ى شهوت، افراط و تفريط دارد. حالت افراط و زياده‏روى آن آزمندى است كه در فرهنگ عرب به آن شره گويند و حالت تفريط آن خمود مى‏باشد.
بعضى به خوردن و آميزش حرص شديدى دارند، به ميل جنسى، خوردن و آشاميدن و دوستى مال و ديگر تمايلات و خواهش‏هاى شهوى بيشترين توجه را مى‏نمايند.
شره (آزمندى) را به گونه‏اى معنا كرده‏اند كه دو قلمرو را شامل مى‏شود. در يك معنا شره شامل تبعيت مطلق از قوه‏ى شهويه مى‏شود. اين معنا اعم است و شامل همه‏ى خواهش‏هاى انسان مى‏شود. امّا يك معناى اخص هم دارد و شامل شهوت شكم و دامن (خوردن و آميزش) مى‏شود و ديگر خواهش‏ها را در بر نمى‏گيرد.
مرحوم نراقى، رذيلت شره را از بزرگ‏ترين مهلكات بنى‏آدم دانسته و به سخن پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله استناد كرده است كه فرمود: «من وقى شرّ قبقبه و ذبذبه و لقلقه فقد وقى»؛ يعنى: هر كه از شرّ شكم و فرج و زبان خود محفوظ باشد، از همه‏ى شرور و بدى‏ها محفوظ است.(90)
خوردن و آشاميدن زياد موجب مرگ قلب مى‏شود و در روايتى از حضرت چنين آمده است: «لا تُميتوا القلوب بكثرة الطعام والشراب»؛ يعنى: دل‏هاى خود را با بسيار خوردن و آشاميدن نميرانيد.(91)
نراقى روايات زيادى از حضرت نقل كرده كه پرخورى و شكم‏چرانى، آثار منفى زيادى دارد و گرسنگى فوايد مثبت فراوانى دارد. غير از شهوت شكم، درباره‏ى اميال جنسى هم بحث‏هاى فراوانى عرضه شده است. ايشان در يك فصل مستقل، به ابعاد آن پرداخته است. در ابتداى اين فصل متذكر شده كه شهوت فرج و افراط در آميزش، مى‏تواند آنچنان عقل را مقهور و منكوب كند كه آدمى اسير دست زنان گردد و از ديگر امور ضرورى مثل سلوك راه آخرت محروم شود و دين و ايمانش زايل گردد.
بعضى انسان‏ها آنچنان گرفتار عشق بهيمى شده‏اند كه عقل آنها كاملاً اسير آن شده‏است. رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله در اين زمينه سخنان فراوانى دارد كه راهنماى مسلمانان است. چند قطعه از آنها نقل مى‏شود: «خدا هيچ پيغمبرى را مبعوث نكرد مگر اين‏كه ابليس اميد داشت كه او را به مهلكه‏ى زنان بيفكند، من هم از اين مى‏ترسم.» نيز مى‏فرمايد: «وقتى آلت شهوت جنسى برخيزد دو ثلث عقل مى‏رود.»(92)
بنابراين شره هم شامل صفات و رذايل جنسى مى‏شود و هم بسيارى از رذايل ديگر ذيل آن قرار مى‏گيرد. در مقابل آن خمود قرار دارد، يعنى كوتاهى و تفريط در به دست آوردن قوه‏ى ضرورى و سستى نمودن در شهوت نكاح، به‏طورى كه منجر به ضايع كردن و نابودى غريزه‏ى جنسى مى‏شود. به هر حال، خمود جنس بسيارى از رذايل است و آن رذايل انواع زير مجموعه خموداند.
كسانى كه خود را به طور كامل از اميال جنسى و خواهش‏هاى شهوى كنار مى‏كشند و به آنها پاسخ مثبت نمى‏دهند و از اين نعمت در حدّ معقول بهره نمى‏گيرند، در واقع، مطابق شرع و اسلام عمل نمى‏كنند. پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله هم فرمود: «من تزوج فقد احرز نصف دينه»؛(93) يعنى: هر كه ازدواج كند نيمى از دين خود را به دست آورده است.
امّا كسى كه شره و خمود ندارد و به اين رذايل دچار نيست، لاجرم فضيلتى به نام عفت دارد. عفت ضد دو جنس شره و خمود است و به معناى خويشتن‏دارى و پاكدامنى است و آن مطيع و منقاد بودن قوه‏ى شهوت در مقابل عقل است. هر آنچه را عقل مذموم و منهى مى‏شمارد از نكاح، آميزش، خوردن و ديگر اميال انجام نمى‏دهد و اجتناب مى‏نمايد. حتى پيامبر اسلام زياده‏روى در روزه و نماز شب را نهى فرمود و كسى را كه شب تا صبح به پا مى‏ايستاد و نماز مى‏خواند و همه‏ى روزها را روزه مى‏گرفت مذمت فرمود.(94)
دنيادوستى و آزادگى‏

حب الدنيا به معناى علاقه‏ى شديد به ثروت و اموال، مثل خانه، زمين، ماشين و غيره است به‏طورى كه انسان فقط به فكر افزايش آنها باشد. از ديدگاه آيات و روايات، حد و اندازه‏اى از دنيا خوب و ممدوح است و انسان به عنوان ضرورى زندگى بايد از آنها استفاده كند. رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله هم فرمود: «حبّب الى من دنياكم ثلاث: الطيب والنساء وقره عينى فى الصلاه»؛ يعنى: سه چيز از دنياى شما محبوب من است: بوى خوش و زنان، و روشنى چشم من در نماز است.
تحصيل روزى و كسب رزق از طريق مشروع در اسلام سفارش شده، به شرط اين‏كه افراط و تفريط در آن نباشد. به همين دليل، رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله فرمود: «العبادة سبعون جزءاً افضلها طلب الحلال»؛ يعنى: عبادت هفتاد جزء است كه برترين آن طلب روزى حلال است.
كسى كه كار و تلاش نكند و سربار مردم باشد بسيار مذمت شده‏است. ايشان فرمود: «ملعون من كَلَّه على الناس»؛ يعنى: كسى كه كلّ بر مردم شود ملعون است.
ضد و مقابل دنيادوستى، آزادگى است. حريت يعنى آزادى از سلطه‏ى قوه‏ى شهوت و بنده و برده شهوت نبودن.(95)
مرحوم نراقى به اين بحث بسيار اهميت داده و پيرامون دنيا و دنياطلبى و ابعاد مشروع و مذموم آن، چند فصل نوشته است: پس از فصل دنياطلبى، در فصلى با عنوان «الدنيا المذمومة هى الهوى»(96)، به آيات و رواياتى كه هوى و رابطه‏ى آن با دنيا و مرزهاى دنيا را مشخص مى‏كند، مى‏پردازد. فصل دوم را به نكوهش دنيا و دشمنى دنيا با خدا و انسان اختصاص داده است. اين فصل بسيار مفصل است و در آن پيامدهاى منفى دنياطلبى و نقش دنيا در زندگى انسان را شرح داده است. در ادامه، يك فصل را نيز به پستى دنيا و حقير بودن صفات دنيا اختصاص داده است. فصل ديگرى هم درباره‏ى عاقبت و سرانجام حب و بغض دنيا آورده است. اين فصل از ابتكارات مرحوم نراقى است كه با نشان دادن وضع دنياطلبان در اين دنيا و در جهان آخرت، مردم را متنبه كرده تا پيرو دنيا نباشند.
حب المال‏

يكى از شعبه‏هاى مهم حب الدنيا، حب المال يا مال‏دوستى است، چون مال، جزئى از دنيا است. كسى كه مال‏دوست نباشد، به صفت محمود قناعت متصف است.
مال‏دوستى گاه از حدّ دوست داشتن فراتر مى‏رود و در عمل متجلّى مى‏گردد، در اين صورت، به آن حرص و ولع مى‏گويند.
اقتصاد و ميانه‏روى، در مقابل اسراف، و انفاق، در مقابل امساك است و نشانگر فقدان مال‏دوستى است. به هر حال، مال‏دوستى پيامدهاى مخرّبى دارد.
رسول خداصلى الله عليه وآله فرمود: «حبُّ المال والشرف ينبتان النفاق كما ينبتُ الماءُ البَقلَ»؛ يعنى: مال‏دوستى و بزرگى نفاق را مى‏روياند، مثل آب كه گياه را مى‏روياند.
نيز فرمود: «ما ذئبان ضاريان اُرسلا فى زريبة غنم باكثر فساداً من حب المال والجاه فى دين الرجل المسلم»؛ يعنى: دو گرگ درنده كه در آغل گوسفندان درآيند، زيان و فسادشان بيش از زيان و فساد دوستى مال و جاه براى دين مرد مسلمان نيست.
و نيز فرمود: «شرّ امتى الاغنياء»؛ يعنى: بدترين امت من مال‏داران توانگرند.
البته روشن است هر ثروتمند و پول‏دارى بد نيست، بلكه پول‏دارى كه حب المال دارد و از انفاق طفره مى‏رود و ثروتش را در جهت تخريب جامعه مصرف مى‏كند، مذموم است.
مال انواع و اقسامى دارد. شناخته‏ترين و متداول‏ترين نوع آن پول است. در روايات مختلف از رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله پول‏دوستى و دوست داشتن درهم و دينار مذمت شده است.(97) مرحوم نراقى يك فصل مستقل به مذمت مال اختصاص داده است.(98)
يكى از ابتكارات مرحوم نراقى پرداختن به جمع اسناد و مدارك مدح و ذم مال است. از يك سو، مال از ضروريات زندگى است و تنها با اموال است كه مى‏توان تأليف قلوب كرد و به تبليغ اسلام پرداخت و به قول پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله مال بهترين عون (كمك) براى‏هر مسلمانى است. در جامعه مدرن امروزى فقط با تجميع مال مى‏توان كارخانه احداث كرد و خدمات اجتماعى داشت. از سوى ديگر، مال موجب اسارت انسان و از كف رفتن حرّيت و آزادمنشى و مبتلا شدن به ده‏ها بيمارى مى‏شود و مال‏دوستى مى‏تواند همچون ويروس به جان انسان افتد و جان و روان انسان را بيمار و سقيم گرداند.
نراقى، اين دو دسته اسناد و مدارك را كنار هم تحليل و بررسى كرده و راه‏هايى علمى براى رفع تناقض آنها پيشنهاد نموده است.(99) نيز در فصل ديگرى با عنوان «غوائل المال و فوايده» به ثمرات و فوايد و نيز مفاسد مال پرداخته است.(100)
زهد

ضد حب الدنيا و حب المال زهد است و آن علاقه و دلبستگى نداشتن به دنيا و پول و مثل اينهاست. زاهد به اندازه‏ى ضرورت دنبال مال دنيا مى‏رود. زاهد به دليل وابسته نبودن، استعداد و توان اقدامات نيك و اعمال ستوده را ندارد. از اين‏رو، همواره در حال عقب‏گرد است. به همين دليل، پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله فرمود: «انّ من اعون الاخلاق على الدين الزهد فى الدنيا»؛ يعنى: مددكارترين اخلاق دينى بى‏رغبتى نسبت به دنيا است.(101)
فقر و غنا

بى‏نيازى و توانگرى داراى مراتبى است كه اقلّ آن داشتن اموالى براى رفع نيازهاى اوليه است و بالاترين حدّ آن ثروتمندى است. ثروتمندان هم چند گروه‏اند: كسانى كه از راه نامشروع به اموالى دست يافته‏اند، كسانى كه در انفاق و بخشش اموال بسيار خشك‏دست و تنگ‏نظر و ... اينها مذموم‏اند، ولى ثروتمندى كه از راه مشروع ثروتمند شده و انفاق و بذل هم دارد، اين روش در اسلام تحسين شده است. به هر حال، ثروت و غنايى كه موجب طغيان آدمى شود و خيرى براى جامعه نداشته باشد، نكوهيده است. از رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله پرسيدند: چه كسانى از امت تو بدترين‏اند؟ فرمود: اغنياء. نيز فرمود: «اطلعتُ على الجنه فرأيت واكثر اهلها الفقراء واطلعت على النار فرأيت أكثر أهلها الاغنياء»؛ يعنى: به بهشت نگريستم و از آن آگاهى يافتم، بيشتر اهل آن را فقرا ديدم و به جهنم نگريستم و از آن مطلع شدم و بيشتر اهل آن را اغنيا ديدم.
ضد غنا، فقر است و به معناى ندارى و نداشتن مال است. مرحوم نراقى چند فصل به فقر و غنا اختصاص داده و همه‏ى جوانب اين دو مفهوم را بررسى كرده است. با توضيحات او معلوم مى‏شود فقر و غنا نسبى‏اند. نمى‏توان گفت مطلق فقر خوب است و يا مطلق غنا بد است، بلكه بايد شرايط را ديد و بر اساس شرايط ارزيابى كرد. چه بسا فقيرى كه از اغنيا بدتر است. البته عموم روايات به پاكى و خوبى ماهيت فقر و مذموم بودن ماهيت غنا گرايش دارند. مثلاً پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله مى‏فرمايد: «خير هذه الامة فقراءها»؛ يعنى: بهترين افراد امت اسلام، فقرايند.
به همين دليل، اكثر كسانى كه دعوت انبيا را لبيك گفته‏اند فقرا بوده‏اند و اكثر كسانى كه با پيامبران معارضه كرده‏اند، اغنيا هستند.(102)
حرص و قناعت‏

حالتى نفسانى است كه آدمى را به سوى گردآورى چيزى كه نياز ندارد تحريك مى‏كند و برمى‏انگيزد، بى‏آن‏كه حد و مرزى داشته باشد و به مقدار معينى اكتفا كند.
پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله مى‏فرمايد: «لو كان لابن آدم واديان من ذهب لا تبغى وراءهما ثالثاً ولا تملأ جوف ابن آدم الا التراب»؛ يعنى: اگر فرزند آدم دو دره زر داشت، دره‏ى سومى هم مى‏خواست، و شكم انسان را هيچ چيز جز خاك پر نمى‏كند.
ضد حرص قناعت است. از اين‏رو، حرصْ مذموم و رذيلت، و قناعتْ محمود و فضيلت محسوب مى‏شود. قناعت ملكه‏اى نفسانى است كه به واسطه‏ى آن انسان احساس بى‏نيازى مى‏كند و خود را مكفى و خودكفا حس مى‏نمايد، به‏طورى كه سعى نمى‏كند خود را به رنج و تعب افكند.
رسول خداصلى الله عليه وآله آدم‏هاى قانع را اين‏گونه تحسين فرمود: «طوبى لمن هُدِى للاسلام و كان عيشُهُ كفافاً و قَنَعَ به»؛ يعنى: خوشا به حال آن كه به اسلام هدايت يابد و معيشت او به قدر كفاف باشد و به آن قناعت كند.(103)
مرحوم نراقى، در ادامه‏ى بحث حرص و قناعت، فصلى را به علاج حرص اختصاص داده است و ابتدا علاج علمى حرص را مطرح كرده و نوشته است: انسان وقتى از حرص دست مى‏كشد و اين مرض در او درمان مى‏پذيرد كه اين انديشه در او نهادينه شود: شرافت و عزت انسان به آزادگى، نه بردگى سيم و زر و مال است.(104)
طمع و استغنا

چشم‏داشت به اموال مردم و آرزوى داشتن اموال ديگران را طمع گويند. طمع از شاخه‏هاى دنياطلبى و دنيادوستى و از رذايل مهلك است.
رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله فرمود: «اياك والطمع»؛ يعنى: زنهار از طمع.
ضد طمع، بى‏نيازى از مردم (استغناء عن الناس) است كه از جمله فضايل موجب تقرّب است. استغنا پيدايش حالتى در نفس و روان انسان است و مال داشتن نيست، يعنى ملكه‏اى نفسانى است. به همين دليل، رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله فرمود: «ليس الغنى عن كثرة العروض انما الغنى غنى النفس»؛ يعنى: بى‏نيازى به داشتن مال بسيار نيست، بى‏نيازى حقيقى بى‏نيازى نفس است.
يكى از كارهاى كسانى كه استغنا ندارند، سؤال و گدايى است. انسان‏هاى بدون استغنا، همواره دنبال تكدى‏گرى هستند.(105)
بخل و سخاوت‏

خوددارى از بذل كردن را بخل گويند. البته بخل و بذل هر دو نسبى است و به شرايط و عوامل متعددى بستگى دارد. گاه اموال زيادى بخشيده شده ولى چون ضوابط رعايت نشده مذموم است. مثلاً كسى كه بذل مسرفانه انجام داده، عمل مذمومى انجام داده است. مصداق بارز آن اطعام در ايام تاسوعا و عاشورا در برخى مجالس است كه به دليل زياده‏روى به هدر مى‏رود.
جود حد وسط ميان بخل و اسراف است و آن عبارت است از بذل در حد اعتدال و به اندازه‏ى واجب و متناسب.
بخل وقتى خيلى مذموم باشد از آن به شُحّ تعبير مى‏شود و رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله فرمود: «اياكم والشحّ»؛ يعنى: از شحّ بپرهيزيد. اين جملات نيز از رسول اكرم‏9 است:
«لا يدخل الجنه البخيل»؛ يعنى: بخيل وارد بهشت نمى‏شود.
«البخيل بعيد من الله»؛ يعنى: بخل از خداوند دور است.
«ان الله يبغض الشيخ الزانى، البخيل المنان والمعيل المختال»؛ يعنى: خداوند، زناكار پير، بخيل منت‏گزار و عيال‏مند متكبر را دشمن مى‏دارد.
ضد بخل سخاوت است. و جود، بخشش به اندازه و متعادل را گويند. سخاء را پيامبر درختى از درختان بهشت دانسته است: «السخاء شجره من شجر الجنة.»(106)
مرحوم نراقى، حدود شصت صفحه از مطالب كتاب خود را به سخاوت اختصاص داده و مفاهيم وابسته به سخاء را آورده و توضيح داده است كه خلاصه آن چنين است:
بذل در جود، نوعى بخشش است. اين بخشش همان بذلى است كه با طيب نفس و بدون غرض باشد.
ايثار، بالاترين درجه‏ى جود و سخاء است.
زكات، اخراج بخش معينى از اموال مخصوص و مصرف آن مطابق ضوابط شرع است.
انفاق و صدقه، اعطاى اموال به افراد نيازمند است.
در ادامه، نراقى، راه‏هاى رسيدگى به مستمندان را بررسى مى‏كند و اين روش‏ها را توضيح مى‏دهد: قرض، مهمانى، پرداخت پول، هديه دادن، بذل پوشاك و مسكن.
ذيل هر كدام از اين مباحث، روايات متنوعى از رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله آورده است.(107)
حرام‏خوارى و حلال‏خوارى‏

طلب حرام يا حرام‏خوارى از رذايل قوه‏ى شهويه است و از حب دنيا و حرص برمى‏خيزد. نراقى آن را بزرگ‏ترين مهلك مى‏شمارد. اكثر مردم به واسطه‏ى آن از سعادت محروم مانده‏اند يا به وسيله‏ى آن به هلاكت افتاده‏اند. حرام‏خوارى مانع از وصول به درجات نيكان و ابرار است.
رسول خداصلى الله عليه وآله فرمود: «خدا را فرشته‏اى است بر بيت المقدس كه هر شب ندا مى‏كند كه هر كه حرامى بخورد هيچ سنّت و فريضه‏اى از او قبول نخواهد شد.» و فرمود: «هر گوشتى از حرام روييده شود، آتش به آن سزاوارتر است.»(108)
نراقى مى‏نويسد: يافتن رزق حلال در اين دوره بسيار دشوار و صعب است. از اين رو، فصلى درباره‏ى كميابى و دشوارى يافتن حلال نوشته است.(109) در ادامه، حلال و حرام‏خوارى را توسعه‏ى مفهومى داده و به توضيح رشوه و هديه پرداخته است. همچنين در يك فصل ورع را به عنوان مبناى حلال‏خوارى تحليل كرده است. پارسايى و پرهيز از حرام بزرگ‏ترين باعث و برانگيزاننده به سوى كسب حلال و بزرگ‏ترين مانع براى نرفتن به سوى حرام است. رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله هم فرمود: «خير دينكم الورع»؛ يعنى: بهترين صفت دين شما پرهيزكارى است.(110)
غدر و خيانت‏

خيانت به ناموس، به اموال مردم و به آبرو يا حرمت هر كس بسيار نكوهيده است و از رذايل قوه‏ى شهويه است. از مصاديق آن، پنهانى مال مردم را خوردن، حبس مال ديگرى بدون اين‏كه تنگدست باشد، كم‏فروشى، غش در معامله و تزوير در معامله است.
ضد خيانت، امانت است و به معناى اداى حق و حقوق ديگران است. در روايتى، علت رسيدن على‏عليه السلام به مدارج عالى را اداى امانت توسط او دانسته شده است: «فان علياً انما بلغ ما بلغ به عنه رسول الله‏صلى الله عليه وآله بصدق الحديث واداء الامانه»؛ يعنى: امام على به مرتبه‏ى عالى نزد رسول خدا رسيد، علت آن راستگويى و اداء امانت بود.(111)
فجور

گناهانى مثل زنا، لواط، سحق، شرابخوارى، غنا و مانند اينها همگى از رذايل قوه‏ى شهوت‏اند و اخبار فراوانى در نكوهش آنها هست كه به دليل مشهور بودن نراقى به آنها نپرداخته است.(112)
خوض در باطل‏

سخن باطل گفتن و حكايت معصيت به طورى كه ملكه شده باشد از رذايل شهوت است.
رسول خداصلى الله عليه وآله مى‏فرمايد: «بزرگ‏ترين مردم از حيث گناه در روز قيامت كسى است كه در باطل بيشتر فرو رفته باشد.»
سخن بيهوده و پرگويى و خاموشى‏

بيان سخنانى كه فايده‏ى دنيوى و اخروى ندارد، هرزه‏گويى و پرگويى است كه مذموم است و از اشتهاهاى شهوى است. از پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله روايات زيادى در مذمت و مفسده بودن سخن بيهوده يا پرگويى آمده است.(113)
مرحوم نراقى در ادامه‏ى بررسى سخن بيهوده، فصلى را به روش شناسايى سخن بيهوده اختصاص داده و ضابطه‏هايى براى تمايز سخنان بيهوده، زايد، هرزه و مفسده را آورده است. نيز در فصل ديگر راه معالجه‏ى بيهوده‏گويى را بررسى كرده است.(114)
نراقى در ادامه به صمت يا خاموشى مى‏پردازد و خاموشى را ضد بيهوده‏گويى و زياده‏گويى بر مى‏شمارد. از حضرت رسول‏صلى الله عليه وآله منقول است: «طوبى لمن امسك الفضل من لسان و انفق الفضل من ماله»؛ يعنى: خوشا آن كه زيادى زبانش را نگه دارد و زيادى مالش را انفاق كند.
آن حضرت به اباذر فرمود: «ألا اعلمك بعمل خفيف على البدن ثقيل فى الميزان؟ قال: بلى يا رسول الله. قال: هو الصمت و حسن الخلق وترك ما لا يعينك»؛(115) يعنى: مى‏خواهى تو را كارى ياد دهم كه بر بدن سبك و آسان و در ترازوى اعمال سنگين باشد؟ گفت: آرى، يا رسول الله! فرمود: خاموشى و حسن خُلق و ترك كار بيهوده.
نتيجه‏

تا اين‏جا تمامى فضايل و رذايل سه قوه از نگاه رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله با تقرير مرحوم نراقى بيان شد. رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله در مدت اندكى توانست جامعه‏اى الگو و اسوه بسازد؛ جامعه‏اى كه از نظر رفاه مادى در اوج بود و به ندرت گدا و سائلى در آن يافت مى‏شد و از حيث معنوى نيز، فضايل و هنجارهايى مثل راستى و صدق، انفاق و بذل اموال و تعاون و دلسوزى براى يكديگر به درستى و كامل در آن اجرا مى‏شد.
نظام اخلاق نبوى مى‏تواند امروزه نيز براى ما راهگشا باشد و دردهاى صعب العلاج اخلاقى جامعه‏ى ما را درمان نمايد.
امروزه جامعه‏ى ما هم نيازمند تحليل‏هاى آكادميك(116) در حوزه‏ى مسايل اخلاق نبوى است و هم نيازمند نظام‏سازى اخلاقى و طرح آن به زبان ساده و با ادبيات همه‏فهم. هر دو اقدام بايد در كنار هم و به موازات يكديگر عملى شود. امروزه قشرهاى مختلف، نيازمند معنويت و اخلاقيات نبوى مى‏باشند و وظيفه‏ى پژوهشگران و نخبگان اين است كه اين آموزه‏ها را مطابق مقتضيات زمان تبيين نمايند و در دسترس علاقه‏مندان قرار دهند.
منابع‏

1 . ابن عدى، يحيى، تهذيب الاخلاق، به كوشش محمد دامادى، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگى، 1365، بيست و هفت + 106ص. به كوشش ناجى التكريتى، بيروت، 1978م، 286ص.
2 . ابوعلى مسكويه، تهذيب الاخلاق و تطهير الاعراق، به كوشش حسن تميم، قم، بيدار، 1411ق، 189ص.
3 . ارسطو، الاخلاق، ترجمه: اسحاق بن حنين، به كوشش: عبدالرحمن بدوى، كويت، وكالة المطبوعات، 2004م.
4 . بدوى، عبدالرحمن، «ابن مسكويه»، ترجمه على شريعتمدارى، تاريخ فلسفه در اسلام، به كوشش محمّد ميان شريف، تهران، نشر دانشگاهى، 1362، ج‏1، ص 665 - 682.
5 . الحوفى، احمد محمد، من اخلاق النبى، قاهره، دار نهضة، 1979م.
6 . راغب اصفهانى، قاسم بن محمد، تفصيل النشأتين وتحصيل السعادتين، به كوشش عبدالمجيد النجّار، بيروت، دار الغرب الاسلامى، 1408ق/1988م.
7 . ربيع، محمد شحاته، التراث النفسى عند علماء المسلمين، قاهره، دار غريب، 2004م.
8 . شريف، ميان محمد (به كوشش)، تاريخ فلسفه در اسلام، كوشش براى ترجمه مقالات به فارسى نصراللَّه پورجوادى، تهران، نشر دانشگاهى، 1362 - 1367.
9 . عامرى نيشابورى، ابوالحسن بن يوسف، السعادة والاسعاد، تحقيق احمد عبدالحليم عطيه، [ قاهره، 1994م‏]. استنساخ مجتبى مينوى، تهران، 1354.
10 . عبدالخالق، «غزالى، ابوحامد»، ترجمه: عبدالكريم سروش، تاريخ فلسفه در اسلام، ج‏3، ص‏68 - 90.
11 . فروم، اريك، روانكاوى و دين، ترجمه: آرسن نظريان، تهران، پويش، 1368، 143ص.
12 . فيض كاشانى، محسن، المحجّة البيضاء فى احياء الاحياء، به اهتمام على اكبر غفّارى، قم، انتشارات اسلامى، بى‏تا.
13 . كلينى، محمد بن يعقوب، الاصول من الكافى، به كوشش على اكبر غفارى، تهران، دار الكتب الاسلاميه، 1365.
14 . گلدزيهر، اگناس، العقيدة والشريعة فى الاسلام، ترجمه وتعليق: محمد يوسف موسى، عبدالعزيز عبدالحق و على حسن عبدالقادر، بيروت، دار الرائد العربى، 1946م.
15 . نراقى، محمد مهدى، جامع السعادات، به كوشش محمد كلانتر، مقدمه: محمدرضا منطقى، قم، داورى، 1383ق. چاپ ديگر: نجف اشرف، مطبعة النجف، 1383ق / 1963م. ترجمه به فارسى: سيد جلال الدين مجتبوى، تهران، حكمت، 1375.
16 . مطهرى، مرتضى، سيره نبوى، قم و تهران، صدرا، 1368.
17 . نصير الدين طوسى، محمد بن محمد، اخلاق محتشمى، به كوشش محمدتقى دانش‏پژوه، تهران، دانشگاه تهران، 1361.
18 . همو، اخلاق ناصرى، به كوشش مجتبى مينوى و عليرضا حيدرى، تهران، شركت سهامى انتشار، 1369.
19 . همو، اوصاف الاشراف، بمبئى، چاپ سنگى، 1267ق. چاپ ديگر: به كوشش مهدى شمس الدين، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، 1371.
20 . نورى، محمد، «نظام اخلاقى مسلمانان» مجله اخلاق، ش 2 و3، زمستان 1384 و بهار 1385، ص 7 - 47.
21 . هاشم، احمد عمر، الاخلاق فى ضوء القرآن والسنة، قاهره، دار الصفوة، 1415ق.
پی نوشت ها:
1) جامع السعادات چند چاپ دارد. امّا چاپ زير در اين مقاله مستند قرار گرفته است:
جامع السعادات، محمدمهدى نراقى، به كوشش: سيد محمد كلانتر، مقدمه: محمدرضا مظفر، نجف اشرف، مطبعة النجف، 1383 ق/ 1963 م.
2) دانش‏آموخته‏ى حوزه‏ى علميه‏ى قم.
3) پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله در حديثى مى‏فرمايد: «انما العلم ثلاثةٌ آية محكمة او فريضة عادلة او سنةٌ قائمة وماخلاهن فهو فضلٌ» [ اصول كافى، باب فضل العلماء، حديث 1] .
4) اين نكته به اين معنا نيست كه هيچ اختلاف نظر و تشتت در ديدگاه‏ها در بين اخلاق‏پژوهان نيست، بلكه علامه سيد محمدحسين طباطبايى بر اين باور است كه علماى اخلاق سه ديدگاه يا سه مشرب داشته‏اند: اخلاق يونانى، اخلاق آخرت‏گرا و اخلاق قرآنى (ترجمه‏ى فارسى الميزان، ج 2، صص‏211 - 226).
نيز كسان ديگر تنوع و گوناگونى ديدگاه‏هاى اخلاقى مسلمانان را مطرح نموده‏اند (نك: مقاله‏ى «نظام اخلاقى در اسلام» از محمد نورى در شماره‏ى 2 و 3 همين مجله).
5) آقاى محمدرضا مظفر كه جامع السعادات را منتشر كرد در مقدمه‏اش بر اين كتاب مى‏نويسد: «دانش اخلاق در تاريخ اسلام همواره دچار سستى و فترت بوده است.» در ادامه مى‏نويسد: «علت اين سستى و فتور را بايد در انگيزه‏ى عالمان اسلامى جستجو كرد، زيرا علماى اخلاق از تأثير تأليفات اخلاقى بر مردم مأيوس بوده‏اند. اخلاق با تعلّم و خواندن كتاب به دست نمى‏آيد، بلكه اخلاق فقط با تمرين و تربيت و ممارست از كودكى و نوجوانى حاصل مى‏شود.» [صفحات س و ع‏] .
دليل آقاى مظفر پذيرفتنى نيست، زيرا بسيارى از مردم با خواندن و مطالعه‏ى كتب اخلاقى، راه درست را پيدا كرده، سپس با تمرين و ممارست به تركيز و ترسيخ فضايل اقدام مى‏كنند. به عبارت ديگر، اخلاق دو فاز و دو مرحله دارد. فاز اوّل با فهميدن و درك كردن و دانستن است و فاز دوم عمل كردن. بدون اين كه انسان فضايل را بشناسد و آنها را از رذايل تشخيص دهد، نمى‏تواند به عمل و تمرين رو آورد، زيرا ممكن است به اشتباه رذيلتى را به جاى فضيلتى بنشاند. اين استدلال مرحوم مظفر درست مانند اين است كه گفته شود نيازى به كتب فقهى نيست، زيرا فقه عملى است، نه دانستنى.
دومين نقد بر مظفر اين است كه اخلاق لايه‏هاى مختلف دارد: لايه‏ى رويى آن عمل اخلاقى است و لايه‏ى دوم آن علم اخلاق و لايه‏ى عميق‏تر آن فلسفه‏ى اخلاق است. اگر در لايه‏ى رويى آن نياز به پژوهش و كتاب اخلاقى نباشد، در لايه‏هاى دوم و سوم آن قطعاً نياز به پژوهش و كتاب اخلاقى هست. اگر اسلام مكتب اخلاقى دارد بايد اين مكتب را روى كاغذ نشان بدهد و با مكاتب اخلاقى ديگر وارد ديالوگ و رقابت گردد.
6) نگارنده در مقاله‏ى ديگرى به اين مطلب پرداخته است كه به زودى منتشر مى‏شود.
7) اين كتاب چند چاپ دارد، مهم‏ترين آن در قم به كوشش آقاى محسن بيدار منتشر شده است.
8) نراقى در مقدمه‏ى جامع السعادات مى‏نويسد:
«تعاليم و معارف اخلاقى در صورت اقوال و روايات و اخبار در موارد گوناگون و جاهاى‏مختلف پراكنده و متفرق بود و دست يافتن به اين امور پراكنده ميسر نبود. آنها را به صورت منظم در يكجا فراهم آوردم تا دستيابى به آنها آسان باشد.» [ج‏1، ص‏3] .
9) در اهل سنت به فراوانى به اخلاق النبى پرداخته‏اند و كتاب‏هاى مستقل در اين باره تأليف كرده‏اند. مثل الاخلاق فى منوء السنة از احمد عمر هشام ؛ من اخلاق النبى از احمد محمد الحوفى.
10) من اخلاق النبى، صص 42 به بعد.
11) همان، صص 69 - 335.
12) همان، صص 336 - 403.
13) جامع السعادات، ج‏1، ص‏11.
14) همان، ص‏12.
15) همان، صص‏13 - 14.
16) همان، ص‏17.
17) همان، صص 19 - 20.
18) همان، صص‏23 و24.
19) همان، صص 27 - 28.
20) همان، ص‏48.
21) آقاى محمدتقى دانش‏پژوه طريق ابن مسكويه به ارسطو را اين‏گونه نشان داده است: مسكويه رازى، فضايل النفس را از ترجمه‏ى ابوعثمان دمشقى گرفت و آن جزء كتاب ارسطاطاليس فى فضايل النفس ترجمه‏ى ابى قره اسقف حران است. [ اخلاق محتشمى، ديباچه، ص 6].
22) تاريخ فلسفه در اسلام، به كوشش: محمّد ميان شريف، مقاله‏ى «ابن مسكويه»، نوشته‏ى عبدالرحمن بدوى، ترجمه: على شريعتمدارى، ص‏673.
23) مثل تهذيب الاخلاق از يحيى بن عدى (درگذشته به سال 364 ق) ؛ السعادة والاسعاد از ابوالحسن عامرى (درگذشته به سال 381 ق).
24) تهذيب الاخلاق، ابوعلى مسكويه، ص‏37.
25) درباره‏ى هويت نظام اخلاقى فلاسفه، آغاز نشأت آن، تحولات و تطورات آن در دوره‏هاى مختلف تاريخى، چگونگى ورود آن به فرهنگ اسلامى و قرائت مسلمانان از اين نظام، پژوهش‏هاى جالبى انجام يافته است. براى نمونه ر.ك: الاخلاق از ارسطو، به كوشش برونى.
26) تاريخ فلسفه در اسلام، به كوشش: محمّد ميان شريف، مقاله‏ى «غزالى» از عبدالخالق، ترجمه: عبدالكريم سروش، ج‏2، ص‏57.
27) درباره‏ى رابطه‏ى تصوف و اسلام و تاريخچه‏ى پيدايش تصوف در فرهنگ اسلامى، نك: العقيدة والشريعة فى الاسلام، صص 119 - 166.
28) روانكاوى و دين، اريك فروم، ترجمه: نظريان، صص 13 - 14.
29) جامع السعادات، ج‏1، ص‏49.
30) همان، صص‏76 - 77.
31) همان، صص 77 - 82 .
32) همان، صص 84 - 85 .
33) همان، ص‏86 .
34) همان، ص‏86 .
35) همان.
36) همان، ص‏103.
37) همان، صص‏104 - 115.
38) همان، ص‏116.
39) همان، ص‏117.
40) همان، صص‏118 - 119.
41) همان، صص‏142 - 143.
42) همان، ص‏144.
43) همان، ص‏152.
44) همان، ص‏166.
45) همان، ص‏202.
46) همان، صص‏202 - 203.
47) بقره / 195.
48) همان، ص‏207.
49) همان، ص‏209.
50) همان، ص‏210.
51) فاطر / 28.
52) جامع السعادات، ج‏1، ص‏218. آقاى سيد جلال‏الدين مجتبوى، مترجم جامع السعادات، «أخْوَفْ» را ترسان‏تر و بيمناك‏تر ترجمه كرده است، يعنى اخوف را افعل التفضيل دانسته است [علم اخلاق اسلامى، ج‏1، ص‏266].
53) جامع السعادات، ج‏1، صص 220 به بعد.
54) همان، صص‏243 - 244.
55) همان.
56) همان، صص‏247 به بعد.
57) همان، ص‏290.
58) همان.
59) همان، ص‏265.
60) همان، صص‏265 - 274.
61) طه / 114.
62) جامع السعادات، ج‏1 ص‏275.
63) همان، صص‏279 - 280.
64) حجرات / 12.
65) همان، صص‏280 - 285.
66) فتح / 29.
67) توبه / 73.
68) همان، صص‏285 - 589.
69) همان، صص‏290 - 295.
70) همان، صص‏295 - 296.
71) همان، صص‏299 - 302.
72) همان، صص‏303 - 304.
73) همان، صص‏305 - 306.
74) همان، ص‏306.
75) همان، صص‏306 - 307.
76) قلم / 4.
77) جامع السعادات، ج‏1، ص‏310.
78) همان، صص‏311 - 312.
79) همان، ص‏313.
80) همان، صص‏313 - 321.
81) مرحوم مطهرى در كتاب سيره‏ى نبوى به قاعده‏اى به نام تنفير اشاره ميكند. تنفير در جامعه‏ى مدنى رسول اكرم صلى الله عليه وآله تا درجات پايينى كاهش يافت، ولى در جامعه‏ى ما تا اندازه‏ى زياد افزايش داردتناسبى بين تنفير و توسعه‏ى اجتماعى هست ؛ هر اندازه تنفير كاهش داشته باشد توسعه‏ى اجتماعى افزايش مى‏يابد و بالعكس.
82) همان، ص‏321.
83) همان، صص‏44 - 362.
84) همان، صص‏363 - 364.
85) همان، صص‏364 - 365.
86) همان، صص‏365 - 366.
87) همان، صص‏366 - 367.
88) همان، صص‏363 368.
89) همان، صص‏369 - 370.
90) جامع السعادات، ج‏2، ص‏4.
91) همان، صص‏4 - 5.
92) همان، صص‏8 - 13.
93) همان، صص‏13 - 15.
94) همان، ص‏15.
95) همان، صص‏17 - 20.
96) يعنى دنياى مذموم همان هوى است.
97) جامع السعادات، ج‏2، صص‏45 - 46.
98) همان، صص‏46 - 47.
99) نگاه كنيد به: فصل «الجمع بين الذم المال و مدحه»، جامع السعادات، ج‏2، صص‏49 - 50.
100) همان، صص‏50 - 51.
101) همان، صص‏55 - 57.
102) همان، صص‏75 - 99.
103) همان، صص‏100 - 102.
104) همان، صص‏103 - 106.
105) همان، صص‏106- 108.
106) همان، صص 108 - 113.
107) همان، صص‏116 - 165.
108) همان، صص‏166 - 167.
109) همان، صص‏168 - 169.
110) همان، صص‏174 - 177.
111) همان، صص‏181 - 182.
112) همان، ص‏183.
113) همان، صص‏185 - 186.
114) همان، صص‏187 - 189.
115) همان، صص‏189 - 190.
116) خوشبختانه از قم تا كنون آثار عالمانه‏ى فراوانى درباره‏ى موضوعات اخلاقى و فرا اخلاقى تأليف و عرضه شده است، مثل تفصيل النشأتين از راغب اصفهانى و التراث النفسى عند علماء المسلمين از محمّد شحاته ربيع. براى اطلاع از اين آثار به كتابشناسى‏هاى اخلاق و تعليم و تربيت مراجعه شود