عاقل
۱
پيامبر صلى‌الله‌عليه‌و‌آله:

۰.اَرْبَعَةٌ تَلْزَمُ كُلَّ ذى حِجىً وَ عَقْلٍ مِنْ اُمَّتى، قيلَ: يا رَسولَ اللّه‌ِ، ما هُنَّ؟ قالَ: اِسْتِماعُ الْعِلْمِ، وَ حِفْظُهُ، وَ نَشْرُهُ وَ الْعَمَلُ بِهِ؛۱

۰.چهار چيز بر هر عاقل و خردمندى از امّت من واجب است. گفته شد: «اى پيامبر خدا! آن چهار چيز كدام‌اند؟». فرمودند: «گوش فرادادن به دانش، نگهدارى، نشر و عمل به آن».

۲
امام على عليه‌السلام:

۰.يَنْبَغى لِلْعاقِلِ اَنْ يُخاطِبَ الْجاهِلَ مُخاطَبَةَ الطَّبيبِ الْمَريضَ؛۲

۰.شايسته است كه برخورد عاقل با نادان، مانند برخورد طبيب با بيمار باشد.

۳
امام على عليه‌السلام:

۰.فَسادُ الاَْخْلاقِ بِمُعاشَرَةِ السُّفَهاءِ وَ صَلاحُ الاَْخْلاقِ بِمُنافَسَةِ الْعُقَلاءِ وَ الْخَلْقُ اَشْكالٌ فَكُلٌّ يَعْمَلُ عَلى شاكِلَتِهِ؛۳

۰.معاشرت با نابخردان، اخلاق را فاسد و رقابت با عقلا اخلاق را اصلاح مى‌نمايد و مردم متفاوتند، و هر كس بر حسب طينت خود رفتار مى‌كند.

۴
امام على عليه‌السلام:

۰.اِنَّ بِذَوِى الْعُقولِ مِنَ الْحاجَةِ اِلَى الاَْدَبِ كَما يَظْمَأُ الزَّرْعُ اِلَى الْمَطَرِ؛۴

۰.نياز عاقلان به ادب، همانند نياز كشتزار به باران است.

۵
امام على عليه‌السلام:

۰.مَنْ شاوَرَ ذَوِى الْعُقولِ اسْتَضاءَ بِاَنْوارِ الْعُقولِ؛۵

۰.هر كس با عقلا مشورت كند، از نور عقل‌ها بهره مى‌برد.

۶
امام على عليه‌السلام:

۰.جاهِدْ شَهْوَتَكَ وَ غالِبْ غَضَبَكَ وَ خالِفْ سوءَ عادَتِكَ، تَزْكُ نَفْسُكَ وَ يَكْمُلْ عَقْلُكَ وَ تَسْتَكْمِلْ ثَوابَ رَبِّكَ؛۶

۰.با هوا و هوست مبارزه كن، بر خشمت مسلّط شو و با عادت‌هاى بدت مخالفت كن، تا روحت پاك و عقلت كامل گردد و پاداش پروردگارت را به تمامى دريافت نمايى.

۷
امام على عليه‌السلام:

۰.اَلْعاقِلُ مَنْ اَحْسَنَ صَنائِعَهُ وَ وَضَعَ سَعْيَهُ فى مَواضِعِهِ ؛۷

۰.عاقل كسى است كه كارهايش را خوب انجام دهد و تلاشى كه مى‌كند، به جا باشد.

۸
امام على عليه‌السلام:

۰.اَلظَّنُّ الصَّوابُ مِنْ شيَمِ اُولِى الاَْلْبابِ؛۸

۰.خوش گمانى، از اخلاق عاقلان است.

۹
امام على عليه‌السلام:

۰.اَلْعاقِلُ اِذا تَكَلَّمَ بِكَلِمَةٍ اَتْبَعَها حِكْمَةً وَ مَثَلاً وَ الاَْحْمَقُ اِذا تَكَلَّمَ بِكَلِمَةٍ اَتْبَعَها حِلْفا؛۹

۰.عاقل، هر گاه سخن بگويد، آن را با سخنى حكيمانه و ضرب المثل همراه سازد و نادان هرگاه سخن بگويد، آن را با سوگند همراه كند.

۱۰
امام على عليه‌السلام:

۰.اَلْعاقِلُ مَنْ صانَ لِسانَهُ عَنِ الْغيبَةِ؛۱۰

۰.عاقل كسى است كه زبانش را از بدگويى پشت سر ديگران، نگه دارد.

۱.۱. تحف العقول ص ۵۷.

۲.۲. غررالحكم ح ۱۰۹۴۴.

۳.۳. بحارالأنوار ۷۸/۸۲ /۷۸.

۴.۴. غررالحكم ح ۳۴۷۵.

۵.۵. غررالحكم ح ۸۶۳۴.

۶.۶. غررالحكم ح ۴۷۶۰.

۷.۷. غررالحكم ح ۱۷۹۸.

۸.۸. غررالحكم ح ۱۳۸۶.

۹.۹. شرح نهج البلاغه۲۰/۲۸۹/۳۰۶.

۱۰.۱۰. غررالحكم ح ۱۹۵۵.