مقدمه
انسان، از ديدگاه قرآن و سنّت، بايد مسير كمال را ـ كه ايمان و اخلاص و عمل صالح لازمه ى آن است ـ بپيمايد. وى، در مقابل اَموال خصوصى و عمومى مسئول است و بايد حقوقى را، در مراحل توليد و توزيع و مصرف، همه جا، رعايت كند.
عدالت اجتماعى و توازن اقتصادى و استقلال و حداكثر كارايى، از اهداف عمده ى «اقتصاد اسلامى» است. هر فرد مسلمان، بايد براى رشد و گسترش اين اهداف، در حدّ توانِ خويش گام بر دارد. اين همه، حاصل نمى گردد مگر با ضد ارزش ها نيز مبارزه شود. لازمه ى تحقّق اين وظيفه، شناخت ديدگاه اسلام و دستورهايش در اين باره، است.
عصر پيامبر صلي الله عليه و آله و حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام از برترين نمونه هايى است كه در آن، اهداف اقتصاد اسلامى پياده شد و نظام اقتصادى، به صورت سازمان يافته، در جامعه تشكيلاتى پيدا كرد. انفال و زكات و خمس و خراج و ... از اموال دولت محسوب شد و حفظ آن به نفع جامعه اسلامى، بر كارگزاران حكومتى، امرى ضرورى شناخته شد. عهد نامه اى كه حضرت على عليه السلامدر دوران خلافت خويش براى مالك اشتر تنظيم كرده، نمونه ى كامل اين رفتار بخردانه ى امام مسلمين، در مقابل بيت المال و نظام اقتصادى جامعه اسلامى است. اينك كه ما پس از چهارده قرن، به حكومت اسلامى دست يافته ايم، بايد با به كار بستن احكام اسلامى، در رشد و تعالى اقتصادمان كوشا بوده و از هرگونه اسراف و تبذير بپرهيزيم.
چهل حديث حاضر كه به پيشنهاد ستاد احياى امر به معروف و نهى از منكر فراهم آمده، بدين اميد تدوين يافته است تا همه ى كسانى كه دست شان به بيت المال مى رسد، با ديدگاه و رفتار پيشوايان معصوم عليهم السلام نسبت به بيت المال، آشناتر شوند و نسبت به گردآورى و نگهدارى و مصرف بيت المال، دقيق تر عمل كنند.
واللّه ولىّ التوفيق
۱۳ جُمادى الأُولى ۱۴۱۷ برابر ۶/۷/۱۳۷۵
سالروز شهادت حضرت زهرا عليهاالسلام
قم حوزه علميه
محمد عابدى
حلال شمردن اموال عمومى
۱ قالَ الإمام الباقر عليه السلام: عَنِ النَّبي صلي الله عليه و آله: خَمْسَةٌ لَعَنْتُهُمْ ـ وَكُلُّ نَبيٍّ مُجابٍ ـ الزائدُ فيكِتابِ اللّه ، وَ التّارِكُ لِسُنَّتي، وَ الْمُكَذِّبُ بِقَدَرِاللّه ِ وَ المُسْتَحِلُّ مِنْ عِتْرَتي ما حَرَّمَ اللّه ُ ...، وَ الْـمُسْتَأثِرُ بِالفَيْئ المُسْتَحِلُّ لَهُ. [الكافى، ج 2، ص 293.]
امام باقر عليه السلام از رسول اكرم صلي الله عليه و آله نقل مى كند كه: ايشان فرمودند: پنج كس اند كه من و هرپيامبر مستجاب الدعوه اى، آنان را لعنت كرده است: آن كس كه در كتاب خدا، آيه اى را زياد گرداند؛ و كسى كه سنّت و روش مرا، رها كند و كسى كه قضا و قدر خدا را تكذيب كند[ ـ قَدَر خدا، يعنى، قدرت و اراده ى خدا در انجام كارهايى كه آدمى انجام مى دهد شيعه در مقابل جبر و تفويض از آن به «الامر بين الأمرين» ياد مى كند و نه به جبر مطلق و نه اختيار تام، بلكه بين آن دو كه قدرت خدا در كارهاى آدمى دخيل است عقيده دارد. رجوع كنيد: «الكافى»، ج 1، كتاب التوحيد، تحت همين عنوان.] و مى گويد انسان آزاد؛ و كسى كه حرمت اهل بيت مرا ـ كه خدا واجب فرموده ـ نگه ندارد؛ و كسى كه اموال عمومى را، به خود منحصر سازد و [تصرّف در ]آن را [به نفع خود ]حلال شمارد.
عدالت در تقسيم بيت‌المال
۲ قالَ أميرالمؤمنين عليه السلاملعمر بن الخطاب: ثَلاثٌ إِنْ حَفِظْتَهُنَّ وَ عَمِلْتَ بِهِنَّ، كَفَتْكَ ما سِواهُنَّ، و إنْ تَرَكْتَهنَّ لمْ يَنْفَعْكَ شيٌء سِواهُنّ. قال: وَ ما هُنَّ يا أبَا الحَسَن؟ قالَ: إِقامَةُ الْحُدُودِ عَلَى الْقَريبِ وَ الْبَعيد؛ وَ الْحُكْمُ بِكتابِ اللّه ِ فِى الرِّضاء وَ السَّخَطِ؛ وَ الْقِسْمُ بِالْعَدْلِ بَيْنَ الْأَحْمَرِ وَ الْأَسْوَدِ. [وسائل الشيعة، ج 18، ص 156.]
اميرمؤمنان على عليه السلام خطاب به عمر بن خطاب فرمود: سه چيز است كه اگر آنها را حفظ كنى و به آنها عمل كنى، از هر چيز ديگر، تو را كافى است. و اگر آنها را ترك كنى، چيز ديگرى براى تو فايده ندارد. عمر گفت: آنها چيست؟ امام فرمود: ۱ ـ اجراى حدود بر همه كس؛ چه از اقوام باشد و چه غير از آنان.
۲ ـ حكم كردن طبق كتاب خدا، در حال خشنودى و خشم
۳ ـ تقسيم عادلانه بيت المال ميان همه ى مردم، از عَجَم و عرب.
عمرگفت: سوگند به جانم! مختصر و بليغ گفتى.
امام على عليه‌السلام و بيت المال
۳ الإمام عليٌ عليه السلام: يا صَفْراءَ وَ يا بَيْضاء غُرِّي غَيْرِي، الْمالُ يَعْسُوبُ الظَّلَمَةِ وَ اَنَا يَعْسُوبُ الْمُؤْمِنينَ [ ـ الجمل، ص 154، چاپ جديد، ص 285، نسخ بدل يعسوب المؤمنين، يعسوب الدين آمده است.]
حضرت اميرالمؤمنين على بن ابيطالب عليه السلام پس از فتح بصره، گروهى از قاريان و خزانه داران را فرا خواند و دستور داد درهاى بيت المال را گشودند. امام با ديدن اموال آن فرمود: اى زردها وسپيدها (طلاها ونقره ها)! غير مرا بفريبيد، مال پيشواى ستمگران است و من پيشواى مؤمنان.
بخشش از بيت المال
۴ قالَ الإمام عليٌ عليه السلام: جُودُ الْوُلاةِ بِفَيءِ المُسْلِمينَ، جَوْرٌ وَ خَتَرٌ. [ميزان الحكمة، ج 10، ص 745.]
حضرت على عليه السلام فرمود: بخشش ـ نا به جاى ـ حكمرانان از اموال عمومى مسلمانان، ستم و خيانت است.
حقوق مال و بيت المال
۵ قالَ الإمام السجاد عليه السلام: وَ أمّا حَقُّ الْمالِ: فَأنْ لا تَأْخُذَهُ إلاّ مِنْ حِلِّهِ وَلاتُنْفِقَهُ إلاّ في حِلِّهِ. وَلا تُحَرِّفَهُ عَنْ مَواضِعِهِ وَ لا تَصْرِفَهُ عَنْ حَقائِقِهِ وَ لا تَجعَلَهُ إذا كانَ مِنَ اللّه إلاّ إلَيهِ وَ سَبَبا إلَى اللّه . [تحف العقول، ص 191؛ الحياة، ج 3، ص 178.]
امام سجاد عليه السلام فرمود: بايد اموال را، جز از راه حلال نگيرى و جز به راه حلال صرف نكنى و از موضع اش منحرف نكنى و از واقعيّت ماهوى اش دور نسازى و چون مال از او است، جز در مسير او به كار نگيرى و جز مايه ى حركت بسوى او قرار ندهى.
خزانه‌دار خدا
۶ قالَ الإمام عليٌّ عليه السلام: لَيْسَ لَكَ أنْ تَفْتاتَ في رَعِيَّةٍ وَ لا تُخاطِرَ إلاّ بِوَثِيقَةٍ وَ في يَدَيْكَ مالٌ مِنْ مالِ اللّه ِ ـ عَزَّوَجَلَّ ـ وَ أنْتَ مِنْ خُزّانِهِ حتّى تُسَلِّمَهُ إلَيَ. [نهج البلاغه، نامه ى 6.]
امام على عليه السلام فرمود: حق ندارى به دلخواه خويش، به مردم چيزى بگويى و بدون دستور، به كارهاى دشوار اقدام ورزى! در دست تو، مالى از اموال خداوند عزّوجلّ است. و تو، يكى از خزانه داران اويى تا آن را، به دست من بسپارى.
پرداخت سهم بيت المال
۷ قالَ الإمامُ الصّادِقُ عليه السلام: ما بَلى اللّه ُ الْعِبادَ بِشَيءٍ أشَدُّ عَلَيْهِمْ مِنْ إخْراجِ الدَّراهِمِ. [بحار الأنوار، ج 70، ص 139.]
امام صادق عليه السلام فرمود: خداوند، بندگان را به چيزى سخت تر از پرداخت حقوق مالىِ شرعى، امتحان نكرده است.
پرداخت حقوق بيت المال
۸ قالَ النبيّ صلي الله عليه و آله: آمرُكُمْ بِأرْبَعٍ وَ أنْهاكُمْ عَنْ أرْبَعٍ: آمرُكُمْ بِالاْءيمانِ بِاللّه ِ ـ ثُمَّ فَسَّرَها لَهُمْ، فَقالَ: شَهادَةُ أنْ لا إلهَ إلاَّ اللّه ُ ـ وَ إقامَةُ الصَّلاةِ وَ إيْتاءُ الزَّكاةِ وَ أنْ تُؤَدُّوا خُمْسَ ما غَ [صحيح مسلم، ج 1، ص 27، باب الأمر بالايمان.]
نمايندگان اعزامى قبيله ى «عبد قيس» به پيامبر اكرم صلي الله عليه و آلهگفتند: «ميان ما و شما، مشركان قبيله ى «مضر» قرار دارند و ما، جز ماه هاى حرام، وقت ديگرى نمى توانيم به خدمت شما برسيم، به ما دستورى بده كه اگر به آن عمل كرديم، داخل بهشت شويم و ديگران را نيز به آن دعوت كنيم». پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله در جواب آنها فرمود: شما را به چهار چيز، امر و از چهار چيز، نهى مى كنم: شما را، امر مى كنم به: اين كه به خدا ايمان بياوريد ـ و سپس در مقام توضيح به آنها فرمود: يعنى بگوييد «لاإله إلاّ اللّه » ـ نماز را به پا داريد و زكات را بپردازيد و يك پنجم آن چه را به دست مى آوريد، خمس دهيد.
ارسال اضافى بيت المال به مركز حكومت
۹ الإمام عليٌّ عليه السلام: بِسْمِ اللّه ِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ مِنْ عَبدِاللّه ِ عَلىٍّ اَميرِالْمُؤْمِنينَ إِلى عَبْدِاللّه ِ بنِ عَبّاس أمَّا بَعْدُ، فَانْظُرْ مَا اجْتَمَعَ عِنْدَكَ مِنْ غَلاّتِ الْمُسْلِمينَ وَ فَيْئِهِمْ فَاقْسِمْهُ عَلى مَنْ قِبَلَكَ حَتّى تُغْنِيَهُمْ، وَ ابْعَثْ إِلَيْنا بِما فَضُلَ نَقْسِمْهُ فيمَنْ قِبَلَنا وَ السَّلام. [بحارالانوار، ج 32، ص 401،]
حضرت على عليه السلام در نامه اى به عبداللّه بن عباس نوشت: از بنده خدا على اميرالمؤمنين عليه السلام به عبداللّه بن عباس اما بعد، بنگر آنچه را نزد تو جمع شده از غَلاّت مسلمانان و درآمدها و غنايم متعلق به ايشان. پس آنها را بين افرادى كه نزد تو هستند (و احتياج دارند) تقسيم كن تا ايشان رابى نياز سازى. و باقى مانده آن را نزد ما بفرست تا بين كسانى كه نزد ما هستند، تقسيم كنيم. والسلام.
بهره والى از حكومت
۱۰ قالَ الإمامُ عَلِىّ عليه السلام: أمّا بَعْد، فَلا يَكُنْ حَظَّكَ في وِلايَتِكَ مالاً تَسْتَفيدُهُ وَ لا غَيْظا تَشْتَفيهِ وَ لكِنْ إماتَةُ باطِلٍ وَ إحْياءُ حَقٍّ . [بحارالانوار، ج 40، ص 328؛ نهج السعادة، ج 5، ص 348.]
امام على عليه السلام طى نامه اى به ابن عباس مى نويسد: اى فرزند عباس! بهره تو از حكومت نبايد مالى باشد كه از آن استفاده كنى و نه غيظ و خشمى كه با امر و نهى شفا يابد. بلكه بايد هدف تو نابودى باطل و زنده داشتن حق باشد.
پرهيز از انحصار طلبى
۱۱ قالَ الإمامُ عَلِىّ عليه السلام: إيّاكَ وَ الاستئثارَ بِمَا الناسُ فيهِ أُسْوَةٌ ... . [نهج البلاغه، نامه ى 53.]
امام على عليه السلام خطاب به مالك اشتر فرمود: بپرهيز از ويژه سازى (انحصار طلبى) در چيزهايى كه همه مردم در آنها برابرند.
بركنارى والى
۱۲ قالَ الإمامُ عَلِىّ عليه السلام: أمّا بَعْدُ فَإنَّما غَرَّكَ مِنْ نَفْسِكَ وَ جَرَّأكَ عَلى آخِرِكَ إملاءُ اللّه ِ لَكَ؛ إذْ مازِلْتَ قَديما تَأْكُلُ رِزْقَهُ وَ تُلْحِدُ في آياتِهِ وَ تَسْتَمْتِعُ بِخَلاقِكَ وَ تَذْهَبُ بِحَسناتِكَ الى يَوْمِكَ هذا. فَإذا أتاكَ رَسُولي بِكِتابي هذا، فَاقْبِلْ وَاحْمِلْ ما قِبَلَكَ مِنْ مالِ الْمُسْلِمينَ! إنْ شاءَ اللّه ُ. [نهج السعادة، ج 4، ص 87؛ تاريخ يعقوبى، ج 2، ص 200.]
امام عليه السلام در نامه اى به اشعث (والى آذربايجان) مى فرمايد: اما بعد. تنها چيزى كه تو را از جانب نفست مغرور ساخته و بر ديگران جرأت يافتى، مهلت خدا به تو است؛ زيرا، تو از قديم روزى خدا را مى خورى، امّا نسبت به آيات و نشانه هاى او، انكار و الحاد مى ورزى و از نصيب و بهره ى خود استفاده مى كنى و تا به امروزت نيكى هاى خود را از بين برده اى. هرگاه فرستاده ى من، اين نامه ى مرا به تو داد، به سوى ما بيا و آنچه از اموال مسلمانان نزد تو مى باشد، همراه خود بياور! ان شاءاللّه .
تقسيم عادلانه‌ى بيت المال
۱۳ الإمام عليٌّ عليه السلام: فَقالَ لَهُمْ أميرالمؤمنين عليه السلام: أَتَأْمُرُوني أَنْ أطْلُبَ النصْرَ بالْجُورِ؟ لا؛ وَاللّه ِ لا أفْعَلُ ما طَلَعَتْ شَمْسٌ وَ [ما] لاحَ في السماءِ نَجْمٌ. [وَاللّه ِ] لَوْ كانَتْ أمْوالُهُمْ لي لَواسَيْتُ بَيْنَهُمْ، فَكَيْفَ وَ إنّما هِيَ أمْوالُهُم؟! [امالى مفيد، ص 193 و 194.]
ربيعه و عماره و گروهى ديگر گفته اند: در آن زمان كه گروه كثيرى از اصحاب اميرالمؤمنين علىّ بن ابى طالب عليه السلاماز دور آن حضرت پراكنده شده و به سوى معاويه ره سپردند تا كه نصيبى از دنيا ببرند، گروهى از ياران حضرت اش خدمت او رسيدند و عرضه داشتند: «اى اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود: مرا مى گوييد كه پيروزى را از راه ستم بجويم؟! نه؛ به خدا سوگند! تا خورشيد مى تابد و ستاره اى در آسمان مى درخشد، دست به چنين كارى نمى يازم. به خدا سوگند! اگر اين اموال از خودم بود، هر آينه مساوات را در ميان آنان مراعات مى كردم، چه رسد به اين كه مال خودشان است.
سيره‌ى عملى اميرالمؤمنين عليه‌السلام
۱۴ قالَ الإمامُ عَلِىّ عليه السلام: لَيْسَ الْمُسْلمُ بِالخائِنِ إذَا ائْتُمِنَ، وَ لا بِالُمخْلِفِ وَ إذا وَعَدَ، وَلا بِالْكَذُوبِ إذا نَطَقَ. نَحْنُ أهْلُ بَيْتِ الرَّحْمَة، وَ قَولُنا الْحَقُّ، وَ فِعْلُنَا الْقِسْطُ وَ مِنّا خاتَمُ النّبيّينَ، وَ فينا قادَةُ الاْءسْلامِ وَ أُمَناءُ الكتابِ، نَدْعُوكُمْ إلَى اللّه ِ وَ رَسُولِهِ وَ إلى جِهادِ عَدُوِّه، وَ الشدَّةِ في أمْرِهِ، وَ ابْتِغاءِ رِضْوانِهِ، وَ إلى إقامة الصلاةِ، وَ إيتاءِ الزكاةِ وَ حَجِّ الْبَيْتِ، وَ صيامِ شَهْرِ رَمَضانَ وَ تَوْفيرِ الْفيء لِأهْلِهِ ... . [امالى مفيد، ص 259 و 260.]
امام علي عليه السلام فرمود: مسلمان، در امانت، خيانت نورزد و در وعده، تخلّف نكند و در سخن، دروغ نگويد. ما خاندان رحمت ايم، گفتارِ ما، حق و كردار ما، عدل است. خاتم پيامبران از ماست و پيشوايان اسلام و امينان كتاب خدا، در ميان مايند. شما را به سوى خدا و پيامبرش، و جهاد با دشمن اش و سختگيرى و پايدارى در امرش و طلب خرسندى اش، و برپادارى نماز و پرداخت زكات و [به جا آوردن] حج خانه خدا و روزه ى ماه رمضان، و پرداخت كامل فى ء[ ـ «فى ء» غنائمى است كه بدون جنگ و درگيرى از كفار به دست مسلمانان مى افتد.] به اهل اش دعوت مى كنيم ... .
بازگردانيدن بيت‌المال هدر داده شده
۱۵ قالَ الإمامُ عَلِىّ عليه السلام: وَاللّه ِ لَوْ وَجَدْتُهُ قَدْ تُزُوِّجَ بِهِ النساءُ وَ مُلِكَ بِهِ الإماءُ لَرَدَدْتُهُ؛ فَإنَّ في الْعَدْلِ سَعَةً. وَ مَنْ ضَاقَ عَلَيْهِ الْعَدْلُ، فَالْجَوْرُ عَلَيْهِ أضْيَقُ. [نهج البلاغه، خطبه ى 15.]
امام على عليه السلام فرمود: به خدا سوگند! اگر ببينم آنچه را عثمان بيهوده از بيت المال، به اين و آن بخشيده، به مَهر زنان يا بهاى كنيزان شده باشد، آن را باز مى گردانم؛ زيرا، عدالت، گشايش مى آورد. و آن كس كه عدالت بر او گران آيد، ظلم و ستم، بر او گران تر خواهد بود.
دقّت در مصرف بيت المال
۱۶ كتب أميرالمؤمنين عليه السلام الى عُمّاله: أدِقُّوا أقْلامَكُمْ وَ قارِبُوا بَيْنَ سُطوركُمْ وَ أحْذِفُوا عَنّي فُضُولَكُمْ وَ اقْصِدُوا قَصْدَ الْمَعاني، وَ إيّاكُمْ وَالإكْثار؛ فَإنَّ أمْوالُ الْمُسْلِمينَ لا تَحْتَمِلُ الاْءضْرَارَ. [بحارالأنوار، ج 76، ص 49؛]
امام على عليه السلام براى كارگزاران اش نوشت: قلم هاى خود را نازك كنيد و سطرها را نزديك به هم گيريد و زيادتى كلمات را حذف كنيد و مقاصد و منظورها را در نظر بگيريد! بر حذر مى دارم شما را از پرحرفى و پر نويسى؛ زيرا، اموال مسلمانان نمى تواند اين گونه خسارت ها را تحمل كند.
حسابرسى امور كارگزاران
۱۷ قالَ الإمامُ عَلِىّ عليه السلام [إلى بعض عُمّاله]: أمّا بَعْدُ. فَقَدْ بَلَغَنِى عَنْكَ أمْرٌ، إنْ كُنْتَ فَعَلْتَهُ فَقَدْ أسْخَطْتَ رَبَّكَ وَ عَصَيْتَ إمامَكَ، وَ أخْزَيْتَ أمَانَتَكَ. بَلَغَنِي أَنَّكَ جَرَّدْتَ الْأرْضَ فَأخَذْتَ مَا تَحْتَ قَدَمَيْكَ، وَ أكَلْتَ ما تَحْتَ يَدَيْكَ. فَارْفَعْ إليَّ حِسابَكَ! وَ اعْلَمْ أنَّ حِسابَ اللّه ِ أعْظَمُ مِنْ حِسابِ النّاسِ. وَ السَّلامُ. [نهج البلاغه، نامه ى 40.]
حضرت على عليه السلام به يكى از كارگزاران اش نوشت: اما بعد. درباره ى تو به من خبرى رسيده است. اگر چنين كرده باشى، همانا كه خداى خويش را به خشم آورده و از فرمان پيشواى خود سرباز زده و در امانت، كار به رسوايى كشانده اى. مرا گفته اند كه به ستم، زمين از بار و بر، تهى ساخته اى و باغ و بستان مردمان گرفته اى و كيسه ها از اندوخته ها پرداخته اى. اينك، حساب خود را نزد من فرست و بدان كه حساب خواهى خدا، از حساب رسى آدميان، دشوارتر است. والسلام.
سرپرست بيت‌المال
۱۸ قالَ أميرالمؤمنين عليه السلام: مَا بَا لُكُمْ! لا سُدِّدْتُمْ لِرُشْدٍ! وَ لا هُدِيْتُمْ لِقَصْدٍ! أفي مِثْلِ هذَا يَنْبَغي لي أنْ أخْرُجَ؟ وَ إنَّمَا يَخْرُجُ فِي مِثْلِ هذَا رَجُلٌ مِمَّنْ أرْضَاهُ مِنْ شُجْعانِكُمْ وَ ذَوِي بَأسِكُمْ، وَ لا يَنْبَغي لي أنْ أَدَعَ الْجُنْدَ وَ الْمِصْرَ وَ بَيْتَ المالِ وَ جِبَايَةَ الْأرْضِ وَ الْقَضَاءَ بَيْنَ الْمُسْلِمينَ وَ النظَرَ في حُقُوقِ الْمُطالِبينَ، ثُمَّ أخْرُجَ في كَتيبَةٍ أتْبَعُ اُخْرىَ. [نهج البلاغة، خطبه ى 119.]
امام على عليه السلام سپاهى را به شام فرستاده بود و در صدد بود كه سپاهى ديگر در پى آنها بفرستد. امام مردم را به جهاد برمى انگيخت و مردم، مدتى طولانى، خاموش بودند. امام فرمود: شما را چه مى شود؟ آيا شما گنگان ولالانيد؟ پس عده اى از آنان گفتند: اى اميرمؤمنان! اگر تو مى روى، ما نيز مى آييم.
امام على عليه السلام فرمود: شما را چه مى شود؟ به راه رشد توفيق نيابيد، به راه ميانه رهبرى نشويد! آيا در زمانى چنين، سزاوار است كه من از شهر بيرون بروم؟
همانا در چنين هنگام بايد مردى از دليران و نيرومندان شما كه من بپسندم، بيرون رود. سزاوار نيست كه من لشكريان و شهر را و بيت المال و جمع آورى خراج زمين و داورى بين مسلمانان را واگذارم و رسيدگى به درخواست هاى ارباب رجوع را، رها كنم و با دسته اى در پى دسته اى ديگر بيرون روم.
فراخ ساختن روزى كارگزاران
۱۹ قالَ الإمامُ عَلِىّ عليه السلام: ... ثُمَّ أسْبِغْ عَلَيْهِمُ الْأرزاقَ؛ فَإنَّ ذلِكَ قُوَّةٌ لَهُمْ عَلى اسْتِصْلاحِ أنْفُسِهِمْ وَ غِنىً لَهُمْ عَن تَناوُلِ مَا تَحْتَ أيدِيهِمْ وَ حُجَّةٌ عَلَيْهِمْ إنْ خَالَفُوا أَمْرَكَ أوْ ثَلَمُوا أمَانَتَكَ ... . [نهج البلاغه، نامه ى 53، (فرمان امام عليه السلام به مالك اشتر).]
حضرت على عليه السلام پس از دستوراتى كه در مورد گزينش كارگزاران حكومتى، صادر مى كند، به مالك اشتر مى فرمايد: ... [وقتى آنان را اين چنين برگزيدى،] بايد كه روزى شان را فراخ گردانى؛ كه اين كار، آنان را به اصلاح خويشتن بسى نيرومند گرداند، و از خوردن اموالى كه در اختيار دارند، بى نياز سازد و هرگاه از فرمان تو سرپيچى كنند يا در امانت خيانت ورزند با آنان اتمام حجت شده باشد .
مذمت كوچك‌انگارى امانت
۲۰ قالَ أميرالمؤمنين عليه السلام: ... وَ مَنِ اسْتَهَانَ بِالْأمَانَةِ، وَ رَتَعَ فِى الْخِيَانَةِ وَ لَمْ يُنَزِّهْ نَفْسَهُ وَ دِينَهُ عَنْهَا، فَقَدْ أَحَلَّ بِنَفْسِهِ الذُلَّ وَ الْخِزْيَ فِي الدُنْيا وَ هُوَ في الاْخِرَةِ أذَلُّ وَ أخْزَى. وَ إنَّ أعْظَمَ الخِيانَةِ، خِيَانَةُ الأُمَّةِ، وَ أفْظَعَ الْغِشِّ غِشُّ الأئِمَّةِ. والسلامُ. [نهج البلاغه، نامه ى 26.]
امام على عليه السلام در نامه اى به يكى از كارگزاران خود كه براى جمع آورى زكات فرستاده بود، مى فرمايد: ... آن كس كه امانت دارى را خوار انگارد و در اموال مردم، به خيانت چرا كند و روان و آيين خويش را از خيانت كارى، پاكيزه نگرداند، همانا در اين سرا، خوارى و ذلت بر خود روا داشته است و در آن سرا، خوارتر و ذليل تر از اين سرا باشد. آرى، بزرگ ترين خيانت، خيانت به ملت است و زشت ترين دغل كارى، دغل كارى با پيشوايان. والسلام.
فرمان به امانتدارى
۲۱ قالَ الإمامُ عَلِىّ عليه السلام: وَ اِنّىِ أُقْسِمُ بِاللّه ِ قَسَما صَادِقا، لَئِنْ بَلَغَني أنَّكَ خُنْتَ مِنْ فَيءِ الْمُسْلِمينَ شَيْئا صَغيرا أوْ كَبيرا، لَأشُدَّنَّ عَلَيْكَ شِدَّةً تَدَعُكَ قَليلَ الْوَفْرِ، ثَقيلَ الظهْرِ، ضَئيلَ الاَْمْرِ. والسلام. [نهج البلاغه، نامه ى 20.]
عبداللّه بن عباس، از طرف اميرمؤمنان عليه السلام در بصره و نواحى اهواز و كرمان و ... سمت كارگزارى داشت. او، زياد بن ابيه را ـ كه چندان هم خوشنام نبود ـ عاملِ بصره كرد. امام اَعمال او را زير نظر داشت و اين نامه را براى او نوشت كه: به خداى سوگند، سوگندى راست! كه اگر آگاه گردم كه در مال مسلمانان به كم و بيش خيانت ورزيده اى، چنان بر تو سخت گيرم كه اندك مال گردى و گران پشت از فاقه؛ و خوار مايه گردى. والسلام.
فرودستان و بيت المال
۲۲ قالَ الإمامُ عَلِىّ عليه السلام: ... اللّه اللّه في الطَبَقَةِ السُفْلَى ... وَاجْعَلْ لَهُمْ قِسْما مِنْ بِيْتِ مَالِكَ ... . [نهج البلاغه، نامه ى 53.]
حضرت على عليه السلام فرمود: خدا را، خدا را، در نظر بگير درباره ى گروه فرودستان بيچاره ... و آنان را از بيت المال ـ كه در اختيار تو است ـ نصيبى بخش.
مصرف بيت المال
۲۳ قالَ الإمام الصّادق عليه السلام: ... اِيّاكَ أنْ تُعْطي دِرْهَما أوْ تَخْلَع ثَوْبا أوْ تَحْملَ عَلى دابّةٍ في غَيْرِذاتِ اللّه ِ لِشاعِرٍ أوْ مُضْحِكٍ أو مُمْتَزِحٍ إلاّ أعْطَيْتَ مِثْلَهُ في ذَاتِ اللّه ِ. [وسائل الشيعة، ج 12، ص 150.]
روزى، نامه اى از نجاشى ـ والى اهواز ـ به امام صادق عليه السلامرسيد. وى، خبر منصوب شدن خود به استاندارى اهواز را داده و از امام درباره ى اجراى احكام خدا، دستورالعمل خواسته بود.
امام صادق عليه السلام به وى فرمود: ... بپرهيز از اين كه در غير رضاى خدا، به شاعرى يا لطيفه گويى يا دلقكى، درهمى ببخشى، يا جامه اى را از تن بيرون بياورى، يا متاعى را بر چارپايى، حمل كنى و هديه دهى، مگر آنكه همانندش را در راه خدا بخشش كنى!
جوايزى از بيت المال
۲۴ قالَ الإمام الصّادق عليه السلام: ... وَلْتَكُنْ جَوائِزُكَ وَ عَطاياكَ وَ خِلَعُكَ لِلْقوّادِ وَ الرُّسُلِ وَ الْأحْفادِ وَ أصْحَابِ الرَسَائِلِ وَ أصْحَابِ الشُرَطِ والأخْماسِ. [وسائل الشيعة، ج 12، ص 150]
امام صادق عليه السلام در طى توصيه هايى كه به استاندار اهواز مى كند، مى فرمايد: بايد جوايز و عطايا و خلعت هايى را كه مى دهى، به فرماندهان لشگر و فرستادگان و خدمتكاران و نامه رسانان و شرطه ها (پيش مرگان) و پنج گروه لشگر بدهى.
بيزارى از انحصارجويان اموال عمومى
۲۵ قالَ الإمام الرضا عليه السلام: ... وَالْبَراءَةُ مِنَ الَذينَ ظَلَمُوا آلَ مُحَمَّدٍ عليهم السلام... والْبَراءَةُ مِنَ الناكِثينَ وَ القاسطينَ وَ الْمارِقين ... وَالْبَراءَةُ مِنْ أهْلِ الاْسْتِئثار ... . [عيون أخبار الرضا، ج 2، ص 126]
امام رضا عليه السلام فرمود: ... بيزارى از كسانى كه به آل محمّد عليهم السلام ظلم روا داشتند ... و برائت از پيمان شكنان و منحرفان و مرتدان ... و برائت از ويژه سازان اموال عمومى مسلمانان بر خود، ... از شرايط اسلام راستين است.
غارت بيت المال
۲۶ قالَ الإمامُ عَلِىّ عليه السلام: ... وَلكِنَّني آسى أنْ يَلِيَ أمْرَ هذِهِ الْأُمَّةِ سُفَهاؤها وَ فُجّارُها فَيَتَّخِذُوا مالَ اللّه دُوَلاً وَ عِبادَهُ خُوَلاً وَالصالِحينَ حَرْبا وَ الْفاسِقينَ حِزْبا. [نهج البلاغه، نامه ى 62 و 67.]
حضرت على عليه السلام در طى نامه اى به اهل مصر مى نويسد: ولى از اين اندوهناكم كه سرپرستى حكومت اين امّت به دست بى خردان و نابكاران افتد، بيت المال را به انحصار در آورند، آزادى بندگان خدا را سلب كنند و آنها را بنده خويش سازند، با صالحان نبرد كنند و فاسقان را هم دستان خود قرار دهند.
عدالت در تقسيم اموال
۲۷ قالَ الإمام الكاظمُ عليه السلام: إنَّ اللّه َ لَمْ يَتْرُكْ شَيْئا مِن صُنُوفِ الْأمْوالِ إلاّ وَ قَدْ قَسَّمَهُ وَ أعْطى كُلَّ ذى حَقٍّ حَقَّهُ الخَاصَّةَ وَ العامَّةَ وَ الْفُقَرآءَ وَ الْمَساكينَ وَ كُلَّ صِنْفٍ مِنْ صُنُوفِ الناسِ. فَقَالَ: لَوْ عُدِلَ في الناسِ لاَسْتَغْنُوا. ثُمَّ قالَ: إنَّ الْعَدْلَ أحْلى مِنَ الْعَسَلِ وَ لا يَعْدِلُ إلاّ مَنْ يُحسِنُ الْعَدْلَ. [اصول كافى، ج 2، ص 495.]
امام كاظم عليه السلام فرمود: همانا خدا، تمامى مال ها را تقسيم كرده و حق هر مستحق را از خاصه و عامه و فقير و مسكين و اصناف ديگر مردم را، به آنها داده است. سپس فرمود: اگر در ميان مردم عدالت حكمفرما باشد، همه، بى نياز شوند. و باز فرمود: عدالت، از عسل شيرين تر است و عدالت را پيشه نكند، جز كسى كه عدالت را خوب بداند.
ساده زيستى مسؤولان
۲۸ قالَ الإمام الصّادق عليه السلام: هَيْهاتَ يا مُعَلّى أما وَ اللّه ِ أنْ لَوْ كانَ ذاكَ، ما كانَ إلاّ سِياسَةَ اللَيْلِ وَ سِياحَةَ النَهارِ وَ لُبْسَ الْخَشِنِ وَ أكْلَ الْجَشِبِ ... . [اصول كافى، ج 2، ص 273.]
معلى بن خنيس گويد: روزى به امام صادق عليه السلام عرض كردم: نعمت هايى را كه بنى عباس دارند بياد آوردم و با خود گفتم: اگر اين نعمت ها براى شما مى بود، ما هم با شما، در خوشى بوديم.
امام صادق عليه السلام فرمود: هيهات اى مُعَلّى! اگر چنين مى بود (و ما حاكم بوديم) براى ما جز تدبير شبانه و تلاش روزانه و پوشاك زبر و درشت و خوراك سخت و بى خورش، چيزى نبود ... .
شرط بهره ورى از بيت المال
۲۹ قالَ الإمامُ عَلِىّ عليه السلام: إنَّ هذَا الْمَالَ لَيْسَ لى وَ لالَكَ، وَ إنَّما هُوَ فيء لِلْمُسْلِمينَ، وَ جَلْبُ أسْيَافِهِمْ. فَإنْ شَرِكْتَهُمْ فى حَرْبِهِمْ، كانَ لَكَ مِثْلُ حَظِّهِمْ، وَ إلاّ فَجَناةُ أيْدِيهمْ، لا تَكُونُ لِغَيْرِ أفْواهِهِمْ. [نهج البلاغه، خطبه 232.]
عبداللّه بن زمعة ـ كه شيعه ى مولا على عليه السلام بود ـ هنگام خلافت وى، به خدمت اش رفت و مالى از او درخواست كرد. حضرت در پاسخ فرمود:
حضرت على عليه السلام فرمود: همانا اين مال، نه از آنِ من است و نه از آنِ تو؛ بلكه آن، غنيمت مسلمانان است. اين، مالى است كه به ضرب شمشير آنان، فراهم گرديده است. پس اگر در نبرد آنان شركت داشته اى، سهمى به اندازه ى بهره ى آنان دارى؛ اگر نه، ميوه ى چيده شده به دست آنان، لقمه اى براى دهان هاى ديگران نيست.
مساوات در تقسيم بيت المال
۳۰ قالَ الإمامُ عَلِىّ عليه السلام: أتَأْمُرُونِى أنْ أطْلُبَ النَصْرَ بِالْجُورِ في مَنْ وُلِّيْتُ عَلَيْهِ؟! وَاللّه ِ! لا أطُورُ بِهِ مَا سَمَرَ سَمِيرٌ، وَ مَا أمَّ نَجْمٌ في السَمَاءُ نَجْما. لَوْ كَانَ الْمَالُ لي، لَسَوَّيْتُ بَيْنَهُمْ فَكَيْفَ وَ إنَّما المالُ مَالُ اللّه ِ؟ [نهج البلاغه، خطبه 126.]
وقتى به حضرت على عليه السلام خرده گرفتند كه چرا به كسانى كه در اسلام، سابقه ى بيشتر دارند و در جنگ ها شركت جسته اند و به آنان كه داراى حسب و نسب عالى هستند، بيش از ديگران، از بيت المال، بخشش نمى فرمايد[ ـ افرادى چون طلحه و زبير چنين تقاضايى داشتند.] ،
حضرت على عليه السلام فرمود: آيا به من فرمان مى دهيد تا از راه ستم كردن به كسى كه مرا، به او ولايت داده اند، پيروزى به دست آورم؟ نه؛ به خدا سوگند! تا دهر افسانه ى بقا سرايد و اختران در پى يكديگر بچرخند، به چنين كارى نزديك نگردم. اگر مال، از من بود، همانا ميان مردمان به مساوات پخش مى كردم، چه رسد كه مال، مال خدا است.
زيان دنيوى و اخروى
۳۱ قالَ الإمامُ عَلِىّ عليه السلام: يَا شُرَيْحُ! لاَ تَكُونُ ابْتَعْتَ هذِهِ الدارَ مِنْ غَيْرِ مَالِكَ، أوْ نَقَدْتَ الَثمَنَ مِنْ غَيْرِ حَلالِكَ ؛ فَإذَنْ أَنْتَ قَدْ خَسِرْتَ دَارَ الدُنْيَا وَ دَارَ الاْخِرَةِ. [نهج البلاغه، نامه ى 3.]
شريح بن حارث، به فرمان امام عليه السلام به منصب قضا نشسته بود. روزى به حضرت على عليه السلام خبر رسيد كه وى، سرايى به هشتاد دينار خريدارى كرده است. وى را فرا خواند و فرمود: اى شريح! مباد كه اين خانه را جز با مال خويش خريده باشى و بهاى آن، جز از مال حلال خود پرداخته باشى. و گرنه، هم در اين سرا و هم در آن سرا، زيان كرده اى.
عدم رعايت مقررات مالى
۳۲ قالَ رسول اللّه صلي الله عليه و آله: كَلاّ، وَالذى نَفْسُ مُحَمَّدٍ بِيَدِهِ! اِنَّ شَمْلَتَه الآنَ لَتُحتَرَقُ عَلَيْهِ فِي النارِ، كانَ غَلّها مِنْ فيء المُسْلمينَ يَوْمَ خِيبَرٍ. [سيره ى ابن هشام، ج 3، ص 354.]
«مِدعَم» از خدمتكاران پيامبر صلي الله عليه و آله در يكى از جنگ ها، همراه وى بود. او، در آن جنگ، به تير دشمن شهيد گشت. مسلمانان، كنار پيكر او گرد آمده، مى گفتند: بهشت بر تو گوارا باد! ولى پيامبر صلي الله عليه و آله سخنى نمى فرمود و خشمناك به نظر مى رسيد. حاضران، علت خشم را نمى دانستند كه ناگهان پيامبر فرمود: نه هرگز؛ سوگند به خداوندى كه جان محمّد در دست اوست! روپوش او هم اكنون وى را در ميان آتش شعله ور خود مى سوزاند؛ چون، او، آن روپوش را از بيت المال مسلمانان (بدون رعايت مقررات) و از روى خيانت برداشته بود.
امر به معروف پاسدار بيت المال
۳۳ قالَ الإمام الحسينُ عليه السلام: إنَّ الْأمْرَ بِالْمَعْروفِ وَالنَّهىَ عَنِ الْمُنْكَرِ: دُعَاء إلَى الاْءسْلامِ مَعَ رَدِّ الْمَظالِمِ وَ مُخَالِفَةِ الظالِمِ وَ قِسْمَة الفَيءِ وَ الْغَنائِمِ وَ أخْذ الصّدَقاتِ مِنْ مَواضِعِهَا وَ وَضْعَها في حَقَّها. [تحف العقول، ص 270.]
امام حسين عليه السلام فرمود: امر به معروف و نهى از منكر، آن است كه: كافران را به اسلام دعوت كنى؛ حقوق ستمديدگان را بازستانى؛ با ستمگر به مخالفت برخيزى؛ غنيمت ها و بيت المال را عادلانه بين اهل اش قسمت كنى؛ زكات را از آنجا كه بايد، بگيرى و در آنجا كه بايد، مصرف كنى.
خيانت كارگزار
۳۴ قالَ أميرالمؤمنين عليه السلام: ... وَ لَئِنْ كَانَ مَا بَلَغَني عَنْكَ حَقّا، لَجَمَلُ أهْلِكَ وَ شِسْعُ نَعْلِكَ خَيْرٌ مِنْكَ ... . [نهج البلاغه، نامه ى 71.]
حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام بعد از خيانت «منذر بن جارود» در ولايت فارس، به وى نگاشت: ... اگر آنچه كه از خيانت تو، به من رسيده است، درست باشد، شتر اهل ات و بند كفش ات، با ارزش تر از تو است.
تقسيم بيت المال
۳۵ عن حفص بن غياث، قال: سمعت أباعبداللّه عليه السلام يقول ـ و سئل عن «قسم» بيت المال ـ : أهْلُ الإسلام، هم أبناء الإسلام اُسَوّي بينَهُم في العطاء. و فضائلُهُم بَينَهُم و بين اللّه . أجْعَلُهُم كبني رَجُلٍ واحدٍ؛ لا يَفْضُلُ أحَدٌ مِنهُم لِفَضْلِهِ وَ صَلاحِهِ في الميراث عَلى آخَرَ ضعيفٍ منقوص. قال: وَ هذا هُوَ فعل رسول اللّه في بدّو أمره. وَقالَ غَيْرُنا: أُقَدِّمُهُمْ في الْعَطاءِ بمـا قَدْ فَضَّلَهُم اللّه ُ بسوابِقِهِم في الإسلام. [وسائل الشيعة، ج 11، ص 81.]
حفص بن غياث مى گويد: از امام صادق عليه السلامدرباره ى تقسيم بيت المال پرسيدند، فرمود: اهل اسلام، فرزندان آن محسوب مى شوند. در امكانات بيت المال، من، برابرشان مى دانم. امتيازات معنوى آنان، بين آنها و خدا محاسبه مى شود. [لذا، ]همانند فرزندان يك نفر كه فضيلت و صلاحيت، سبب فزونى ارث بردن يكى بر ديگرى ـ كه ضعيف و ناقص است ـ نمى شود. [مسلمانان نيز، اين چنين هستند.] حضرت، در ادامه فرمود: پيامبر صلي الله عليه و آله در آغاز اسلام، چنين رفتار مى كرد ولى ديگران گفتند: ما، برخى را بر اساس سابقه ى بيشتر در اسلام، از نظر اقتصادى امتياز مى بخشيم.
سهل‌گيرى جمع آورى خراج
۳۶ اميرالمؤمنين عليه السلام: اُنْظُرْ خراجَكَ فَجُدَّ [وجُدَّ] فيه وَ لا تَتْرُكْ مِنْهُ دِرْهَما! فَإذا أردتَ أنْ تَتَوَجَّهَ إلى عملك فَمُـرَّ بي! قالَ: فَأتيتُهُ. فَقالَ لى: اِنَّ الذى سَمِعْتَهُ مِنّي، خُدْعَةٌ. إيّاكَ اَنْ تَضْرِبَ مُسلِما أوْ يَهُودِيا أوْ نَصرانِيا، في دِرهَم خراجٍ أوْ تَبيع دابَّة عَمَلٍ فى دِرْهَمٍ. فَإنّما أُمِرْنا أنْ نَأخُذَ مِنْهُمْ العَفوَ (أي: الزائد لا أصل المال) [الكافي، ج 1، ص 152؛ وسائل الشيعة، ج 4، ص 90.]
مردى از قبيله ثقيف گويد: اميرالمؤمنين عليه السلام مرا به عنوان مأمور جمع آورى خراج، به برخى نواحى كوفه فرستاد و در مقابل مردم گفت: به دقت، در مورد خراج بررسى كن و در آن بكوش و از يك درهم هم نگذر! وقتى خواستى به سوى محل كار خود، بروى نزد من بيا! او گفت: هنگام حركت، به خدمتِ حضرت رفتم. به من فرمود: آنچه شنيدى خدعه بود. مبادا مسلمانى يا يهودى يا مسيحى اى را براى خراج بزنى يا حيوانِ كارى را به خاطر ماليات بفروشى! زيرا ما مأموريم كه مازاد را از آنان بگيريم نه اصل مال را.
تقسيم بيت المال در زمان مشخص
۳۷ عن مجمع: إنَّ عليا كان يَكنِسُ بيت المال كُلّ يَومِ جُمُعَةٍ ثُمَّ ينضَحُهُ بالماء، ثُمّ يُصَلّى فيه ركعَتين، ثُمَّ يقول: تَشْهدانِ لى يَوْمَ الْقِيامَة. [ وسائل الشيعة، ج 11، ص 83.]
مجمع تيمى گويد: على عليه السلام روزهاى جمعه، بيت المال را جارو مى زد و در آن آب مى پاشيد و دو ركعت نماز مى گزارد و مى گفت: اين «دو ركعت نماز» شاهدند [كه من، بيت المال را به موقع، در ميان مسلمانان تقسيم كردم].
بيت المال و بدهكاران
۳۸ قالَ النبي صلي الله عليه و آله: ما مِنْ غريمٍ ذَهَبَ إلى والٍ من وُلاةِ المسلمين وَ استبانَ للوالي عُسْرَتُهُ، الاّ بَرِءَ هذا الْمُعْسِرُ مِنْ دَيْنِهِ و صارَ دَيْنُهُ عَلى والي المسلمين في ما بينَ يَدَيه مِنْ أمْوالِ المسلمينَ. [مستدرك الوسائل، ج 2، 491.]
پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله فرمود: هر بدهكارى كه نزد حاكمى از حاكمان مسلمانان برود و فقر و ناچارى وى، براى والى روشن شود، بدهكارى او، برعهده ى حاكم مسلمانان نهاده مى شود و او، از اموال عمومى، قرض آن شخص را پرداخت مى كند.
خيانت در بيت المال
۳۹ قالَ رسول اللّه صلي الله عليه و آله: مَنْ اسْتَعْمَلْناهُ مِنْكُمْ عَلى عَمَلٍ، فَكَتَمَنا مِخْيَطا فَما فَوْقَهُ، كانَ غَلُولاً يَأتي بِهِ يَوْمَ الْقيامَة. [صحيح مسلم، ج 2، ص 127.]
رسول اكرم صلي الله عليه و آله فرمود: هركس از شما را، بر كارى گمارديم و او، سوزنى يا چيز مهم ترى را از ما پنهان دارد، آن خيانت گر را همراه با خيانت اش روز قيامت خواهند آورد.
تقسيم سريع بيت المال
۴۰ عن ضحّاك ابن مزاحم عَن على عليه السلام قالَ: كانَ خَليلى رَسُولُ اللّه صلي الله عليه و آله لا يَحْبِسُ شَيْئا لِغَدٍ وَ كانَ ابوبكر يَفْعَلُ و قَدْ رَاى عُمَرُ فى ذالِكَ أنْ دَوَّنَ الدواوين و أخَّر المال مِنْ سَنَةٍ اِلى سَنَةٍ و امّا اَنَاَ فَاَصْنَعُ كَما صَنَعَ خَليلى رسول اللّه صلي الله عليه و آله قالَ: وَ كانَ عَلىٌ يُعْطيهِمْ مِنَ الْجُمُعَةِ اِلَى الْجُمُعةِ وَ كانَ يَقولُ:
هذا جُناىَ و خيارهُ فيه
اذ كل جان يدهُ اِلى فيه [وسائل الشيعه، ج 11، ص 83.]
اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود: دوستم رسول خدا صلي الله عليه و آله چيزى را براى فردا ذخيره نمى كرد و ابوبكر گاهى اين كار را انجام مى داد. عمر مصلحت ديد كه دفتر و دستك درست كند و پرداخت اموال را از سال به سال ديگر تأخير انداخت. امّا من همان شيوه پيامبر صلي الله عليه و آله را عمل مى كنم. ضحّاك مى گويد: اميرالمؤمنين عليه السلام جمعه به جمعه اموال بيت المال را به مستحقان مى داد و مى فرمود:
اين است دست چين من و خوب هايش هم در ميان آنان است.
در شرائطى كه دست هرميوه چين به سوى دهان خويش است.
