زرتشتیان برای جشن مهرگان سابقه زیادی را می دانند، چون نام این جشن (مهر) با نام ایزدی در ایران باستان و یکی از بخشهای کتاب یشتها یکی می باشد.
نکته ای که در مورد این جشن است اینکه جشن مهرگان در نگاه زرتشتیان سابقه بسیار زیادی دارد ولی ، در روز برگزاریش اختلاف کم نمی باشد ، که این اختلاف را در ادامه می آید.
این اختلاف را در دو بخش می توان بیان نمود:
الف-دوران قدیم و در ایران باستان
ب-دوران حاضر
بررسی مورد اول(دوران ایران باستان):
جشن مهرگان قدمتی به اندازه ایزد منسوب به خود(مهر) دارد. تا آنجا که منابع مکتوب موجود نشان می دهد ، دیرینگی این جشن دستکم تا دوران فریدون باز میگردد.
شاهنامه فردوسی به صراحت به این جشن کهن و پیدایش آن در عصر فریدون اشاره کرده است :
به روز خجسته سرِ مهر ماه
به سر بر نهاد آن كـیانی كلاه
زمانه بی اندوه گشت از بدی
گرفتند هر کس ره بخردی
دل از داوری‌ها بپرداختند
به آیین یكی جشن نو ساختند
نشستند فرزانگان شادكام
گرفتند هر یك ز یاقوت جام
میِ روشن و چهره ی شاه نو
جهان نو ز داد از سرِ ماه نو
بفرمود تا آتش افروختند
همه عنبر و زعفران سوختند
پرستیدن مهرگان دین اوست
تن‌آسانی و خوردن آیین اوست
اگر یادگارست ازو ماه و مهر
بكوش و به رنج ایچ منمای چهر
همانگونه که در بیت های بالا دیده می شود، زمان برگزاری جشن مهرگان در آغاز ماه مهر و فصل پاییز بوده است و این شیوه دستکم تا پایان عصر هخامنشی و احتمالا تا پایان عصر اشکانی نیز دوام داشته است. اما در دوره ساسانیان ، جشن مهرگان به مهر روز از ماه مهر (روز شانزدهم) منتقل می شود.
دلیل برگزاری جشن مهر گان در اول مهر ماه و اصولا نامگذاری نخستین ماه فصل پاییز به نام مهر در این است که در دوره هایی از دوران باستان ، آغاز پاییز ، آغاز سال نو بوده است و از همین روی نخستین ماه سال را به نام مهر منسوب کرده اند. تثبیت آغاز سال نو در هنگام اعتدال پاییزی و با نام نظام زندگی مبتنی بر کشاورزی ایرانیان بستگی کامل دارد. می دانیم که سال زراعی از اول پاییز آغاز و در پایان تابستان دیگر پایان می پذیرد، قاعده ای که هنوز هم در میان کشاورزان متداول است.
گاهشماری هخامنشی نیز مبتنی بر آغاز سال از ابتدای پاییز بوده است، پیش از این و در کتاب ( رصد خانه نقش رستم) دیدیم که ساز و کار ویژه ای برای تشخیص هفته به هفته و سپس روز به روز آغاز سال نو هخامنشی در این تقویم آفتابی طراحی و تعبیه شده است. شواهد موجود نشان می دهد که جشن مهرگان در عصر هخامنشی در آغاز سال نو ، یعنی در نخستین روز از ماه مهر برگزار می شده است.
امروزه جشن مهرگان در شانزدهم مهر ماه یعنی مهر روز از مهر ماه برگزار می شود. در اینجا لازم می باشد این نکته مهم را یادآوری کنم که برخی زرتشتیان روز برگزاری جشن مهرگان را با گاهشماری بدون کبیسه یا (پرسی) محاسبه می کنند و در نتیجه زمان مراسم ، هر ساله جابجا می شود. برخی دیگر با تقویم نوظهور برگرفته از تقویم نه چندان دقیق یزدگردی این روز را معین می کنندکه مصادف با دهم مهر ماه ( آبان روز) می شود. از آنجا که تقویم کنونی رسمی ایران ، ادامه گاهشماری شهریاری ایرانی منسوب به شخص زرتشت است و با تقویم طبیعی و اعتدال های بهاری و پاییزی و نیز اختلافهای تابستانی و زمستانی کاملا منطبق است، هر دو زمان برگزاری آیین مهرگان به شیوه های بالا صحیح به نظر نمی رسد و بهتر است روز جشن مهرگان با تقویم شهریاری کهن ایرانی ، که با تغییر مبدا همین تقویم هجری خورشیدی امروزی است و دقیق ترین تقویم شناخته شده در جهان است ، تعیین شود . (۱)
کتابهای تاریخی در سده های چهارم و پنجم مطالبی را در مورد اجرای این جشن بیان کرده اند ، مانند ابوالفضل بیهقی در مورد جشن مهرگان در زمان سلطان مسعود غزنوی در سال های ۴۲۸ ، ۴۲۹ و ۴۳۰ که خود شاهد آن بوده چنین خبر می دهد:«روز یکشنبه چهارم ذی الحجه سال ۴۲۸ هجری قمری به جشن مهرگان نشست و از آفاق مملکت هدیه ها که ساخته بودند پیشکش را،در آن وقت بیاورند و اولیا و حشم نیز بسیار چیز آوردند...»
بررسی مورد دوم(زمان حاضر):
امروز ( در نظر نویسنده کتاب) ، جشن مهرگان به شیوه ای که در کتاب های تاریخی سده های چهارم و پنجم و ششم آمده ، نه در دستگاه دولتی و حکومتی برگزار می شود و نه در گردهمایی های غیر رسمی ، نزد عامه مردم. دست کم در دو سده اخیر نیز از برگزاری آن آگاهی در دست نیست.
جشن و آیین مهرگان ، از نظر زمانی نیز با تغییر تقویم ، در سال ۱۳۰۴ هجری شمسی تغییر کرده است. بدین معنی که ۵ روز پنجه (کبیسه) که بعد از ۱۲ ماه سی روزه برای رسیدن به ۳۶۵ می آمد حذف و ۶ ماه اول سال ۳۱ روز گردید. از آن پس در بسی از تقویم ها مهرگان به جای ۱۶ مهر در ۱۰ مهر آمده ، یعنی در صد و نود و ششمین روز سال بر اساس تقویم پیشین.
در ماهنامه ها و هفته نامه های ادبی و اجتماعی سده اخیر، مهرگان حضور دارد.
دکتر بهرام فره وشی از برگزاری مهرگان به عنوان جشنی خانوادگی ، در بین زرتشتیان یزد و کرمان و نیز از آیین قربانی کردن گوسفند در برخی از روستاهای زرتشتی نشین یزد برای ایزد مهر خبر می دهد.
تا سی سال پیش زرتشتیان کرمان در این روز به یاد مردگان ، مرغی را کشته و شکمش را با حبوبات و آلو انباشته و به عنوان خوراک ویژه ، یادمان مردگان می پختند.
بی گمان باور و اعتقاد به ایزد مهر و آیین مهری (میترایی) که پیش از زرتشت در هند و ایران وجود داشته ، به ماه مهر و جشن مهرگان سیمای دینی بیشتری افزوده بود.(۲)
سخن پایانی:
۱- جشن مهرگان در چندین سال برگزار نمی شده است و به نوعی به فراموشی رفته است.
۲- باور به ایزد مهر و ستایش او ، با وجود این است که اشو زرتشت در زمان خود ، اهورا مزدا را برتر از دیگر ایزدان می داند.
۳- جشن مهرگان ، همان پاسداشت ایزد مهر می باشد و ربطی به اهورامزدا ندارد.
۴- تاریخ جشن مهرگان تغییر کرده است ،در زمانی اول مهر و در زمانی ۱۰ و در زمانی شانزدهم بوده است.
۵- قربانی که در دین زرتشت و در سخن اشو زرتشت کار قبیحی می باشد در این مراسم و در زمان حاضر هم توسط زرتشتیان اجرا می شود و می توانیم بصراحت بیان کرد که زرتشتیان امروزی حتی به گاتها که سروده اشو زرتشت می باشد هم عمل نمی کنند. ایزد مهر یکی از ایزدان زمان قبل از زرتشت و بعد از زرتشت بوده است و برای این ایزد قربانی انجام می شد ، این کار با گذشت زمان نیز ادامه پیدا کرده است ، و این مراسم قربانی برای ایزد مهر حفظ شده است.
--------------------------------------
پی نوشت:
(۱) منبع: جشنهای مهرگان و سده همراه با فرضیه های نجوم شناسی پیرامون آنها نوشته آقای رضا مرادی غیاث آبادی
(۲) آیین ها و جشنهای کهن در ایران امروز نوشته محمود روح المینی
