آیا زرتشتیان یکتاپرستند یا ... ؟
امشاسپندان یا اَمِشَه سپَنتَه (مقدسان بي مرگ يا جاودان پاك) جمع امشاسپند است که امشاسفند، اموسپند و امهوسپند نیز گفته‌اند. امشاسپندان از صفات پاک اهورامزدا هستند. اهورامزدا خالقشان است و به عقيده زرتشتيان آن ها، مظاهر يا فروزه هاي جمال او هستند. در گات‌ها [۱] با واژه امشاسپند برخورد نمی کنیم اما از آنها در این کتاب کراراً به صورت مجردات و صفات اهورامزدا یاد شده است. نام‌های امشاسپندان اولین بار در گاهان زرتشت در یسن هپتنگهایتی یسن ۹ بند ۳ برده می‌شود.[۲] این از خصایص دین زرتشتی است که هر یک از صفات خداوند، یکی از ایزدان نگهبان جنس بشر است.[۳]
اسامي امشاسپندان:
۱. بهمن
۲. ارديبهشت
۳. شهريور
۴. سپندارمذ
۵. خرداد
۶. امرداد [۴]
همچنین در متون مزدیسنایی متأخر امشاسپند هفتمی که سروش (ايزد روز قيامت براي حساب و ميزان گماشته شده) است نیز به شمار امشاسپندان افزوده شده‌است، اما در متون اوستایی سروش از رده امشاسپندان نیست.[۵]
هر كدام از اين موجودات يكي از مخلوقات هفت گانه [۶] را حمايت كرده، در آن سكني مي گزينند و در عين حال همچون وجهي از خدا و ايزدي مستقل به شمار مي آيند و پرستيده مي شوند. [۷]
ديوان:[۸]
در مقابل هر يك از امشاسپندان يكي از دیوهای کَماله [۹] یا کَماله دیوان یا کَمالگان قرار مي گيرند كه هدف از آفرينش آنها توسط اهريمن، مقابله با امشاسپندان و اهورامزدا و از بين بردن روشنايي و به ظلمت كشيدن تمامي عالم هستي بوده است و به ترتيب زير ناميده مي شوند:
۱. اكومن. [۱۰]
۲. اندر ديو (ايندره). [۱۱]
۳. ساوول. [۱۲]
۴. ناگهيس. [۱۳]
۵. تريز. [۱۴]
۶. زريز. [۱۵]
البته موبد خورشیدیان گویا تعداد امشاسپندان را هفت عدد می داند و بعد از ذکر نام شش امشاسپند، اهورامزدا را هم یکی از این امشاسپندان برمی شمارد. او در صفحه ۸۹ کتاب خود می آورد: « اشو زرتشت در گاتاها خدای خود را « مزدا اهورا » نامید، یعنی « هستی بخش، بزرگ و دانا »، و تنها از شش امشاسپند بعنوان صفات ویژه و فروزه های اهورامزدا سخن گفته شده است، امشاسپندان یعنی جاودانان مقدس که عبارتند از بهمن، اردیبهشت، شهریور، سپندارمزد، خرداد، امرداد. که هر کدام از این امشاسپندان دارای مفهومی بسیار گسترده تر هستند، و هر انسانی می تواند با پیروی و رفتار کردن به مفاهیم این امشاسپندان، به خدا نزدیک شود، پیمودن راه هفت امشاسپند به اندازه ای در فرهنگ ایران ریشه داشت که بعدا بصورت هفت خوان رستم و هفت شهر عشق در عرفان ایرانی تداوم یافت. و در مکاتب فلسفی ایران، مورد توجه بسیار می باشد.» [۱۶]
متاسفانه اضطراب [۱۷] در متون و نظرات بزرگان زرتشتی بسیار است و در هیچ یک از مسائل این آیین نمی توان به یک جمع بندی و نظر واحد رسید، که البته این کار را برای کسی که جویای حقیقت است بسیار دشوار می نماید.
در رابطه با انواع امشاسپندان و ديوان، به همين مقدار بسنده نموده و سئوالات و ايرادهايي كه از منظر عقل، خصوصا به اين بخش از اعتقادات زرتشتيان وارد است را مطرح نموده، به بحث و بررسي مي نشينيم و نتيجه گيري را به خواننده گرامي واگذار مي نماييم.
سئوالات مختلفي در اين جايگاه مطرح مي شود كه در این مجال به یکی از آن سئوالات را مورد نقد و بررسی قرار خواهم داد.
سئوال:
چه رابطه اي بين اهورامزدا و امشاسپندان برقرار است ؟
ادعاي زرتشتيان اين است كه آنها صفات اهورامزدا هستند.
اشكال ما به پاسخ زرتشتيان اين است كه:
اگر امشاسپندان صفات اهورامزدا هستند از دو حال خارج نيستند:
۱. يا عين ذاتند.
۲. يا عين ذات نيستند.
۱. اگر امشاسپندان عين ذات اهورامزدا باشند، در واقع يك چيز بيشتر نيستند و آن ذات اهورامزداست، در این صورت زرتشتیان عزیز باید پاسخ بدهند که چرا صفات اهورامزدا را پرستش مي كنند ؟
چنانچه در اوستا ميخوانيم: « امشاسپندان را ستايش و نيايش مي گزاريم و خشنود مي كنيم و آفرين مي خوانيم تا اين خانمان را بنوازند؛ سراسر آفرينش اَشَه را بنوازند و سراسر آفرينش دروج را براندازند.»[۱۸]
مثل اين است كه ما علم، كه يكي از صفات ذات خداوند است را پرستش كنيم !!! در حالی که از ديدگاه برخي محققين، توحيد به دو قسم نظري و عملي تقسيم مي شود. توحيد نظري خود به توحيد ذاتي، توحيد صفاتي و توحيد افعالي تقسيم مي شود، که هر يک از اينها باز اقسامي دارد. توحيد عملي نيز به توحيد در حمد، توحيد در دعا و توحيد در عبادت تقسيم مي شود. بحث ما پيرامون توحيد در عبادت مي باشد.[۱۹] برای اینکه به معنا و مفهوم توحید عبادی پی ببریم ابتدا دو واژه « توحید » و « عبادت » را تعریف نموده و سپس توحید عبادی را تعریف خواهیم نمود.
مفهوم توحید:
توحيد به عنوان اصلي از اصول دين به معناي يگانه دانستن خداوند و اينکه موجودي جز خداوند، وجودي از خود ندارد، مي باشد که فلاسفه از آن تعبير به «توحيد در وجوب وجود» مي کنند.[۲۰]
مفهوم عبادت:
عبادت در لغت به معناي خضوع و تذلّل مي باشد. اما در اصطلاح تعاريف مختلفي از عبادت شده است؛ يکي از تعاريف اين است که، عبادت يعني انجام عملي براي غير با اعتقاد به ربوبيت و الوهيت آن غير.[۲۱]
توحيد در عبادت:
توحيد در عبادت به اين معناست که در مقام عبادت و پرستش، تنها خداوند متعال مورد نظر قرار گيرد و بندگي و کرنش جز در برابر او انجام نشود. البته هر نوع خضوع و بندگي، عبادت حقيقي محسوب نمي شود و قوام عبادت به نيت و قصد است. عبادت بايد فقط در مقابل خداوند به قصد تقرب به او باشد و لذا ريا در عبادت و اطاعت، شرک است. پيامبر اکرم (ص) مي فرمايند: روز قيامت خداوند مي فرمايد؛ من بهترين شريک هستم و عملي که من با ديگري در آن شريک قرار داده شده ام را امروز رها مي کنم و همه اش را به شريکم مي دهم و جز عمل خالص را امروز نمي پذيرم.[۲۲]
علاوه بر اين که در عبادت بايد موحد باشيم، در مقام اطاعت نيز بايد موحد باشيم. يعني تنها خداوند را مورد نظر قرار دهيم و فقط او را مطاع مستقل بدانيم و اطاعت هيچ کس ديگر را در عرض اطاعت خدا قرار ندهيم. البته اطاعت برخي افراد برگزيدهء خداوند در طول اطاعت خدا قرار مي گيرد و لذا منافي توحيد نيست، بلکه از آنجا که اطاعت آنان به دستور خداوند است، عين اطاعت خدا به حساب مي آيد.[۲۳]
در نتیجه زمانی به ما موحد و یکتاپرست اطلاق خواهد شد، که ما فقط و فقط خدای یکتا را بستاییم، نه صفات و اسماء و ... او را.
۲. اگر امشاسپندان عين ذات اهورامزدا نيستند، پس زرتشتیان عزیز ۷ يا ۸ خدا را مي پرستند. در حالی که عرض کردیم، یکی از انواع توحید، توحید ذاتی است.
توحید ذاتی: یعنی اعتقاد به اینکه ذات خداوند متعال یکتاست و شریکی در ذات برای او نیست نه ترکیبی در درون ذاتش وجود دارد و نه خدای دیگری خارج از ذاتش می باشد یک ذات بسیط و بدون ترکیب از اجزاء و اعضاء و همچنین یگانه و بی شریک است.[۲۴]
در نتیجه موحد و یکتاپرست واقعی کسی است که ذات پروردگار متعال را بری از هر شریکی دانسته و جز ذات واحد او هیچ چیزی را هم رتبه او نداند و تصور هم نکند.
پی نوشت:
۱. كتابي كه منسوب به زرتشت است و در آن سروده هاي زرتشت آمده است، و طبق ادعاي زرتشتيان تنها كتابي است كه از زرتشت باقي مانده است.
۲. در سه جاي ديگر گاهان نام سه امشاسپند برده شده است:
سپندارمذ: گاهان، يسنه هات ۳۲، بند ۲ و هات ۳۴، بند ۱۰. خرداد و امرداد: گاهان، يسنه، هات ۳۳، بند ۹.
۳. دانشنامه مزدیسنا، ص ۱۲۳.
۴. گاهان، یسن هپتنگهایتی، یسن ۹، بند ۳.
۵. دانشنامه مزديسنا، دكتر جهانگير اوشيدري، ص ۳۲۶.
۶. آسمان، آب، زمين، گياه، گاو، كيومرث، آتش.
۷. مري بويس، زرتشتيان، باورها و آداب ديني آنها، ص ۴۵-۴۹.
۸. دیو یکی از واژه های کهن و قدمت آن به دوران آریاییان می‌رسد. دیوان گروهی از پروردگاران آریائی بوده‌اند. پس از جدائی ایرانیان از هندوان و ظهور زرتشت پروردگاران مشترک قدیم یعنی دیوها که مورد پرستش هندوان بودند، نزد ایرانیان گمراه‌کنندگان و شیاطین خوانده شدند. چنانکه در آئین مزدیسنا کلاً به مردم بدمنش هم اطلاق می‌شود. دانشنامه مزدیسنا، ص ۲۷۴
۹. لغت نامه دهخدا: کماله بمعنی کج (کژ) مقابل راست است.
۱۰. مهرداد بهار، پژوهشی در اساطیر ایران، چاپ پنجم، پاییز ۱۳۸۴، نشر آگه.
۱۱. مزدیسنا چ دکتر معین ص ۳۴.
۱۲. مهرداد بهار، پژوهشی در اساطیر ایران، چاپ پنجم، پاییز ۱۳۸۴، نشر آگه.
۱۳. همان.
۱۴. همان.
۱۵. همان.
۱۶. موبد دكتر اردشير خورشيديان (رئيس انجمن موبدان تهران)، پاسخ به پرسشهاي ديني زرتشتيان ، ص ۹۰
۱۷. اضطراب در لغت: به معنای سرگردانی، آشفتگی، نابسامانی، پراکندگی، اختلاف و به هم ریختگی می باشد؛ مقباس الهدایة فی علم الدرایة (علامه مامقانی).
اضطراب در اصطلاح: بدین معناست که حدیثی به گونه های مختلف نقل شده باشد و هیچ کدام از نقل ها بر دیگری ترجیح نداشته باشد؛ آسیب شناسی حدیث (محمد حسن ربّانی).
۱۸. اوستا، گزارش و پژوهش جليل دوستخواه، انتشارات مرواريد، يسنه، هات ۵۲، بند ۴.
۱۹. جوادي آملي؛ تفسير موضوعي قرآن؛ ج ۲؛ ص ۵۱۱.
۲۰. ر.ک: فصل نامۀ علوم سياسي، شماره ۱۵، «امت واحده از همگرايي تا واگرايي»، نعمت الله پيغان، ص ۴۷-۴۹.
۲۱. جوادي آملي، تفسير موضوعي قرآن؛ ج ۲؛ ص ۵۱۹.
۲۲. موسوعة العقايد الاسلامية؛ ج ۱؛ ص ۴۱۵ و غرويان و ديگران؛ بحثي مبسوط در آموزش عقايد ج ۱ (قم: دارالعلم، ۱۳۷۵ ص ۶.)
۲۳. غرويان و ديگران؛ بحثي مبسوط در آموزش عقايد؛ ج ۱ (قم: دارالعلم، ۱۳۷۵) ص/۱۰۹.
۲۴. مصباح یزدی، محمد تقی، خداشناسی در قرآن، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ص ۱۰۷-۱۰۵.
