نفی توحید افعالی در اوستا

موبدان زرتشتی در عصر کنونی تلاش دارند تا آیین خود را بر مبنای یکتاپرستی و حتی یکتاباوری جلوه دهند. چه اینکه خود نیز دریافته‌اند که مبانی توحید در اسلام بسیار کامل‌تر و دقیق‌تر از مبانی خداشناسی در دین زرتشتی است. مبنای توحیدی اسلام، از حیث عقلی نیز اثبات شده و موجّه است. چه اینکه حکیمان مسلمان در مکاتب فلسفی مشاء، اشراق و حکمت متعالیه (فلسفه‌ی صدرا) همواره بر خالقیت مطلق خدا تأکید داشته‌اند و سایر مخلوقات را در طول خداوند یکتا دانسته‌اند (نه در عرض وی). لذا خرد آدمی بر وجود یک بُن (یک مبدأ) برای جهان جسمانی و روحانی تأکید دارد. چه اینکه هر دیدگاهی غیر از این منجر به این نتیجه می‌شود که خدای جهان آفرین، «کمال مطلق» و بالاخص «قادر مطلق» نیست. همین امر نشان‌گر ضعف و نقص در ذات خدا خواهد بود. هر چند آموزه‌های آیین زرتشتی، از جهاتی گوناگون به روشنی ضعف و نقص در ذات اهورامزدا را نشان می‌دهند.[۱] از آنجایی که اسلام، باور به توحید مطلق را ترویج می‌دهد، چنین نقصی در عقائد اسلامی وارد نیست. لیکن در آیین زرتشت این مسئله به شدت موجب بروز ایرادات منطقی و فلسفی شده است. از همین روی موبدان زرتشتی می‌کوشند تا خود را به عقائد توحیدی اسلام نزدیک‌تر کنند. به هر صورت آنچه در ادامه بیان می‌گردد، اسناد و شواهدی بر اعتقاد اوستای زرتشتی، به دو منشأ و مبدأ برای جهان است. بدین معنا که آیین زرتشتی، توحید افعالی را باور ندارد. یعنی دو خدا را مبدأ افعال در جهان می‌داند. در نتیجه کمال مطلق و قادریت مطلق اهورامزدا را نفی نموده است.

در اوستا، یسنا ۹ : ۸ (هات ۹، بند هشتم)، اهریمن خالق دیوان در جهان استومند (مادی) و بر ضد جهان مادی سودمند، خوانده می‌شود و در اوستا، یسنای ۶۱ : ۲ نیز اهریمن به صراحت، آفریدگار و خالق بخشی از جهان هستی نامیده شده است. تصویری از متن ترجمه‌ی استاد پورداود [۲]:

ترجمه دکتر دوستخواه [۳]:

و در ترجمه‌ی پروفسور میلز (L. H. Mills) :
for the encounter with, and for the displacement of Angra Mainyu with his creatures which are likewise evil as he is, for he is filled with death (for those whom he has made).‎ Aye, let us send that petition forth for the encounter with, and for the dislodgment of the Kahvaredhas and of the individual Kahvaredha the male, and the female (to the last individual of each).‎[4]‎

در بند ۴۰ از بَهرام‌یشتِ اوستا نیز اهریمن به صفت خالقیت متصف گشته؛ آفریدگار جهان زشتی نامیده شد.[۵] در گاتهای اوستا، هات ۴۵ : ۲ نیز مبدأ زندگی، ۲ بـُـن بیان گردیده است. یکی سپنته‌ مینیو (مینوی مقدس) و دیگر انگره مینیو (مینوی پلید) که این دو در منش و آموزش و خرد و کیش و گفتار و کردار و روان و ... با یکدیگر در تقابل و تضاد هستند.[۶] به هر صورت این مسئله تحت عنوان توحید ذاتی، قابل بحث و گفتگو است و بیانِ جوانب آن در این مختصر نمی‌گنجد. وندیدادِ اوستا نیز اصلِ توحید افعالی اهورامزدا را نفی کرده است. به این صورت که در فرگرد یکم از وندیدادِ اوستا، به روشنی امده است که اهریمن دارای مقام خالقیت (در مقابل اهورامزدا) است.[۷] تصویری از متن کتاب:

و تصویری از ترجمه جیمز دارمستتر [۸]:

و نیز در فرگرد ۱۹، بند ۶ از وندیدادِ اوستا همین امر تکرار شده است.[۹] تصویری از متن کتاب:

همین گفتار در ترجمه جیمز دارمستتر [۱۰]:

حتی در اوستا، فروردین‌یَشت، بند ۱۲ آمده است: «اگر فَرَوشی‌های توانای اَشَونان مرا یاری نمی‌کردند، هرآینه بهترین گونه‌های جانوران و مردمان، مرا بر جای نمی‌ماندند؛ دروج نیرو می‌گرفت و فرمانروایی می‌کرد و جهان استومند، از آن دروج می‌شد». [۱۱] و این گفتار یعنی اهورامزدا به تنهایی توانایی اداره امور را ندارد. تصویری از متن اوستا:

و ترجمه جیمز دارمستتر (James Darmesteter) :

همچنین در اوستا به روشنی آمده است که ایزد تیشتر، در قدرت و فرّ و شکوه با اهورامزدا برابر است. با این حال همین ایزد در مقابل یک دیو اهریمنی متحمل شکستی خفت‌بار می‌شود که این مسئله نشانگر عدم قدرت مطلق اهورامزدا و نفی توحید افعالی در اوستا است.[۱۳]

پی‌نوشت:

[۱]. بنگرید به مقاله «ضعف و نقص در ذات اهورامزدا ؟»
[۲]. یسنا، ترجمه ابراهیم پورداود، تهران، انتشارات فروهر، ۱۳۸۷، ج۲، ص۷۸
[۳]. اوستا، گزارش دکتر ج. دوستخواه، تهران، انتشارات مروارید، ۱۳۹۱، ج۱، ص۲۳۸
[۴]. Yasna 61 : 2, Translated by L.‎ H.‎ Mills, from Sacred Books of the East, American Edition, 1898,
[۵]. اوستا، گزارش دکتر ج. دوستخواه، تهران، انتشارات مروارید، ۱۳۹۱، ج۱، ص۴۳۹
James Darmesteter,The Zend Avesta, From The Sacred Books of The East, Translated By Various Oriental Scholars, Oxford, At the Clarendon Press 1883, VOL.‎‎ XXIII, pp 242
[۶]. ابراهیم پورداود، گاتها کهن ترین بخش اوستا، تهران، انتشارات اساطیر، ۱۳۷۸، ص۵۲۲
موبد فیروز آذرگشسب، گاتها سروده‌های آسمانی زرتشت، تهران، انتشارات فروهر، ۱۳۷۹، ص۷۵
[۷]. اوستا، گزارش دکتر ج. دوستخواه، تهران، انتشارات مروارید، ۱۳۹۱، ج۲، ص۶۶۰
[۸]. James Darmesteter ,The Zend Avesta , From The Sacred Books of The East , Translated By Various Oriental Scholars , Oxford , At the Clarendon Press 1883 , VOL.‎‎ IV , pp 5-6
[۹]. اوستا، گزارش دکتر ج. دوستخواه، تهران، انتشارات مروارید، ۱۳۹۱، ج۲، ص۸۶۳
[۱۰]. James Darmesteter ,The Zend Avesta , From The Sacred Books of The East , Translated By Various Oriental Scholars , Oxford , At the Clarendon Press 1883 , VOL.‎‎ IV , pp 206
[۱۱]. اوستا، گزارش دکتر ج. دوستخواه، تهران، انتشارات مروارید، ۱۳۹۱، ج۱، ص۴۰۷
[۱۲]. James Darmesteter,The Zend Avesta, From The Sacred Books of The East, Translated By Various Oriental Scholars, Oxford, At the Clarendon Press 1883, VOL.‎‎ XXIII, pp 183