کعبۀ منسوب به زرتشت ؟
کعبهٔ زرتشت نام بنای سنگی چهارگوش (مکعب شکل) و پله‌داری در محوطهٔ نقش رستم در کنار شهرستان مرودشت فارس، نزدیکی‌های تخت جمشید است. هر بیننده‌ای ابتداء به یاد قبله مسلمانان یعنی کعبه و مسجدالحرام می‌اندازد به همین دلیل برخی به خاطر این که در دوره ساسانیان مردم ایران زرتشتی بودند و بنای یاد شده هم شبیه کعبه هست، این بنا را کعبه زرتشت نامیده‌اند.[۱] این بنا در دورهٔ هخامنشی ساخته شده و از نام آن در آن دوران اطلاعی در دست نیست ولی در دورهٔ ساسانی به آن بُن خانک گفته می‌شده و اصطلاح کعبهٔ زرتشت در دوران اخیر و از حدود قرن چهاردهم میلادی به این بنا اطلاق شده است.[۲]
کاربرد بنای کعبهٔ زرتشت مورد اختلاف باستان‌شناسان و پژوهشگران بوده‌است و دیدگاه‌ها و تفسیرهای گوناگونی در بارهٔ کاربرد آن ذکر شده‌است، همچنین بنای مشابهی در پاسارگاد است که هر احتمالی در رابطه با کعبه زرتشت داده می شود باید برای هر دو در نظر گرفت. برخی از باستان‌شناسان این بنا را آرامگاه دانسته‌اند و بعضی دیگر مانند رومن گیرشمن و اشمیت، گفته‌اند که کعبهٔ زرتشت آتشگاهی بوده‌است که آتش مقدس را در درون آن قرار می‌داده‌اند و در مواقع انجام تشریفات مذهبی از آن استفاده می‌کرده‌اند.[۳]
گروهی دیگر از جمله هنری راولینسون و والتر هنینگ معتقدند که این بنا گنج‌خانه و محل نگهداری اسناد دینی و اوستا بوده است.[۴] گروهی هم این بنا را پرستشگاه آناهیتا می‌دانند و معتقدند که مجسمهٔ این ایزدبانو در کعبهٔ زرتشت نگهداری می‌شده‌است.[۵] شاپور شهبازی معتقد است کعبهٔ زرتشت یک آرامگاه هخامشی بوده‌است که در دورهٔ ساسانی از آن به‌عنوان مکانی همانند گنج خانهٔ اسناد دینی استفاده کرده‌اند.[۶]
در سال‌های اخیر آقای رضا مردای غیاث آبادی با انجام پژوهش‌های میدانی تفسیر تازه‌ای از این بنا ارائه داده‌است و آن را یک رصد خانه و تقویم آفتابی می‌داند و معتقد است که ساختار بنا، یک زمان‌سنج یا شاخص خورشیدی برای سنجش گردش خورشید و به تبع آن نگه داشتن حساب سال و سالشماری و استخراج تقویم و تشخیص روزهای اول هر ماه خورشیدی بوده‌است. او نتیجه می‌گیرد که می توان شروع هر ماه خورشیدی را با رصد سایه‌های تشکیل شده بر پنجره‌ها، متوجه شد.[۷]
سؤالی که پیش می‌آید این است که این بنا چیست و در آئین زرتشت چه کاربردی داشته است و چرا در کنار قبور پادشاهان هخامنشی ساخته شده است. و جالب این است که در آئین زرتشت بنایی به این شکل نیست و با بناهایی باز مانده از زمان ساسانیان که اوج قدرت آئین زرتشت بود هیچ شباهتی ندارد.
پی‌نوشت:
[۱]. پرویز رجبی، کرتیر و سنگنبشته او در کعبه زرشت. بررسی‌های تاریخی، تهران۱۳۵۰، ص ۱۰
[۲]. علی سامی، مهم‌ترین و بزرگ‌ترین نبشته از دوران شاهنشاهی ساسانی، بررسی‌های تاریخی، تهران، ص ۴
[۳]. عیسی بهنام، نقش رستم در تاجگذاری پادشاهان ساسانی، هنر و مردم (مجله)، تهران،۱۳۴۶، ص ۱۶
[۴]. علیرضا شاپور شهبازی، شرح مصور نقش رستم، تهران، به نداد تحقیقات هخامنشی، ۱۳۵۷. ص ۲۹
[۵]. بهرام، فره‌وشی، ایرانویج، چاپ ششم، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۸۲، ص ۱۸۹
[۶]. علیرضا شاپور شهبازی، شرح مصور نقش رستم، تهران، به نداد تحقیقات هخامنشی، ۱۳۵۷. ص ۳۶
[۷]. رضا مرادی غیاث آبادی، بناهای تقویمی و نجومی ایران. چاپ دوم. تهران، انتشارات نوید شیراز، ۱۳۸۳، ص۴۲
