فلسفه قبله

فلسفه وجود قبله در دين اسلام چيست؟ چرا بايد مسلمانان در هر كجاي اين عالم هستند رو به قبله بايستند؟ شباهتي بين كعبه و بت كه جلوي آن سجده مي كردند وجود دارد، لطفا توضيح دهيد.

يك. ساخت كعبه‏
براساس آيات قرآن و اسناد تاريخى در باب ساختن كعبه، مكه نمادى از بركات الهى، هدايت بشرآل عمران (3)، آيه 96. و محل اجتماع‏بقره (2)، آيه 125. براى عبوديت حضرت حق تلقى شده است. خداوند متعال با افاضه خير فراوان بر اين مكان، «رزّاقيت» خود را به نمايش درآوردابراهيم (14)، آيه 37. و با ارائه اين حقيقت كه آنجا محلى براى وصول به مقام قرب الهى است، چگونگى سلوك بندگى را براى هدايت جهانيان به تصوير كشيد. چنان كه با تعيين يك سلسله اعمال تشريعى در ايام خاص، كيفيت سير عبودى را به انسان‏ها خاطرنشان ساخت و آموخت كه آدمى بايد از نفس خود، هجرت كرده، با پاك‏سازى درون از هرگونه آلودگى، تعلّق، رنگ و هيئت غيرخدايى و با اخلاص، اقبال و توبه خاص، به مقام قرب ربوبى باريابد.طباطبايى، سيدمحمد حسين، الميزان، ج 1، ص 298. علاوه بر آن، خانه خود را نشانگر مقام ابراهيم، حرم امن و حج توانمندان تلقى فرمود كه هر يك نشان دهنده عظمت مقام حضرت حق است در واقع چه نشانى گوياتر و رساتر از اينكه هر سال ميليون‏ها انسان در اين مكان گرد آمده و با انجام دادن مناسك و اعمالى، عبوديت در پيشگاه خداوند را به نمايش گذارند. اين خود براى ديگر مردمان نيز بيدارگر و تحوّل‏آفرين است.همان، ج 3، ص 354.
خداوند، دستور ساخت اين خانه را صادر فرمود تا به عنوان قبله در نماز، در كشتن گوسفندان و در مواجهه اموات، يادآور خويش به مردم باشد. علاوه بر آنكه همه دل‏هاىِ به ظاهر متفرق را به يك سو جمع كرده است تا روح توحيد و يكى بودن را در آنها بپروراند و به واسطه آن، دين خود را زنده و پايدار سازد.همان، ج 6، ص 142.
پس هدف از برپايى چنين مكان شريفى، چيزى جز قرار دادن نماد و نشانى از حقايق معنوى و فرامادى نيست.

دو. چرايى استقبال‏
استقبال يا رو به قبله كردن در نماز، اسرار و حكمت‏هايى دارد. برخى از حكمت‏هاى عرفانى، سياسى و اجتماعى آن عبارت است از:
2-1. كعبه زمينى و جسمانى، نمادى از توجّه به كعبه حقيقى است كه مرتبه‏اى فراتر از عوالم جسمانى دارد. آية اللَّه حسن زاده آملى در اين باره مى‏نويسد: «[در نماز] توجه به كعبه حقيقى مى‏نمايى كه عبارت از دل است كه در عالم بدن انسان به منزله «كعبه» است، و به منزله «بيت المعمور» است در آسمان چهارم و به منزله عرش است».هزار و يك نكته، ص 100، نكته 103؛ ديلمى، حسين، هزار و يك نكته درباره نماز، (قم: پارسايان، چاپ پنجم، 1378)، ص 62.
2-2. كعبه از آن جهت كه به خداى متعال انتساب يافته و به «بيت الله» مشهور است؛ شرافت خاصى دارد و رعايت و احترام آن، لازم است. به همين جهت سفارش شده كه در حالت‏هاى خوب معنوى، رو به قبله باشيم؛ لكن در حالت‏هاى نامناسب (مانند تخلى و...) به جهتى باشيم كه در راستاى قبله قرار نگيريم. در شرح حال امام خمينى‏رحمه الله آمده است: ايشان هر وقت وضو مى‏گرفت، تمام جزئيات وضو را رو به قبله انجام مى‏داد. حتى اگر دستشويى رو به قبله نبود در هر مورد، پس از آنكه يك كف دست آب بر مى‏داشت، شير آب را مى‏بست و رو به قبله آب را روى صورت يا دست مى‏ريخت.سرگذشت‏هاى ويژه از زندگى حضرت امام خمينى، ج 3، ص 31.
در واقع رو به قبله كردن - به دليل انتساب كعبه به خدا - موجب توجه دل به او است. امام باقرعليه السلام فرمود: «هر گاه نماز گزار رو به قبله مى‏ايستد، به جانب خداى مهربان رو كرده است».نهاوندى، محمد فريد، رموز نماز يا اسرار الصلاة، ص 65. اين نه بدان دليل است كه خداوند در جهت خاصى مى‏باشد؛ بلكه به سبب محدوديت توجّه و اقبال دل است. به عبارت ديگر چون اشتغالات و خواطر نفسانى، توجه دل به خدا را كم مى‏كند؛ قرار دادن يك پايگاه خاص عبادى و رو كردن به آن، زمينه توجه بيشتر دل به سوى صاحب خانه را فراهم مى‏آورد.
«سيسلاس» - مورخ مشهور رومانى به نقل از «كارلايل» انگليسى در وصف كعبه - مى‏نويسد: «اين كعبه مقارن ميلاد مسيح، اشرف معبدها بوده است. اين معبد امروز مانند آهن‏ربا از اقصاى شرق تا انتهاى غرب و يا از دهلى تا مراكش، از چهار سمت، روزى چند بار (براى اقامه نماز)، دل‏هاى مسلمانان را به طرف خود جذب كرده و هر يك از آنان را به ساحت قدس صاحب خانه، متوجه مى‏سازد».پيامبر اسلام‏صلى الله عليه وآله از نظر دانشمندان شرق و غرب، ص 212.
كعبه رمز حضور قلب است. امام خمينى‏رحمه الله در اين زمينه مى‏نويسد: «نكته باريكى در واژه قبله هست كه بايد از آن غافل نبود. «قبله» در اصل لغت، اسم عمل ما است، نه اسم خانه (كعبه)؛ ولى چون اين عمل رو به روى با آن خانه انجام مى‏گيرد، كم كم اسم خود خانه شده است. قبله بر وزن «جِلسه» و «وِجهه» طرز ايستادن و رو به رو شدن با چيزى است كه با حضور ذهن انجام گيرد. مواجهه‏اى است كه انسان به حال خبردار مى‏ايستد كه گويى رژه مى‏رود و سان مى‏دهد. نهايت بايد اين رژه و سان در مورد خانه خدا با همه اعضا و تمام اندام بدن بوده باشد؛ آن هم به حال خبردار و با نظم و احترام و با حضور ذهن كلى.
پس قبله به معناى اقبال كردن، به چيزى است؛ اما طورى كه اقبال و روى آوردن به آن، همراه با گسستن از غير باشد كه رنگ پيوستن به آن و گسستن از غير آن، در عمل آشكار باشدحسين انصاريان، عرفان اسلامى؛ ج 5 ص 172 و 173، به نقل از: آداب الصلاة.»!براى مطالعه بيشتر نگا: خمينى، روح اللَّه، آداب الصلاة، (مشهد: آستان قدس رضوى، چاپ دوم، 1366)، ص 128 و 129.
2-3. ديگر از اسرار توجه به كعبه بعد سياسى - اجتماعى آن است. جابر بن‏حيان از امام صادق‏عليه السلام پرسيد: آيا مركز بودن كعبه براى نماز اهميتش بيشتر است، يا براى حج؟ آن حضرت فرمود: مركزيت آن براى نماز؛ زيرا بسيارى از مسلمانان نمى‏توانند در تمام عمر حتى يك بار به مكه بروند؛ ولى هر مسلمان در هر نقطه از جهان، روزى پنج بار به سوى كعبه نماز مى‏خواند. مى‏توان گفت در هر شبانه روز پنج بار، نگاه تمام مسلمين جهان در كعبه به هم مى‏رسد و گويا تمام مسلمانان جهان، شبانه روزى پنج مرتبه در چشمان يكديگر مى‏نگرند و سخن آنان در آنجا به هم مى‏رسد و تكبير مسلمان در شرق و غرب دنيا، در كعبه شنيده مى‏شود. اين مركزيت در هيچ يك از اديان گذشته وجود نداشته و در آينده هم به وجود نخواهد آمد.رى‏شهرى، محمد، مناظره در رابطه با مسائل ايدئولوژيك، ص 84 و 85.
به عبارت ديگر كعبه مغناطيس دل‏هاى اهل ايمان و رمز وحدت و استقلال مسلمانان است و ارتباط نماز و كعبه، ارتباطى دائمى است. «اگر كسى از فراز آسمان‏ها به صفوف نماز گزاران كره زمين بنگرد، دايره‏هاى متعددى را مى‏بيند كه مركزيت همه آنها كعبه است و توحيد، نقطه تمركز فكر و دل و جان و صفوف مسلمين است».قرائتى، محسن، پرتوى از اسرار نماز، ص 109، (تهران: ستاد اقامه نماز، چاپ هفدهم 1378).
«گلادستون» (نخست وزير اسبق انگلستان) در پارلمان اين كشور گفت: تا هنگامى كه نام «محمدصلى الله عليه وآله» در مأذنه‏ها بلند است و «كعبه» پابرجا و «قرآن» راهنما و پيشواى مسلمانان است؛ امكان ندارد پايه‏هاى سياسى ما، در سرزمين‏هاى اسلامى استوار و برقرار گردد.مكارم شيرازى، ناصر، تفسير نمونه، ج 4، ص 438.
پروفسور «روژه گارودى» (دانشمند مسلمان و فيلسوف مشهور فرانسوى) مى‏نويسد: «در نماز، انسان به خود باز مى‏گردد و همه هستى را در وجود خويش احساس مى‏كند و چنين است كه انسان با ايمان، به ستايش وادار مى‏شود. در نماز، همه مسلمانان جهان در برابر محراب‏هاى تمام مساجد - كه زاويه آنها به سوى كعبه ساخته شده است - در صف‏هاى فشرده، با همدلى و حضور خود به طور گسترده و عميقى مجذوب مركز خويش و بنياد خود مى‏شوند».به نقل از محسن كازرونى، خلوتگه راز، ص 198.
2-4. ايستادن رو به قبله، يادآور خاطره‏ها و ارزش‏هاى بسيارى است: مكه شكنجه گاه بلال، قربانگاه اسماعيل، زادگاه على بن ابى طالب‏عليه السلام، پايگاه قيام حضرت مهدى(عج)، محل آزمايش ابراهيم‏عليه السلام و عبادت گاه تمامى پيامبران و اوليا است و چه زيبا است كه نماز گزار آن گاه كه رو به قبله مى‏ايستد، پيش از شروع نماز، مرورى بر اين ارزش‏ها داشته باشد.محسن قرائتى، تفسير نماز، ص 50.
2-5. يكى از بركات دستور قرآن به استقبال قبله، اين است كه موجب رشد علمى مسلمين گرديد. قرآن كريم مى‏فرمايد: «فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَيْثُ ما كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ ...بقره (2)، آيه 144.
» ؛ «پس روى كن به طرف مسجدالحرام و شما مسلمين نيز هر كجا باشيد در نماز روى بدان جانب كنيد» و نيز: «وَ مِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَيْثُ ما كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ ...» ؛ «اى رسول! از هر جا و به هر ديار بيرون شدى، روى به جانب كعبه كن و شما مسلمين هم به هر كجا بوديد، روى بدان جانب كنيد».همان، آيه 150.
«شطر» در آيه شريفه، به معناى سمت و جانب است. ايستادن دقيق در محاذات خانه كعبه و حتى مسجدالحرام، براى كسانى كه از دور نماز مى‏خوانند، بسيار مشكل است؛ اما ايستادن به سمت آن براى همه آسان است. همين دستور قرآنى به نوبه خود، موجب پيشرفت علوم جغرافيا، هيئت، هندسه و رياضى و اختراع قبله نما در بين مسلمين گرديد؛ زيرا براى قبله‏يابى و تشخيص جهت آن، نيازمند اين علوم بودند.
2-6. همان طور كه در امور دنيايى و مادى، انسان نياز به نظم و برنامه خاص و معينى دارد، عبادات نيز از اين مسئله مستثنا نيست. نماز و احكام آن - از جمله استقبال - قبله نمونه‏اى عالى از نظم و انضباط در امور عبادى و معنوي است.
اما در فرق كعبه و بت سخن فراوان است . تنها نكته اي كه به اختصار اشاره مي شود اين است كه كعبه معبد است و بت معبود. بت پرستان بت را معبود خويش قرار مي دادند , اما هيچ مسلماني كعبه را معبود قرار نمي دهد بلكه آن را معبد مي داند و در استقبال قبله نيز دل به سوي خدا دارد و او را عبادت مي كند نه كعبه را.