چگونه دعا و رياضت انسان را در سير و سلوك كمك مى‏كند؟
بر اساس جهان بينى اسلامى، عالم هستى، جهان اسباب و مسببات و علت و معلول است. طبق اين سنت الهى و قانون ثابت ازلى، در سراسر نظام آفرينش، هر پديده، عمل و طرز تفكرى، تنها از طريق علل و اسباب خاص خودش پديد مى‏آيد.
چنان كه امام صادق عليه السلام فرموده است:
«ان اللَّه قد جعل لكل شى‏ء باباً»؛ «خداوند براى هر چيزى درى (راهى) قرار داده است».
«ابى اللَّه ان يجرى الاشياء الّا باسباب فجعل لكل شى‏ء سببا ...» «1»
؛ «خداى بزرگ نپذيرفته جز آنكه همه چيز از طريق اسباب انجام يابد، پس براى هر چيزى سببى قرار داده است».
بر اين اساس خداوند متعال، فيوضات و عنايات خاص خود را تنها از مجارى و اسباب خويش محقق مى‏سازد و دو سبب و راه مهم در تحقق اين امر، «رياضت» و «دعا» است. سالك با رياضت- كه بيشتر در انجام واجبات و مستحبات و ترك حرام و مكروهات متجلّى است-، زمينه را براى ظهور انوار الهى در مشاعر ظاهرى و باطنى خويش، آماده مى‏سازد؛
زيرا با رياضت شرعى پرده‏هاى ظلمت كنار رفته و فيوضات الهى عايد انسان مى‏شود.
رسول‏اكرم صلى الله عليه و آله از قول خداوند متعال نقل كرده است:
«... هيچ بنده‏اى با چيزى به من نزديك نمى‏شود كه از آنچه بر او واجب گردانيده‏ام محبوب‏تر باشد. او با نوافل به من تقرب مى‏جويد و نزديك مى‏شود تا آنجا كه من او را دوست بدارم، وقتى او را دوست بدارم، گوش او باشم كه با آن مى‏شنود و چشم او باشم كه با آن مى‏بيند و زبانش باشم كه با آن سخن مى‏گويد و دست او باشم كه با آن مى‏گيرد و ...» «1».
«دعا» نيز، خواندن شخصى خاصى است كه در شرايط ويژه قرار گرفته باشد. اين خواندن چنان با عظمت است كه هيچ عبادتى برتر از آن نيست؛ زيرا «دعا» ارتباط مستقيم با مشاهده جمال و جلال حضرت حق دارد. آن گاه كه سالك سلوك معنوى، عظمت حق را با دريافت حضورى شهود مى‏كند، فقط او را صدا مى‏زند.
به بيان ديگر، هنگامى كه بنده مولاى خويش را در مقام جواد، قادر، عليم و حكيم مشاهده مى‏كند و از طرفى خويش را عاجز، فقير و جاهل مى‏يابد؛ به او پناه مى‏برد و از او كمك مى‏طلبد و در چنين شرايط و وضعيتى- كه عبد در حال معرفت حقيقى، خدا را شهود مى‏كند و فقط او را مى‏خواند- خداوند نيز خواسته او را اجابت مى‏كند؛ مجرا و سبب اجابت خداوند، چنين «معرفت و شهودى» است.
پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مى‏فرمايد:
«لو عرفتم اللَّه حق معرفته لزالت لدعائكم الجبال» «1»
؛ «اگر شما آن طور كه بايسته است، عارف به ساحت مقدس حق بوديد، هر آينه به سبب دعايتان كوه‏ها كنده مى‏شدند».
بنابراين دعاى حقيقى، چون از سر معرفت و شهود راستين حق است، يكى از مهم‏ترين مجارى و اسباب تفضلات ربوبى است. «2»
هر كه را دل پاك شد از اعتلال آن دعايش مى‏رود تا ذوالجلال «3»