چرا عقيده انسانها با هم متفاوت است؟
مردم به طور طبيعى در پارهاى از افكار و انديشهها مختلفاند. اساساً تنوع افكار تا حدودى از ويژگىهاى شايسته و بايسته زندگى بشر است. آنچه اين عالم را از ملال و يك نواختى به در مىآورد و زيستن در آن را لذّت بخش و موجب خرسندى و خوشوقتى مىگرداند و قواى عقلانى، اخلاقى و ذوقى را رشد مىدهد؛ گونه گونى افكار و انديشههاى انسانها است. اين اختلاف تا زمانى كه به اصول مشترك اعتقادى و تفاهم در مسائل بنيادين، خللى وارد نسازد امرى مثبت تلقى شده است.
اصولاً اختلافها را بر دو نوع مىتوان تقسيم كرد:
يك. اختلاف معقول و طبيعى
اين نوع اختلاف، ناشى از تنوع اطلاعات و زواياى نگرش مربوط به موضوعات مختلف و استعدادها و دريافتهاى گوناگون افراد است؛ مانند اختلاف نظر در دريافت واقعيات عالم هستى كه موجب ديدگاههاى مختلف علمى و فلسفى مىشود. اينگونه اختلافات هيچ مانعى براى همكارى و همگرايى علمى و فكرى نيست. برهمين مبنا، دانشمندان بزرگ شيعه و سنى، بر آثار يكديگر حواشى بسيار زدهاند؛ چنان كه تجريدالاعتقاد خواجه طوسى را ملاعلى قوشجى حواشى زده و كتاب احياءالعلوم غزالى را ملامحسن فيض كاشانى تهذيب كرده و كتاب محجةالبيضاء را تأليف كرده است. اختلاف نظر معقول، مىتواند عامل پيشرفت در دو قلمرو علم و عمل تلقى شود.
اين تفاوت عقلها را نيك دان در مراتب از زمين تا آسمان
هست عقلى همچو قرص آفتاب هست عقلى كمتر از زهره و شهاب
هست عقلى چون چراغى سرخوشى هست عقلى چون ستاره آتشى
مثنوى، دفتر پنجم، ابيات 459 - 461.
اختلافهاى طبيعى گونههايى دارد كه در ذيل به برخى از آنها اشاره مىشود:
1-1. اختلاف طبيعى افراد در ادراك واقعيات ؛ براى مثال افرادى دچار خطاى حواس مىشوند و واقعيات را آن گونه كه هست، درك نمىكنند. ريشه اين اختلاف و تفاوتها در ساختمان حواس و فعاليتهاى روانى آنان است. عوامل ارثى نيز مىتواند زمينه ساز برخى اختلافها باشد.
1-2. اختلافهاى ناشى از شرايط محيطى و چگونگى برخورد انسان با عوامل محيطى.
1-3. اختلافهاى ناشى از اندوختههاى علمى ؛ كسب معارف و تجربههاى گوناگون در افرادِ متفاوت كه خود موجب برداشتهاى مختلف گشته و در نتيجه منجر به پديدآمدن عقايد متفاوت است. اين نوع اختلافها مزاحم حيات فردى و اجتماعى انسانها نيست بلكه دو نوع اخير آن عامل تكامل نيز خواهد بود.
دو. اختلاف نامعقول
اين نوع اختلاف، ناشى از عوامل انحرافى و نامطلوب است؛ مانند تفاوت ناشى از هوا و هوسهاى نفسانى. در طول تاريخ، اشخاصى با تظاهر به آزادى فكر و انديشه - اما به انگيزه عشق به قدرت يا شهرت - ادعاهايى كردهاند كه موجب پيدايش انواع اختلاف نظرهاى نامعقول شده است.
پارهاى از اختلافات نامعقول عبارتند از:
2-1. اختلافهاى ناشى از عدم كنترل سودجويى ؛ هر چند اصل سودجويى يك ريشه طبيعى دارد، اما اگر اين پديده تعديل نشود، حيات بشرى به مخاطره خواهد افتاد. اگر افراد به مهار خواستههاى خود نپردازند، اختلاف مصنوعى زيانبارى ايجاد خواهد شد.
2-2. اختلافهاى ناشى از دستهبندىهاى اجتماعى ؛ مانند اختلافات ملى، قومى و... كه برخى از آنها براساس خودخواهىها و نفسپرستىها سامان مىيابد و به تبع خود اختلافاتى را پديد مىآورد. نگا: عبداللَّه نصرى، تكاپوگر انديشهها (زندگى، آثار و انديشههاى استاد محمد تقى جعفرى )، (تهران، پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامى، چاپ اول، تابستان 1376 )، صص 404 - 412.
