محبت خدا
آیت الله مكارم شيرازى
آنچه گفتيم در اين زمينه بود كه شناخت عظمت الهى حالت «اخبات» را در دل بوجود مى‏آورد. اكنون مى‏گوئيم: ممكن است معرفت به موضوع ديگرى باشد و به تناسب خود نيز حالت ديگرى در دل پديد آورد. مثل اينكه توجه انسان به اين جهت باشد كه خدا داراى همه صفات كماليه و منشا همه جمالها و خوبيها است و هر چيز دوست داشتنى در او هست.
اگر شخص به اين معنى توجه پيدا كند در دل وى محبت پيدا مى‏شود. محبت، در حقيقت، حالتى است كه در يك دل موجود ذى شعور، نسبت به چيزى كه با وجود او ملايمتى و با تمايلات و خواسته‏هاى او تناسبى داشته باشد، پديد مى‏آيد. مى‏توان گفت: يك جاذبه ادراكى است همانند جاذبه‏هاى غير ادراكى؛ يعنى، همانطور كه در موجودات مادى فاقد شعور مثل آهن و آهنربا نيروى جذب و انجذاب ميان آن دو، طبيعى و بى‏شعور است، در بين موجودات ذى شعور هم يك جذب و انجذاب آگاهانه و يك نيروى كشش شعورى و روشن وجود دارد، دل به يك طرف كشيده مى‏شود موجودى دل را به سوى خود جذب مى‏كند كه اين اسمش «محبت» است.
ملاك اين جذب و انجذاب، ملايمتى است كه آن موجود با محب دارد و محبت انسان به چيزى تعلق مى‏گيرد كه ملايمت كمال آنرا با وجود خودش دريافته است:
محبت مراتبى دارد: محبت ظاهرى و مراتب معمولى در اثر اين پيدا مى‏شود كه آن جهت محسوس و مرئى و صورت ظاهرى محبوب بنحوى است كه شخص محب وقتى آن را درك مى‏كند همان ظاهر محصوص را متناسب با خواسته و ملائم با تمايلات و مطبوع طبع خويش مييابد و مورد توجه و پسند و موضع تمركز حواس وى قرار مى‏گيرد. و بلحاظ اين ملايمت است كه مى‏گويند: آن شى‏ء داراى جمال است و بواسطه جمالش جاذبه‏اى دارد كه دل را متوجه خودش مى‏كند و كششى دارد كه حواس و عواطف انسان را بسوى خود جلب مى‏كند.
اما محبت، مراتب ديگرى فوق مراتب معمولى نامبرده دارد؛ چرا، كه نوع ديگرى از كمالهاى نامحسوس و غير قابل رؤيت وجود دارند كه وقتى انسان آنها را از طرق ادراكى متناسب با خودش درك مى‏كند آنها نيز مورد توجه و پسند وى قرار مى‏گيرند و توجهات انسان روى آنها تمركز مييابد و در دل خود نسبت به آنها احساس محبت مى‏كند. فى‏المثل، كسانى كه داراى بعضى از صفات بلند روحى هستند نظير :شجاعت، سخاوت، گذشت، ايثار، درجات بالاى علمى و ديگر صفاتى كه انسان آنها را مى‏پسندد و فطرتا نوعى كشش و علاقه يا آشنائى و يگانگى با آنها را در دل خويش مييابد، انجذاب قلبى نسبت به كسى كه داراى اين صفات است پيدا مى‏كند و دلش به طرف او كشيده مى‏شود، با اينكه اين صفات، محسوس و مرئى نيستند. بنابراين، اين هم يك نوع محبت است نسبت‏به يك جمال معنوى نامحسوس؛ ولى مورد درك انسان.
پس منظور از جمال در اينجا همان صفت دل پسندى است كه انسان با درك آن انبساط خاطر پيدا مى‏كند، خوشحال و خرسند مى‏شود طبيعى است هر جمال و زيبائى بايد با آن كسى كه آن را درك مى‏كند با خواسته‏ها و تمايلاتش، ملايمت داشته باشد و موجبات خرسندى، خوشوقتى و خوشحالى وى را فراهم آورد و روشن است كه اين يك امر نسبى خواهد بود؛ زيرا، اين حقيقت، كاملا، امكان پذير است كه چيزى را شخصى بپسندد و زيبا ببيند و همان را شخص ديگرى نپسندد و در نظرش نا زيبا و نامطبوع جلوه كند. فى‏المثل،
در جهان طبيعت، رنگهائى وجود دارد كه در نظر بعضى افراد، زيبا و خوش منظر و در نظر بعضى ديگر نازيبا و ناخوشايند است و حتى بعضى حيوانات به آن جذب مى‏شوند و بعضى از آن مى‏رمند. از شنيدن يك نغمه يا آهنگ، منهاى جنبه‏هاى معنوى و ارزشى آن، يك نفر لذت مى‏برد و كاملا جذب آن مى‏شود و ديگرى ناراحت مى‏شود و بيزارى مى‏جويد.
آنچه كه در بالا درباره ديدنيها و شنيدنيهاى موجود در طبيعت گفتيم؛ دقيقا، نسبت‏به امور معنوى و نامحسوس نيز صادق است. در جهات معنوى هم چيزهائى است كه انساها مى‏پسندند و ممكن است موجود ديگرى اصلا آن را درك نكند و يا آن را نپسندد. و نهايتا به اين نتيجه مى‏رسيم كه در هر حال موجود مجذوب و محبوب بايد نسبت به آن كسى كه دلش را متوجه و جذب خويش كرده است تناسب داشته و مورد پسند او باشد خواه ديگران هم آن را بپسندند يا نپسندند.
البته، در اين زمينه در «علم الجمال» يا «زيباشناسى» بحث‏هائى مطرح شده كه آيا جمال و زيبائى نسبى و مشروط است يا حقيقى و مطلق كه در اين نوشتار، ما از اين بحث مى‏گذريم و اجمالا، مى‏توان گفت: توجه و تمايل افراد نسبت به اين امور اعم از مادى يا معنوى متفاوت است گرچه اين سخن بدين معنى نيست كه ارزش واقعى امور معنوى، نسبى و غير مطلق باشد. زيبائيها و جمالهاى معنوى نسبى نيستند؛ بلكه، كمالاتى واقعى و حقيقى هستند و چه ما بفهميم يا نفهميم، بخواهيم يا نخواهيم ارزش واقعى خود را در دستگاه آفرينش دارند كه احيانا ممكن است ما هم ارزش آن را كم يا زياد درك كنيم و به آن متمايل باشيم و ممكن هم هست كه در برهه‏اى آن را درك نكنيم و توجهى به آن نداشته باشيم؛ ولى پس از شناخت آن پى به اشتباه خويش ببريم كمال بودنشان را درك كنيم و به آنها علاقه‏مند شويم، از كمالات رائج گرفته تا برسد به اصل هستى كه كاملترين و سرچشمه كمالات همه موجودات است.
البته، روشن است كه با قواى حسى و ذهنى نمى‏توان حقيقت وجود را درك كرد و صرفا، از طريق ادراك حضورى است كه، هر كس به تناسب ظرفيت وجودى خود، مى‏تواند به شناخت‏حقيقت هستى نائل گردد كمالش را دريابد و از اين رهگذر به قدر معرفت‏به درك جمال و زيبائى مطلق هستى نزديك شود.
از نظر فلسفى اصولا، همه كمالات از آن وجود است و مراتب كمال با اختلاف مراتب وجود، ارتباط دارد؛ ولى، تاثير مراتب وجود در حصول محبت، منوط به معرفت آنهاست.
اگر كسى حقيقت وجود را بيابد، هر موجودى را بلحاظ وجود و درجه وجودش دوست ميدارد. شايد بتوان گفت آيه شريفه «الذى احسن كل شى‏ء خلقة» به اين حقيقت اشاره دارد كه خلقت بإ؛ه‏ه حسن توام است. هر موجودى به اندازه‏اى كه از خلقت الهى و از وجود بهره‏مند باشد از آن جهت و بهمان اندازه زيبا خواهد بود و هر موجودى كاملتر باشد و بهره بيشترى از وجود داشته باشد، در بينش عرفانى و شهودى شخص عارف، زيباتر جلوه مى‏كند و طبعا، دوست داشتنى‏تر خواهد بود.
اكنون، اگر اين مراتب را در نظر بگيريم، خواهيم ديد كه ادنى مرتبه وجود؛ يعنى، اعراض محسوس و خطوط و رنگها و وضع و حالت ظاهرى چهره انسان تا چه اندازه مى‏تواند كشش ايجاد كند و دلهائى را متوجه خويش بلكه كسانى را واله و شيدا كند و وقتى ادنى مرتبه اينگونه است، مى‏توان حدس زد كه مراتب بسيار عالى‏تر، تا چه اندازه مى‏تواند جاذبه داشته باشد، البته براى موجودى كه درست آنها را درك كند، تا برسد به عاليترين موجود كه وجودش بى‏نهايت است و موجودات ديگر بهر اندازه بتوانند او رادرك كنند و به معرفت وى نائل آيند مجذوب وى خواهند شد. اينكه ما احساس چندانى نسبت‏به اين معانى نداريم، علتش ضعف درك ما است؛ ولى، انبياء و اولياء خدا كه نسبت‏به ذات اقدس الهى معرفتشان بالا و كامل و متعالى بود، به همان نسبت، محبتشان هم بيشتر و انجذابشان نسبت‏به ذات اقدس حق تعالى شديدتر مى‏بود. بنابراين، هر قدر معرفت انسان به اسماء و صفات و جلال و جمال و كمال الهى بيشتر و توجه وى شديدتر باشد، محبت خداى متعال در دل انسان افزونتر خواهد شد.
قرآن در بسيارى از آيات، محبت انسان بخدا را مورد توجه قرار داده و با لسان ستايش از آن ياد مى‏كند كه براى نمونه اشاره مى‏كنيم به چند آيه:
«يا ايها الذين امنوا من يرتد منكم عن دينه فسوف ياتى الله مقوم يحبهم و يحبونه اذلة على المؤمنين اعزة الكافرين يجاهدون فى سبيل الله ولا يخافون لومة لائم ذلك فضل الله يؤتيه من يشاء والله واسع عليم». 1
اى آنانكه ايمان آورده‏اى هر كس كه از دين خود برگردد پس خداوند بزودى قومى را مى‏آورد كه آنان را دوست مى‏دارد و او را دوست مى‏دارند در برابر مؤمنان فرو افتاده و در برابر كفار، عزيز و سرافرازند در راه خدا جهاد مى‏كنند از سرزنش هيچ ملامت‏گر نمى‏هراسند اين فضل خدا است بهر كه خواهد مى‏دهد و خداوند (داراى رحمت) وسيع و (نسبت به حالات افراد) دانا است‏.
خداوند كه از هر چيزى كاملتر و دوست داشتنى‏تر است، و هستى و كمال خود را به بهترين وجه مى‏شناسد، نسبت‏به خويش كاملترين محبت را دارد و موجوداتى هم كه بلحاظ انتساب و ارتباط با خداوند واجد درجاتى از كمال هستند در حد كمالشان محبوب خدا خواهند بود و افراد مورد نظر در آيه فوق كسانى هستند كه خدا را دوست دارند و خدا هم آنها را دوست ميدارد. پس اين يك حب طرفينى است و ابتدا از خدا آغاز مى‏شود.
ممكن است گفته مى‏شود: اگر هر موجودى، چنانكه گفتيم: به تناسب وجودش، داراى حسن باشد، پس هر موجودى محبوب خداست و لازمه اين سخن آنست كه حتى اشخاص شرير و شقى هم محبوب خدا باشند. در صورتى كه مى‏دانيم اشرار و اشقيا مورد غضب و عذاب خدا خواهند بود.
بايد توجه داشته باشيم كه مطلب فوق مطلبى دقيق و پاسخگوئى به آن، مشكل و نيازمند بحثى فلسفى است كه از حوصله اين نوشته خارج خواهد بود و ما در اينجا در پاسخ به آن به اجمال و اشاره مى‏گوئيم: اشخاصى كه شقى هستند، اسباب شقاوت را به سوء اختيار خودشان براى خود كسب و نعمتها و كمالاتى كه خدا به آنها داده در واقع، خودشان آنها را به نقمت تبديل كرده‏اند؛ يعنى، در راهى آنها استفاده كرده‏اند كه موجب نقص وجودشان گرديده است و استعداد درك رحمتهاى بى‏نهايت الهى را در خودشان از بين برده‏اند و به عبارت فلسفى اعدام نقائصى را براى خودشان كسب كرده‏اند و چنين شخصى با اين نقائص مكتسب و بواسطه اين جهات عدمى خود ساخته متعلق محبت الهى قرار نمى‏گيرد. در واقع، اين افراد از جهت نقائصشان كه اكتسابى و اختيارى و ساخته دست خودشان بوده است، مبغوضند نه در اصل وجود خدادادى كه مبدا آفرينش به آنان افاضه كرده است.
بنابراين، مى‏توان گفت: افراد شقى نيز با قطع نظر از شقاوتهاى خود ساخته و بلحاظ آنكه آفريده دستگاه آفرينش هستند و بإ؛ه‏ه توجه به مرتبه و جهات وجودى كه دارند مورد محبت خدا خواهند بود و همان محبت باعث شده كه خداوند پيامبران را بسويشان بفرستد تا با هدايت و راهنمائى آنان اسباب تكاملشان را فراهم آورند كه اينها آثار محبت خدا نسبت‏به ايشان خواهد بود؛ ولى، آنان وقتى با سوء اختيار خود را در مسيرى قرار دادند كه منتهى به اعدام و نقائص شد به اين لحاظ مبغوض خدا مى‏شوند. در اين زمينه مى‏توان به لحن محبت آميز خداوند متعال توجه كرد كه به موسى مى‏گويد:
«اذهب الى فرعون انه طغى * فقل هل لك الى ان تزكى * و اهديك الى ربك فتخشى * فاريه الاية الكبرى». 2
(اى موسى) برو بطرف فرعون كه او طغيان كرده است پس (به او) بگو آيا براى تو (تمايلى) است‏به اينكه پاك و پاكيزه شوى و (مى‏خواهى كه) ترا هدايت كنم به سوى پروردگارت پس خشيت (خدا) كنى و فروتن شوى سپس معجزه بزرگ (خدا را) به او نمود.
گرچه فرعون شخصى تبهكار و طغيانگر است اما مع الوصف، خداوند به او توجه و محبت دارد و وسيله كمال وى را فراهم مى‏آورد و موسى پيامبر بزرگ خود را براى هدايت و تزكيه‏اش را بسوى او مى‏فرستد. گرچه فرعون با سوء اختيار خود از اين نعم بزرگ الهى بهره‏اى نمى‏گيرد.
«فكذب و عصى * ثم ادبر يسعى * فحشر فنادى * فقال انا ربكم الاعلى. 3
پس تكذيب و عصيان كرد سپس (به حق) پشت كرد و به كوشش و تلاش (بر ضد حق) پرداخت (با اطرافيان خود) انجمن كرد و پس فرياد برآورد و گفت: من پروردگار و صاحب اختيار برتر شما هستم‏.
و اين كارهاى نابجا و عصيان و برترى طلبى او و متاثر نشدن از هدايت الهى و بهره نگرفتن از محبت پروردگار وى را مغضوب خدا قرار داد.
«فاخذه الله نكال الاخرة و الاولى * ان فى ذالك لعبرة لمن يخشى». 4
پس خدا (هم) او را به عذاب دنيا و آخرت گرفتار ساخت (و) حقا در اين داستان عبرتى است براى آنانكه خشيت كنند.
اين آيات و بسيارى از آيات ديگر بخوبى حقيقت فوق را نشان مى‏دهد كه خداوند نسبت‏به مؤمن و كافر رحمان است، نسبت‏به مؤمنين رحيم هم هست؛ ولى، كفار مورد غضب و عذاب او قرار خواهند گرفت‏به سبب سوء اختيار خودشان. پس مى‏توان گفت: هر چيزى از آن جهت كه مخلوق خدا است و ارتباط با او دارد و فيضى از وجود الهى كه منشا وجود او است و از كانال آفرينش به او رسيده، به همان اندازه داراى كمالى است و محبوبيتى متناسب با آن دارد. منتهى موجود مختار در بقاء خود گاهى با انتخاب روش نادرست در زندگى و انجام رفتار ناشايسته، استعدادهاى سرشارى را كه براى كسب فيوضات بيشتر و والاتر داشت ضايع مى‏كند و به موجودى ناقص تبديل ميشود كه بلحاظ اين نقصهاى خود ساخته مبغوض ميشود.
در آيه ديگرى مى‏فرمايد:
«و من الناس من يتخذ من دون الله اندادا يحبونهم كحب الله و الذين امنوا اشد حبا الله». 5
و از مردم كسانى هستند كه بجز خدا شركائى را اتخاذ مى‏كنند و آنان را دوست مى‏دارند همانند دوست داشتن خداوند و كسانى كه ايمان آورده‏اند محبتشان به خدا شديدتر است‏.
مشركين كسان ديگرى را شريك خدا قرار دادند و آن محبتى كه مى‏بايست بخدا داشته باشند، نسبت به آنها هم ابراز داشتند كه اين علامت شرك است امام مومنين بالاترين محبت را نسبت به خدا دارند و هيچ چيز را باندازه او دوست نميدارند.