انواع القائات شیطانی (۴)

اللّهُمَّ اجعَل ما يُلقِي‌ الشَّيطانُ‌ في‌ رُوعي‌ مِنَ التَّمَنِّي وَ التَّظَنِّي.[۱]

در تبیین این فراز نورانی به اولین مورد از القائات شیطانی که در این فراز آمده، یعنی تمنا و آرزو اشاره شد و اینک توضیح کوتاهی درباره یکی دیگر از انواع تلقین‌های شیطانی.
دو. ظنّ و گمان

کلمه «تَظَنّی» به معنای عمل کردن بر اساس ظن و گمان است. این کلمه در اصل «تَظَنُن» بوده که «نون» دوم به «یاء» تبدیل شده است.[۲]

چند نکته در این باره بیان می‌شود:

نکته اول این است که ظنّ، از ویژگی‌های انسانی است، این حالت برای حیوانات پیش نمی‌آید؛ ولی انسان چون قدرت تفکر و ارزیابی دارد، گاهی میان دو احتمال هیچ کدام را ترجیح نمی‌دهد و دچار «شک» می‌شود و گاهی یکی را بر دیگر ترجیح می‌دهد که احتمال ضعیف، «وهم» و احتمال قوی، «ظن» نامیده می‌شود.

هر چه قدرت تفکر انسان قوی‌تر باشد، حدس و گمانش به صواب نزدیک‌تر است. در روایتی از امیر المؤمنین (عَلَیْهِ‌السَّلامِ) نقل شده که فرمود:

الظَّنُ‌ الصَّوابُ‌ مِن شِيَمِ اولِي الأَلبابِ.[۳]

گمانه‌زنى درست، روش خردمندان است.

اگر کسی علاوه خردمندی، ایمان هم داشته باشد، خداوند حدس و گمانش را به واقع نزدیک‌تر می‌کند. در نهج البلاغة آمده است:

اتَّقُوا ظُنُونَ المُؤمِنِينَ؛ فإنَّ اللَّهَ تعالى‌ جَعَلَ‌ الحَقَ‌ على‌ ألسِنَتِهم‌.[۴]

از حدس و گمان‌هاى مؤمنان بترسيد؛ زيرا خداوند تعالى حق را بر زبان‌هاى آنان قرار داده است.

نکته دوم این است که ظنّ، دو بُعد دارد، اگر در بُعد مثبت صورت بگیرد به آن «حُسن ظن» یا «خوش‌گمانی» گفته مى‌شود و اگر در جهت منفى اعمال شود، «سوء ظن» یا «بدگمانی» ناميده مى‌شود. هر يک از اين دو نوع، به لحاظ متعلق آن، گاه پسندیده و صحيح و گاه مذموم و نادرست خواهد بود. مثلا بدگمانى به برادر دينى، ناپسند است در حالى كه بدگمانى به دشمن، پسندیده است؛ و در مقابل، خوش‌گمانی به دشمن نادرست است، ولی در مورد دوست، پسندیده.

بنا بر این، حقیقت «گمان» نیز مانند «آرزو» بار ارزشی منفی ندارد؛ بلکه گاهی شیطان با القای انجام عمل بر اساس حدس و گمان نابجا، انسان را به انحراف می‌کشد که در این صورت، از صفات منفی و از رذایل خواهد بود.
[۱]. الصحيفة السجّاديّة، دعای ۲۰.
[۲]. ر. ک: الصحاح، جوهری، ج‌۶، ص: ۲۱۶۰؛.
[۳]. غرر الحكم، تمیمی آمدی (۵۵۰ ق): ح۱۳۸۶.
[۴]. نهج البلاغة: حکمت ۳۰۹.