حمد و ثنای خدای سبحان (۱)

اللّهُمَّ اجعَل... ما أجرى عَلى لِساني مِن لَفظَةِ فُحشٍ... نُطقا بِالحَمدِ لَكَ و إغراقا فِي الثَّناءِ عَلَيك‌.[۱]

در این فراز نورانی از دعای مکارم الاخلاق به خداوند سبحان عرض می‌کنیم: خدایا! آنچه را شیطان می‌خواهد از الفاظ زشت بر زبان من جاری کند، آن را به گفتن حمد خودت و غرق شدن در ثنايت،‌ تبدیل کن، یعنی کمکم کن به جای این که نعمت وقت و نعمت زبان را بیهوده و به ضرر خودم مصرف کنم، از آنها در ستایش‌گویی تو بهره ببرم.

این فراز می‌تواند اشاره به این آیه کریمه باشد:

﴿إِنَّ الَّذِينَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّيْطانِ تَذَكَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ﴾[۲]

بى‌گمان انسان‌های با تقوا چون وسوسه‌اى از شيطان به ايشان رسد، بى درنگ [خدا را] به ياد آورند و آن گاه، بينا شوند.

این خاصیت تقوا است که انسان را در آن اوقاتی که می‌خواهد منحرف شود، به راه می‌آورد، لذا می‌فهمد باید چه کار کند.

در موضوع حمد خداوند متعال، به چند نکته اشاره می‌گردد:

نکته اول اینکه «حمد» به معنای «ستایش» در برابر «ذمّ» به معنای «نکوهش» است. خلیل بن احمد در کتاب العین می‌گوید: «حمد» و «ثناء» یکی است،[۳]بنا بر این، هر دو به معنای «ستایش‌گویی» است.

نکته دوم این است که ستایش حضرت حق، برآیند شناخت و معرفت اوست. هر چه انسان خدا را بهتر بشناسد و با صفات الهی بیشتر آشنا شود، بیشتر می‌تواند او را ستایش کند. به تعبیر دیگر، حقیقت و کمال حمد الهی با میزان معرفت انسان نسبت به حضرت حق، رابطه مستقیم دارد. از این رو، ستایشِ ستایشگری که به جمال و کمال حقتعالی معرفت بیشتری دارد، نسبت به دیگر ستایشگران کامل‌تر است. بنا بر اين، كامل‌ترين و بهترين ستايشگرِ خداوند متعال، خودِ خدا است؛ زيرا هيچ كس مانند او، ذات اقدسش را نمى‌شناسد. از اين رو، خداوند متعال، نه تنها سزاوارترين ستايش‌شده است، بلكه سزاوارترين ستايشگرِ خويش نيز هست، چنان كه در دعای جوشن کبیر خدای سبحان را با این نام مى‌خوانيم:

يا خيرَ حامِدٍ و مَحمودٍ.[۴]

اى بهترين ستاينده و ستوده شده!
[۱] الصحيفة السجادية، الإمام زين العابدين(ع)، ج۱، ص۹۶.
[۲] اعراف/سوره۷، آیه۲۰۱.
[۳]ر ک:كتاب العين، الخليل بن احمد الفراهيدي (۱۷۵ ق)، ج‌۳، ص۱۸۹.
[۴] البلد الأمين و الدرع الحصين‌، کفعمی (۹۰۵ ق)، ص۴۱۰.