میانه‌روی

اللَّهُمَّ صَلِّ عَلى‌ مُحَمَّدٍ و آلِهِ، و مَتِّعني بِالاقتِصاد‌‌.[۱]

سال جدید تحصیلی را به همه عزیزان تبریک عرض می‌کنیم و ایام سوگواری سالار شهیدان را تعزیت. امیدواریم سال جدید، برای همه دوستان اهل‌بیت به ویژه خدمتگزاران اسلام و سربازان امام عصر ـ ارواحنا له الفداء ـ و خدمتگزاران به این نظام اسلامی به ویژه مقام معظم رهبری سال مبارکی باشد.

در فراز هیجدهم از دعای نورانی مکارم الاخلاق بعد از درود بر خاندان رسالت، چند خواسته مطرح شده است. اولین خواسته، بهرمند شدن از اقتصاد است. کلمه اقتصاد امروزه اصطلاحی است که در امور مالی به کار می‌رود، اما در لغت این کلمه از ریشه «قصد» به معنای «عدل» است. در ریاض السالکین چنین آمده است:

الإقتصاد: إفتعال من القصد بمعنی العدل و هو التوسط فی الأمور بین الإفراط و التفریط.[۲]

اقتصاد بر وزن افتعال از ریشه قصد به معنای عدل است، یعنی میانه‌روی در امور به گونه‌ای که نه افراط شود نه تفریط.

زمخشری نیز می‌گوید:

قَصَد في الأمر إذا لم يُجاوز فيه الحدّ و رضي بالتوسُّط.[۳]

قصد کاری را نمود، زمانی است که از حدّ آن نگذرد و به میانه‌روی در آن کار راضی شود.

صاحب ریاض السالکین پس از ذکر این نکته که «وسط» همان «حق» و راه میانه‌ای است که خداوند، پیمودنش را برای بندگانش هموار نموده، اقتصاد را اینگونه معنا می‌کند:

سلوک الطریق القصد فی العقائد و الأقوال و الأفعال.[۴]

پیمودن راه میانه در عقاید و گفتار و کردار.

با توجه به کاربردهای این کلمه در قرآن و روایات، می‌توان دو معنا برای آن بیان کرد، معنای خاص که اقتصاد و میانه‌روی در انفاق و هزینه کردن است و معنای عام که شامل میانه‌روی در همه شئون زندگی می‌شود.

در سوره فرقان معنای خاص آن، یعنی میانه‌روی در انفاق، یکی از صفات «عباد الرحمن» دانسته شده است:

﴿وَ الَّذِينَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ‌ يُسْرِفُوا وَ لَمْ يَقْتُرُوا وَ كانَ بَيْنَ ذلِكَ قَواماً﴾.[۵]

و كسانى كه هرگاه انفاق مى‌كنند، نه اسراف مى‌نمايند و نه سختگيرى؛ بلكه ميان اين دو، حدّ اعتدال را رعايت مى‌كنند.

این معنای از اقتصاد در دعای سی‌ام از صحیفه سجادیة‌ که درباره کمک‌خواهی برای پرداخت قرض است نیز، چنین بیان شده است:

وَ احجُبني عَنِ‌ السَّرَفِ‌ وَ الِازدِيادِ، و قَوِّمني بِالبَذلِ وَ الِاقتِصادِ، و عَلِّمني حُسنَ التَّقديرِ، وَ اقبِضني بِلُطفِكَ عَنِ التَّبذيرِ.[۶]

و مرا از ولخرجى و زياده‌روى دور كن و با بخشش و ميانه‌روى، مرا بر پا و استوار بدار و اندازه نگاه داشتنِ نيكو را به من بياموز و به لطف خويش، مرا از ريخت و پاشْ باز بدار.

کلمه «قوّمنی» ظاهرا اشاره به عبارت پایانی آیه یادشده است که فرمود: ﴿كانَ بَيْنَ ذلِكَ قَواما﴾. بنا بر این، رسیدن به حالت قوام و اعتدال به این است که انسان هم بخشش داشته باشد، هم اینکه در این کار زیاده‌روی نکند.

[۱] الصحيفة السجّاديّة، الإمام زین العابدین(عَلَیْهِ‌السَّلامِ)، الدعاء ۲۰.

[۲] ریاض السالکین، السید علی‌خان المدنی (۱۱۲۰ ق)، ج۳، ص۳۸۹.

[۳] أساس البلاغة، الزمخشری (۵۳۸ ق)، ص۵۰۹.

[۴] ریاض السالکین، السید علی‌خان المدنی (۱۱۲۰ ق)، ج۳، ص۳۹۰.

[۵] سوره فرقان، آيه ۶۷.

[۶] الصحيفة السجّادية، الإمام زین العابدین(عَلَیْهِ‌السَّلامِ)، الدعاء ۲۰.