416 - سیئات مخلوق خدا و منسوب به انسان هستند

و أَجرِ لِلنّاسِ عَلى‌ يَدَيَّ الخَيرَ، ولا تَمحَقهُ بِالمَن‌.[۱]
در تبیین جمله دوم از این فراز دو نکته را بیان کردیم: یکی این که منّت، صدقه را باطل می‌کند؛ و دیگری اینکه برخی از گناهان همه اعمال را حبط می‌کند.
نکته سوم در این رابطه این است که چرا در این دعا جاری کردن خیر و نابود نکردن آن، هر دو را به خدا نسبت می‌دهد؟ گویا جریان خیر به دست انسان و نابودی اعمال، کار خداست. در صورتی که هر دو توسط انسان انجام می‌شود.
این مطلب می‌تواند به آیات ۷۸ و ۷۹ از سوره مبارکه نساء اشاره داشته باشد که می‌فرماید:
﴿... وَ إِنْ تُصِبْهُمْ حَسَنَةٌ يَقُولُوا هذِهِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ يَقُولُوا هذِهِ مِنْ عِنْدِكَ قُلْ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ فَما لِهؤُلاءِ الْقَوْمِ لا يَكادُونَ يَفْقَهُونَ حَدِيثاً * ما أَصابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللَّهِ وَ ما أَصابَكَ مِنْ سَيِّئَةٍ فَمِنْ نَفْسِكَ...﴾
و اگر نيكى‌يى به‌ايشان رسد مى‌گويند اين از سوى خداوند است و اگر بدى‌اى به آنان رسد مى‌گويند اين از سوى توست‌، بگو همه (چيز) از سوى خداوند است؛ بر سر اين گروه چه آمده‌است كه بر آن نيستند تا سخنى را دريابند. هر نيكى به تو رسد از خداوند است و هر بدى به تو رسد از خود توست.
وجه جمع این دو آیه چگونه است که در یکی همه کارها را از سوی خدا می‌داند «كُلٌّ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ» و در یکی حسنات را از سوی خدا می‌داند «ما أَصابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللَّهِ»؟
در جواب می‌گوییم: آیه اول در مقام تبیین این نکته است که همه منابع قدرت انسان از جانب خداست. پس اگر می‌جنگد، اگر اراده می‌کند، اگر پیروز می‌شود یا شکست می‌خورد، همه به خاطر قدرتی است که خدا به او داده است.
ولی آیه دوم در مقام تبیین این نکته است که جنبه منفی کارهای انسان به خود او منسوب است نه خدا.
در روایتی از امام رضا علیه السلام این معنا به زیبایی تبیین شده است، می‌فرماید:
قَالَ اللَّهُ: ابْنَ آدَمَ، بِمَشِيئَتِي كُنْتَ أَنْتَ الَّذِي تَشَاءُ لِنَفْسِكَ مَا تَشَاءُ، وَ بِقُوَّتِي أَدَّيْتَ فَرَائِضِي، وَ بِنِعْمَتِي قَوِيتَ‌ عَلى‌ مَعْصِيَتِي‌، جَعَلْتُكَ سَمِيعاً بَصِيراً قَوِيّاً ﴿ما أَصابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللَّهِ وَ ما أَصابَكَ مِنْ سَيِّئَةٍ فَمِنْ نَفْسِكَ﴾ وَ ذَاكَ أَنِّي أَوْلى‌ بِحَسَنَاتِكَ مِنْكَ، وَ أَنْتَ أَوْلى‌ بِسَيِّئَاتِكَ مِنِّي، وَ ذَاكَ أَنَّنِي لَاأُسْأَلُ عَمَّا أَفْعَلُ وَ هُمْ يُسْأَلُون‌.[۲]
خداوند سبحان فرمود: اى آدمى‌زاد! با خواست من است كه تو اين گونه‌اى كه هر چه بخواهى، براى خود انجام مى‌دهى؛ و با نيروى من است كه واجبات مرا ادا مى‌كنى؛ و با نعمت من است كه بر گناه قدرت مى‌يابى، تو را شنوا و بینا و قدرتمند قرار دادم. «هر نيكى كه به تو رسد، از خداست و هر بدى كه به تو رسد، از خود توست.» اين، از آن جهت است كه من از خودت به نيكى‌هايت شايسته‌ترم و تو از من به بدى‌هايت سزاوارترى، چه اینکه من از آنچه انجام می‌دهم بازخواست نمی‌شوم؛ ولی آنها بازخواست می‌شوند.
بنابراین هم حسنات و هم سیئات مخلوق خداوند هستند و هر دو پدیده در نهایت به علة العلل بر می‌گردند؛ ولی سیئات منسوب به خدا نیستند بلکه منسوب به انسان هستند.

[۱]. الصحيفة السجّاديّة: الدعاء ۲۰.

[۲].الکافی، شیخ کلینی، ج ۱، ص ۱۵۲، ح ۶