020 ـ و ذوی النهی و اولی الحجی

وَ ذَوِى النُّهى وَ اُولِى الْحِجى .
و خِردمندان و فرزانگان ...
توضيح واژه ها

ذَوِى : جمع «ذو» ، به معناى صاحبِ ، داراىِ ؛ دارنده ـ كه تنها به صورت مضاف به كار مى رود ـ . [۱]

النُّهى : جمع «النُّهية» ، به معناى عقل ، شعور ، فهم ، عقل بازدارنده از زشتى ها . [۲]

اُولى : جمعى است كه مفرد ندارد ، به معناى دارندگان ، صاحبان . [۳]

الحِجى : عقل ، فطنت ، خِرد ، هوش ، تيزهوشى ، زيركى ، بصيرت . اصل آن ، «سِتر» به معناى پوشش است و از آن رو كه عقل ، آدمى را از فساد و تباهى ، باز مى دارد و او را حفظ مى كند ، به آن حِجى مى گويند . [۴]

شرح

اين عبارت از «زيارت جامعه» ، پيشوايان معصوم عليهم السلام را با جمله «ذَوى النُّهى و اُولِى الحِجى» مى شناساند . اگر حِجى را به عقل ترجمه كنيم ، «اُولى الحِجى» ، عطف تفسير «ذوى النُّهى» خواهد بود و جمله دوم ، تأكيد بر جمله اوّل است .

امّا اگر جمله دوم را تأكيد جمله اوّل ندانيم ، اين دو جمله را سه گونه مى توان تفسير كرد :

۱ . صاحبان خِرد و زيركى

بدين سان كه جمله «ذوى النهى» را به صاحبان خِرد و جمله «اُولى الحِجى» را به صاحبان فطنت (زيركى) تفسير كنيم ، در نتيجه ، مقصود از اين عبارت از زيارت ، چنين مى شود : «سلام بر خردمندان و زيركان ! » .

۲ . خردمند در ترك كارى و انجام دادن كارى ديگر

عقل ، داراى دو نقش در زندگى است : يكى ، نهى از كارهاى ناشايست است كه بدين لحاظ ، به آن «نُهى» گفته مى شود ؛ و ديگرى ، امر به كارهاى شايسته كه از اين جهت ، به آن «حِجى» مى گويند . معصومان عليهم السلام ، در هر دو بُعد ، داراى كامل ترين عقول هستند . بنا بر اين نظر ، معناى عبارت ياد شده ، چنين است : «سلام بر خِردمندان در ترك كارهاى ناشايست و انجام دادن كارهاى شايسته» .

۳ . صاحبان عقل نظرى و عملى

طبق اين معنا ، مقصود از عبارت ياد شده ، سلام بر پيشوايانى است كه از كامل ترين عقل هاى نظرى و عملى برخوردارند .

گفتنى است كه در تفسير «عقل نظرى» و «عقل عملى» ، دو نظريه وجود دارد :

بنا به نظريه اوّل ، عقل ، مبدأ ادراك است و در اين مورد ، تفاوتى ميان عقل نظرى و عملى وجود ندارد ؛ بلكه تفاوت در هدف است . اگر هدف از ادراك چيزى ، شناخت بود ، مبدأ ادراك آن ، «عقل نظرى» ناميده مى شود ؛ و اگر هدف از ادراك چيزى ، عمل بود ، مبدأ ادراك آن ، «عقل عملى» ناميده مى شود . بر اساس اين نظريه ، عقل عملى ، مبدأ ادراك است ، نه تحريك .

نظريه دوم ، اين است كه تفاوت ميان عقل نظرى و عقل عملى ، جوهرى است ؛ يعنى تفاوت در مبدأ ادراك بودن آنهاست . عقل نظرى ، مبدأ ادراك و عقل عملى ، مبدأ تحريك است . وظيفه عقل عملى ، اجراى مُدركات عقل نظرى است . [۵] با تأمّل در روايات عقل و جهل ، تفسير سومى براى عقل نظرى و عملى مى توان ارائه داد و آن اين كه عقل نظرى ، نيرويى ادراكى است كه انسان به وسيله آن ، مجهولات را كشف مى كند و عقل عملى ، عبارت از وجدان اخلاقى و نيرويى است كه انسان را به ارزش هاى اخلاقى و عملى ، دعوت مى نمايد كه معصومان عليهم السلام به اعتبار آن كه از كامل ترين وجدان اخلاقى برخوردارند ، «ذَوِى النُّهى» هستند و به اعتبار آن كه از كامل ترين نيروى ادراك بهره مندند ، «اُولى الحِجى» ناميده مى شوند .

ويژگى هاى عقل عملى

از مطالعه احاديثى كه در تفسير عقل و نيز توضيح «اُولى النُهى» وارد شده است ، انطباق عقل عملى بر «ذَوِى النُّهى» تأييد مى شود ، هر چند نمى توان اين گروه از روايات را به عنوان دليل نهايى پذيرفت ؛ زيرا بيش از آن كه به تعريف آن بپردازند ، به بيان و ويژگى آنان پرداخته اند .

در روايتى از امام باقر عليه السلام ، چنين آمده است :

قالَ النَّبِىّ صلى الله عليه و آله : إنَّ خِيارَكُم أولو النُّهى . قِيلَ : يا رَسولَ اللّهِ ! وَ مَن اُولو النُّهى ؟ قالَ : هُم أولو الأخلاقِ الحَسَنَةِ وَ الأحلامِ الرَّزِينَةِ وَ صِلَةِ الأرحامِ وَ البَرَرَةُ بالاُمَّهاتِ وَ الآباءِ وَ المُتَعاهِدينَ لِلفُقَراءِ وَ الجِيرانِ وَ اليَتامى وَ يُطعِمونَ الطَّعامَ وَ يُفشُونَ السَّلامَ فِى العالَمِ ، وَ يُصَلّونَ وَ النّاسُ نِيامٌ غافِلونَ . [۶] پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : «بهترينِ شما خردمندان هستند» . گفته شد : اى پيامبر خدا ! خردمندان كيستند ؟ فرمود : «آنان ، خوش اخلاق و بردبار و باوقارند و به خويشان ، رسيدگى مى كنند و به پدران و مادران ، نيكى روا مى دارند و به نيازمندان و همسايگان و يتيمان ، سركشى مى كنند و اِطعام مى كنند و سلام (صلح و آرامش) را در جهان مى پراكَنند و هنگامى كه خواب ، مردمان را رُبوده و در غفلت اند ، آنان ، نماز مى خوانند» .

خصوصياتى مانند : خوش اخلاقى ، بُردبارى ، سلام كردن و نماز شب خواندن را نمى توان بر عقل نظرى ، تطبيق كرد و بى ترديد ، بايد آن را در شمارِ عقل عملى دانست و قلّه چنين رفتارى ، تنها پيشوايان معصوم عليهم السلام هستند . از امام صادق عليه السلام ، در باره آيه «إِنَّ فِى ذَ لِكَ لَأَيَـتٍ لِّأُوْلِى النُّهَى ؛ [۷] همانا در اين ، براى خردمندان ، نشانه هاست » ، پرسيده شد . امام عليه السلام فرمود :

نَحنُ وَاللّهِ اُولو النُّهى! [۸] به خدا سوگند ، «اُولِى النُّهى» ماييم !

ستيغ خِرد

در سخن زيبايى از پيامبر صلى الله عليه و آله ، با ارزش ترين هديه الهى ، عقل ، خواه عملى يا نظرى ، دانسته شده است و پس از برشمردن ارزش هاى شخص خردمند ، پيامبران ، در ستيغ خِرد امّت ، معرّفى شده اند . ايشان ، در روايت نقل شده مى فرمايد :

ما قَسَّمَ اللّهُ لِلْعِبادِ شَيْئا أفضَلَ مِنَ العَقلِ ، فَنَومُ العاقِلِ أفضَلُ مِن سَهَرِ الجاهِلِ وَ إقامَةُ العاقِلِ أفضَلُ مِن شُخُوصِ الجاهِلِ . وَ لا بَعَثَ اللّهُ نَبِيَّا وَ لا رَسولاً حَتّى يَستَكمِلَ العَقلَ وَ يَكُونَ عَقلُهُ أفضَلَ مِن جَميعِ عُقولِ اُمَّتِهِ وَ ما يُضمِرُ النَّبِىُّ صلى الله عليه و آله فى نَفسِهِ أفضَلُ مِن إجتِهادِ المُجتَهِدينَ . [۹] خداوند ، چيزى با ارزش تر از خِرد (وجدان اخلاقى) در ميان بندگان ، تقسيم نكرد . پس خواب خردمند ، از بيدارى نادان ، برتر است و بر جا بودن خردمند ، برتر از به حركت در آمدن نادان [براى جهاد و حج و ...] است . خداوند ، هيچ پيامبر و فرستاده اى را برنينگيخت ، مگر آن زمان كه خِردش كامل شد و خِردش از خِرد همه امّتش بيشتر بود . آنچه را پيامبر صلى الله عليه و آله در خود نهان مى دارد ، از كوشش كوشندگان ، برتر است .

برتر بودن خِرد پيامبر صلى الله عليه و آله نسبت به امّتش ، تنها به پيامبران اختصاص ندارد ؛ بلكه جانشينان پيامبر خدا نيز چنين اند و در عقل عملى و عقل نظرى ، سرآمد هستند . امام على عليه السلام ، وقتى با طعنه گروهى كه وى را سياست مدار و زيرك نمى دانستند ، رو به رو شد ، فرمود :

لَو لا التُّقى لَكُنتُ أدهَى الْعَرَبِ . [۱۰] اگر تقوا نبود ، من حيله گرترينِ عرب بودم .

پاسخ مولا عليه السلام به كسانى است كه سياست را همان حيله و مكر دانستند ، غافل از آن كه على عليه السلام را با فريب و مكر ، كارى نيست ، هر چند در تيزهوشى و ذكاوت ، سرآمد باشد .

[۱] «ذو إسم ناقص و تفسيره صاحب ذلك» (لسان العرب ، ج ۱۵ ، ص ۴۵۶) .

[۲] «النُّهْيَةُ : العقل ، سمَّيت بذلك لأنّها تنهىِ عن القبيح» (لسان العرب ، ج ۱۵ ، ص ۳۴۶) .

[۳] «اُولى : جمع لا واحد له من لفظه ، واحده ذا للمذكّر وذه للمؤنّث» (الصحاح ، ج ۶ ، ص ۲۵۴۴) .

[۴] «الحجا : العقل و الفطنة ... و معناه الستر شبه بالحِجى العقل لأنّه يمنع الإنسان من الفساد و يحفظ من التعرّض للهلاك» (لسان العرب ، ج ۱۴ ، ص ۱۶۵ ـ ۱۶۶) .

[۵] ر . ك : خردگرايى در قرآن و حديث ، ص ۲۴ .

[۶] الكافى ، ج ۲ ، ص ۲۴۰ ، ح ۳۲ .

[۷] سوره طه ، آيه ۵۴ .

[۸] تفسير القمّى ، ج ۲ ، ص ۶۱ .

[۹] الكافى ، ج ۱ ، ص ۱۲ ، ح ۱۱ .

[۱۰] همان ، ج ۸ ، ص ۲۴ .