3 6ـ و اقمتم الصلاة

و أَقَمتُمُ الصَّلاةَ .

و نماز را خوانديد ...

توضيح واژه ها

إقامَة : درست كردن ، مداومت داشتن . «أقامَ الصَّلاة» ، يعنى : نماز را خواند ، نماز را اقامه كرد . [۱]

صَلاة : نماز ، دعا ، آمرزش خواهى ، درود فرستادن . [۲]

شرح

يكى ديگر از ويژگى هاى اهل بيت عليهم السلام ، «اقامه نماز» است . سخن در اين است كه مقصود از اقامه نماز چيست ؟ آيا به معناى نماز خواندن است يا چيزى فراتر از آن است ؟

برخى تصوّر كرده اند كه نماز خواندن ، آن قدر مهم نيست كه به عنوان يكى از برجستگى هاى اهل بيت عليهم السلام در اين زيارت و ساير زيارات ، شمرده شود ؛ زيرا خواندن نماز ، وظيفه هر مسلمانى است . بنا بر اين ، مقصود از «اقامه نماز» ، چيزى فراتر از نمازگزارى است و اين جمله ، به معناى بر پا داشتن نماز در جامعه توسّط اهل بيت عليهم السلام يا به معناى استوار كردن و سامان دادن ظاهر اركان و اجزا و اذكار نماز و پيوند دادن آنها با باطن و حقيقت آنهاست .

به سخن ديگر ، هر يك از اجزاى نماز ، باطنى دارد . اگر ظاهر نماز ، با باطن آن ، هماهنگ و همخوان شد ، اقامه نماز ، صدق مى كند و در غير اين صورت ، نمازى اقامه نشده است . بنا بر اين ، اقامه نماز توسّط اهل بيت عليهم السلام ، به معناى هماهنگىِ باطن و حقيقت نماز ، با ظاهر آن است .

معناى اقامه نماز

با مراجعه به كاربرد كلمه «إقامَة» در لغت عرب ، معلوم مى شود كه آنچه در تبيين معناى اقامه نماز بدان اشاره شد ، صحيح نيست و اقامه نماز ، معنايى جز خواندن نماز ندارد ، البته نماز خواندنِ پيوسته ؛ زيرا لغت پژوهان ، در تبيين واژه «أقام» ، از كلمه «أدامَ» بهره برده اند كه تداوم و هميشگى بودن آن را مى رساند. [۳] در آيات قرآن نيز «يُقِيمُونَ الصَّلَوةَ» ، [۴] به معناى استمرار در خواندن نماز است و در فرهنگ قرآنى، كسانى كه همواره نماز مى گزارند، ستايش شده اند:

«الَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلَاتِهِمْ دَآئِمُونَ . [۵] آنان كه بر نماز خويش ، [ پيوسته و ] پاينده اند » .

چينشِ جمله «ءَاتَيْتُمُ الزَّكَوةَ» پس از عبارت «أَقَمْتُمُ الصَّلَوةَ» در «زيارت جامعه» ، شاهد ديگرى است كه مراد از اقامه «صلاة» ، نماز خواندن است ؛ زيرا اگر مراد از آن ، بر پا داشتن نماز باشد، ترجمه عبارت هاى بعدى نيز چنين مى شود : «شما مردم را وادار كرديد كه زكات را بپردازند و امر به معروف و نهى از منكر كنند» . در صورتى كه قطعا معناى اين جملات ، چنين نيست و چنانچه اهمّيت نماز ، بازشناخته شود ، نيازى به تأويل و توجيه هاى دور از ذهن نيست .

اهمّيت نماز

نماز، پس از اقرار به يگانگى خدا، والاترين جايگاه را دارد. آيات قرآن، جايگاه نماز در اديان پيشين را نيز به خوبى شناسانده است. ابراهيم عليه السلام ، پس از آن كه همسر و فرزندش را در بيابان خشك مكّه رها كرد ، هدف خود را اقامه نماز دانست [۶] و بار ديگر از خدا، توفيق نماز خواندن را براى خود و فرزندانش درخواست كرد و گفت:

«رَبِّ اجْعَلْنِى مُقِيمَ الصَّلَوةِ وَ مِن ذُرِّيَّتِى. [۷] پروردگارا ! مرا نمازگزار گردان ، و فرزندانم را نيز» .

از قوم بنى اسرائيل نيز براى خواندن نماز، پيمان گرفته شد. [۸] به موسى عليه السلام هم وحى شد تا نماز بگزارد . [۹] در حديثى قدسى آمده كه خداوند به موسى عليه السلام فرمود :

عَلَيكَ بِالصَّلاةِ ! الصَّلاةِ ! فَإنَّها مِنِّي بِمَكانٍ وَ لَها عِنْدِي عَهدٌ وَثِيقٌ . [۱۰] بر تو باد نماز ، نماز ؛ چرا ، كه نزد من ، جايگاهى ويژه و پيمانى محكم دارد!

مراتب اقامه نماز

آرى ! مقصود از اقامه نماز ، چيزى جز نماز خواندن نيست ؛ ولى نماز خواندن ، مراتبى دارد . كمترين مرتبه آن ، اقامه صحيح ظاهرىِ نماز است و در بالاترين مراتب ، نمازگزار به معراج مى رود و به ساحت قرب رُبوبى ، نزديك تر و نزديك تر مى گردد .

امام خمينى رحمه الله ، در تبيين اين معنا مى فرمايد :

و نماز ، اين معراج عارفان و سفر عاشقان ، راه وصول به اين مقصد است . و اگر توفيق يابى و يابيم ، به تحقيق ، يك ركعت آن و مشاهده انوار مكنون در آن و اسرار مرموز آن ، ولو به قدر طاقت خويش، شمّه اى از مقصد و مقصود اولياى خدا را استشمام نموديم و دورنمايى از صلات ، معراجِ سيّد انبيا و عرفا ـ عليه و عليهم و على آله الصّلاة و السّلام ـ را مشاهده كرديم ، كه خداوند منّان ، ما و شما را به اين نعمت بزرگ ، منّت نهد . [۱۱]

نماز اهل بيت عليهم السلام

نماز اهل بيت عليهم السلام ، به دليل اين كه از بالاترين مراتب معرفت خدا و محبّت او برخوردار بودند ، قابل مقايسه با نماز ديگران نيست . در حديثى آمده كه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله در هنگام نماز ، آن چنان قلبش مى تپيد كه آواى سينه مباركش را به جوشش ديگ ، تشبيه كرده اند :

كانَ إذا صَلّى سُمِعَ لِصَدرِهِ أزيزٌ كَأزيزِ المِرْجَلِ مِنَ الهَيبَةِ . [۱۲] هر گاه نماز مى خواند ، از سينه اش آوايى از خوف ، همچون آواز جوشش ديگ ، شنيده مى شد .

نماز امير مؤمنان عليه السلام نيز يادآور نماز پيامبر صلى الله عليه و آله بود [۱۳] و هرگاه براى نماز مى ايستاد ، زمانى كه آيه «وَجَّهْتُ وَجْهِىَ لِلَّذِى فَطَرَ السَّمَـوَ تِ وَالْأَرْضَ» [۱۴] را تلاوت مى فرمود، رنگش تغيير مى كرد، به گونه اى كه در چهره اش نمايان مى شد . [۱۵] او به نماز اوّل وقت ، آن چنان اهتمام داشت كه در ميانه جنگ صِفّين ، مرتّب به خورشيد نگاه مى كرد تا هنگام زوال خورشيد ، به نماز بِايستد :

على عليه السلام در جنگ صِفّين ، مشغول جنگ و مبارزه بود و در همان حال، بين دو سپاه، مراقب خورشيد بود. ابن عبّاس گفت: اى امير مؤمنان ! اين كار ، چيست؟

فرمود: «منتظر زوال خورشيدم تا نماز به جاى آوريم» .

ابن عبّاس گفت : آيا اكنون وقت نماز است؟! جنگ، فرصتى براى نماز ، باقى نگذاشته است.

فرمود: «براى چه با آنان مى جنگيم؟! همانا ما براى نماز ، با آنان مى جنگيم» . [۱۶]

على عليه السلام ، عاشق نماز بود و هنگام نماز ، مانند دل باخته اى كه رُخ معشوق را مى بيند ، سر از پا نمى شناخت و با تمام وجودش به سوى خدا مى شتافت. توصيف نماز على عليه السلام ، بزرگ ترين دشمن او معاويه را هم به گريه مى انداخت. ضرار بن ضمره نَهشَلى ، نماز شب على عليه السلام را براى معاويه ، چنين توصيف كرد:

اگر در هنگامى كه شب، پرده خود را فرو افكنده بود و ستاره هايش رو به غروب مى گذاشتند ، او را در محرابش مى ديدى، دست به محاسن خود گرفته بود و چون مارْگَزيده ، به خود مى پيچيد و غمگينانه ، اشك مى ريخت. [۱۷]

فاطمه زهرا عليهاالسلام ، نمازى مى گزارد كه آسمانيان ، از نورش بهره مند مى شدند. روايت شده كه ايشان هنگام نماز ، چون ستاره اى براى آسمانيان مى درخشيد و حق تعالى ، به ملائكه خطاب مى فرمود :

يا مَلائِكَتِي! اُنظُروا إلى أمَتِي فاطِمَةَ سَيِّدَةِ إمائِي قائِمَةً بَينَ يَدِي ، تَرتَعِدُ فَرائِصُها مِنْ خِيفَتِي ، و قَد أقْبَلَتْ بِقَلبِها عَلى عِبادَتِي ، اُشْهِدُكُمْ أنَّي قَد أمِنْتُ شِيعَتَها مِنَ النّارِ. [۱۸] اى فرشتگان من ! به كنيز من فاطمه ، سَرور كنيزانم ، بنگريد كه در پيشگاه من ، ايستاده است و از ترس من ، گوشت تنش مى لرزد و با دلش ، به عبادت من روى آورده است . شما را گواه مى گيرم كه پيروانش را از آتش ، ايمن ساختم .

بنا بر اين ، مقصود از «أقَمْتُمُ الصَّلاة» در «زيارت جامعه» ، همان نماز گزاردن است ؛ امّا نماز گزاردن اهل بيت عليهم السلام با نماز گزاردن ما ، تنها در ظاهر ، يكى است و در باطن ، قابل مقايسه نيست .

[۱] «أقام الشى ء : أدامه» (لسان العرب ، ج ۱۲ ، ص ۴۹۸) .

[۲] «الصلاة : العبادة المخصوصة ، الركوع و السجود ، الدعاء و الإستغفار» (لسان العرب ، ج ۱۴ ، ص ۴۶۴ ـ ۴۶۶) .

[۳] ر . ك : لسان العرب ، ج ۱۲ ، ص ۴۹۸ .

[۴] سوره بقره ، آيه ۳ .

[۵] سوره معارج ، آيه ۲۳ .

[۶] سوره ابراهيم ، آيه ۳۷ : «رَبَّنَا لِيُقِيمُواْ الصَّلَوةَ ؛ پروردگارا ! تا نماز را بخوانند » .

[۷] سوره ابراهيم ، آيه ۴۰ .

[۸] ر . ك : سوره بقره ، آيه ۸۳ «وَ إِذْ أَخَذْنَا مِيثَـقَ بَنِى إِسْرَ ءِيلَ ... وَ أَقِيمُواْ الصَّلَوةَ» .

[۹] سوره يونس ، آيه ۸۷ «وَ أَوْحَيْنَآ إِلَى مُوسَى وَ أَخِيهِ ... وَ أَقِيمُواْ الصَّلَوةَ» .

[۱۰] الكافى ، ج ۸ ، ص ۴۵ ، ح ۸.

[۱۱] صحيفه امام ، ج ۲۰ ، ص ۱۵۴ .

[۱۲] الخصال ، ج ۱ ، ص ۲۸۲ ؛ بحار الأنوار ، ج ۷۰ ، ص ۳۸۱ ، ح ۳۰ .

[۱۳] ر . ك : صحيح البخارى ، ج ۱ ، ص ۲۷۲ ، ح ۷۵۳ .

[۱۴] سوره انعام ، آيه ۷۹ .

[۱۵] ر . ك : دانش نامه امير المؤمنين عليه السلام ، ج ۹ ، ص ۲۴۴ ، ح ۴۲۷۸ (به نقل از : تنبيه الغافلين ، ص ۵۳۹ ، ح ۸۷۲ ) .

[۱۶] همان ، ج ۹ ، ص ۲۴۳ ، ح ۴۲۷۴ (به نقل از : إرشاد القلوب ، ص ۲۱۷) .

[۱۷] همان، ص ۲۵۳ ، ح ۴۳۰۴ (به نقل از : الأمالى ، صدوق ، ص ۷۲۴ ، ح ۹۹۰) .

[۱۸] الأمالى ، صدوق ، ص ۱۷۶ ، ح ۱۷۸ ؛ بحار الأنوار ، ج ۴۳ ، ص ۱۷۲ ، ح ۱۳ .