450 - تبدیل بدگمانی به اعتماد

وَ [أَبْدِلْنِي] مِن ظِنَّةِ أهلِ الصَّلاحِ الثِّقَة.[۲]

در ادامه فرازهای قبلی که امام سجاد (علیه السّلام) از خدا طلب می‌فرماید که مشکلات اخلاقی و روحی و روانی دیگران را در مورد او اصلاح کند؛ می‌فرماید: بدگمانی نیکان را به اعتماد مبدل کن.

سوء ظن یا بدگمانی یکی از رذائل خطرناک اخلاقی است که قرآن از آن نهی کرده است:

﴿يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيراً مِنَ الظَّنِّإِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ﴾[۳]

در این آیه خداوند خطاب به اهل ایمان می‌فرماید:اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد! از بسيارى از گمان‌ها بپرهيزيد كه پاره‌اى از گمان‌ها گناه است.

مراد از ظنّى كه در اين آيه مؤمنان به دورى از آن مأمور شده‌اند، ظنّ بد است؛ زيرا ظنّ خير كه بسيار خوب است و به آن سفارش هم شده است، چنانچه از این آيه‌ هم استفاده مى‌شود:

﴿لَوْ لا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بِأَنْفُسِهِمْ خَيْراً﴾[۴]

چرا هنگامى كه آن [تهمت] را شنيديد، مردان و زنان با ايمان نسبت به كسى كه از خودشان بود، گمان خير نبردند.

قید «کثیراً» می‌تواند به این نکته اشاره داشته باشد که گمان‌های بد نسبت به گمان‌های خوب بیشترند و می‌تواند بیان‌گر این هم باشد که چون برخی از گمان‌ها که همان گمان‌های خلاف واقع است، گناه هستند، برای اینکه اطمینان پیدا شود که از مطلق سوء ظن اجتناب کرده است، احتیاطاً از هر نوع گمانی بپرهیزد.

ممکن است این سؤال پیش آید که مگر می‌شود انسان جلوی گمان بد نسبت به دیگران را بگیرد؟ زیرا ایجاد گمان معمولًا در اختيار انسان نيست، پس همان طور که ممکن است با دیدن رفتار یا شنیدن سخنی نسبت به دیگران حُسن ظن پیدا کند، ممکن است بدگمانی هم برایش حاصل شود.

در پاسخ می‌گوییم: نهى از بدگمانى به معناى ترتيب اثر ندادن بر آن است، پس وقتی می‌فرماید از بدگمانی اجتناب کنید، یعنی دنبال آن را نگیرد تا با اظهار آن به وی تهمت بزنید یا غیبت او را بکنید. از این رو؛ در روایتی از رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) چنین نقل شده است که:

إذا ظَنَنتُم‌ فلا تُحَقِّقُوا، و إذا حَسَدتُم فلا تَبغُوا، و إذا تَطَيَّرتُم فَامضُوا.[۵]

هرگاه گمان برديد، آن را حقيقت مپنداريد و بدان عمل نكنيد و هرگاه حسد ورزيديد آن را دنبال نكنيد و هرگاه فال بد زديد [اعتنا نكرده‌] كار خود را انجام دهيد.

در این روایت به سه خصلت بدگمانی، حسادت و فال بد زدن اشاره شده است که ممکن است برای هر کسی اتفاق بیفتد؛ ولی این مهم است که به هیچ یک از آنها ترتیب اثر ندهد، یعنی نه بر سوء ظن در خارج اثری مترتب سازد و نه حسادتش موجب تعدی به حقوق دیگران شود و نه به فال بدی که در ذهنش آمده اعتنا کند.

بر همین اساس است که امام سجاد (علیه السّلام) در این فراز از خداوند سبحان می‌خواهد که که سوء ظن نیکان را تبدیل به اعتماد کند.

اینکه فقط بدبینی نیکان را فرموده است به این دلیل است که سوءظن افراد بد اهمیتی ندارد و اصلا آنها نمی‌توانند حسن ظن داشته باشند، زیرا به قول معروف «کافر همه را به کیش خود پندارد». در روایتی از امام علی (علیه السّلام) چنین وارد شده است که:

الرَّجُلُ‌ السَّوءُ لايَظُنُّ بأحَدٍ خَيراً؛ لأنّهُ لا يَراهُ إلّابِوَصفِ نَفسِهِ.[۶]

آدم بد، به هيچ كس خوش گمان نيست؛ زيرا همه را مانند خود مى‌داند.

[۲]الصحيفة السجّاديّة: الدعاء ۲۰.
[۳]حجرات/سوره۴۹، آیه۱۲.
[۴]نور/سوره۲۴، آیه۱۲.
[۵]كنز العمّال، متقی هندی، ۷۵۸۵.
[۶]غرر الحكم، تمیمی آمدی، ح۲۱۷۵.