دعا - رمضان ۱۳۸۹ - جلسه ۱۸
ویژه مراسم شب قدر (شب نوزدهم ماه مبارک رمضان)
مسجد جامع بازار تهران

اَعوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّيطانِ الرَّجيم؛ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيم
وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبّ‏ِ الْعَالَمِين وَ صَلَّی اللهُ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّيِّبينَ الطَّاهِرِينَ وَ لَعنَةُ اللهِ عَلی اَعدائِهِم اَجمَعين.
«اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اسْمَعْ نِدَائِي إِذَا نَادَيْتُكَ وَ اسْمَعْ دُعَائِي إِذَا دَعَوْتُكَ وَ أَقْبِلْ عَلَيَّ إِذَا نَاجَيْتُكَ فَقَدْ هَرَبْتُ إِلَيْكَ وَ وَقَفْتُ بَيْنَ يَدَيْكَ»[1]

مروري بر مباحث گذشته
گفته شد كه ماه مبارک رمضان، ماهی است که عبد کلام ربّش را بازگو می‏کند؛ یعنی ماهِ تلاوت قرآن است و ماهی است که عبد با ربّ خود سخن می‏گوید که از آن به دعا تعبیر می‏کنیم. دعا هم دو نوع مأثور و غیرمأثور دارد كه دارای آداب و شرایطی است و ما بحثمان در گذشته مربوط به همین معنا بود. گفته شد عواملی هستند که بر روی دعا اثر می‏گذارند. يعني هر چند كه دعا خودش کاربرد دارد، ولی عواملی هستند که در سه رابطه بر روی دعا اثر می‏گذارند؛ اوّل تشدید مقتضی، دوم به فعلیت رساندن مقتضی، سوم تسریع در اجابت. اموری که در این سه رابطه بر روی دعا اثر می‏گذارد، یک بخش از آنها «اعمال» هستند، يك دسته «زمان‏ها» هستند و يك دسته هم «حالات» هستند. از آنجا كه من نسبت به عامل اول كه همان «اعمال» است، بحث كرده‏ام، فعلاً به آن‏ کاری ندارم؛ بحث من نسبت به زمان‏هايي بود که بر روی اجابت دعا اثر می‏گذارد؛ چه در شبانه‏روز، چه نسبت به روزِ خاص در ایام هفته.
سائل ماه مبارك، محروم نمي‏شود
یکی از زمان‏هایی که در اين سه رابطه بر روی دعا اثر می‏گذارد، ماه مبارک رمضان است. یعنی این ماه و این زمان، روی اجابت دعا اثر می‏گذارد. ما در روایات بسیار این معنا را داریم که این زمان بر دعا مؤثّر است. مثلاً در روایتی از پیغمبر اکرم(صلّی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) آمده است كه حضرت فرمودند: «ذِكْرُ اللهِ فِي رَمَضَانَ مَغْفُورٌ لَهُ وَ سَائِلُ اللهِ فِيهِ لَايَخِيبُ».[2] به‏يادآورنده خدا در اين ماه آمرزيده است و سؤال كننده در این ماه، محروم نمی‏شود.
خداوند هر شب سه مرتبه صدا مي‏زند...
در یک روایت دیگر آمده است که پيغمبر اكرم(صلّی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) فرمودند: «یَقُولُ اللهُ تَبارَکَ وَ تَعالَی فِی کُلِّ لَیْلَۀٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ ثَلاثَ مَرَّاتٍ، هَلْ مِنْ سَائِلٍ فَأعْطِیَهُ سُؤْلهُ هَلْ مِنْ تَائِبٍ فَأتُوبَ عَلَیْهِ هَلْ مِنْ مُسْتَغْفِرٍ فَأغْفِرَ لَهُ».[3] خداوند در هر شب از ماه مبارک رمضان سه مرتبه این جملات را می‏فرماید: آیا درخواست کننده‏ای هست، تا من درخواستش را به او عطا کنم؟ آیا کسی هست که توبه کند، تا من توبه او را بپذیرم؟ آیا کسی هست که از من طلب آمرزش کند، تا من او را بیامرزم؟
درب‏هاي آسمان باز است...
ما در روایات متعدد داریم که از ناحیه خداوند تمام درب‏های عِلوی و سماوی باز است و حتی در روایتی چنين آمده است كه در این ماه خداوند، دربانی برای خودش قرار نداده است. همه درب‏ها باز است و دربانی ندارد. «أتَاکُمْ رَمَضانُ شَهْرٌ مُبارَکٌ، فَرَضَ اللهُ عَلیْکُمْ صِیَامَهُ تُفْتَحُ فِیهِ أبْوَابَ السَّمَاءِ».[4] ماه رمضان به سوي شما آمده است و ماهي پر بركت است كه خداوند روزه آن را بر شما واجب گردانيده و درب هاي آسمان در آن باز شده است.
اگر خدا توفیقی عنایت کند و حیاتی باقی باشد، من متناسب با سه شب قدر مطالبي را آماده كرده‏ام كه هر شب یک مطلب را در ربط با دعا مطرح مي‏كنم. من مجموعه‏ای از آیات و روایاتي كه مرتبط با بحث است را به طور فهرست‏وار عرض مي كنم.
شبِ تقديرِ ارزاق، عمرها و نزول فرشتگان
ماه مبارک رمضان ماهي است که خودش بر روی دعای عبد اثر می‏گذارد و در این ماه هم، شب‏های قدر وجود دارد كه در آنها به‏طور خاص و ويژه اين تاثيرگذاري تشديد مي‏شود. به اين معنا كه اثر گذاري آن‏ها بر روي دعا خيلي زياد است؛ به نحوي که هیچ‏یک از زمان‏های سال، این اثر را بر روي «اجابت دعا» ندارد.[5]
از مجموعه روايات راجع به شب قدر كه من به آنها مراجعه كرده‏ام، اين به دست می‏آید كه شب‏های قدر، شب‏هايي هستند که در آن ارزاق و عمرها و سایر امورِ خیر و شرّ سال آینده تقدیر می‏شود. شبي است كه در هر سال، قرآن بر قلب مقدّس ولیّ‏الله‏الأعظم نازل مي‌شود. شبی است که عبادت در آن، بهتر از عبادت هزار ماه است.[6] شبی است که فرشتگان نازل شده و پراكنده مي‌شوند؛ به مجالس مؤمنین مي‌روند ـ‏که امیدواریم إن‏شاءالله این مجلس ما هم محفوف به این فرشتگان باشدـ و بر آن‏ها سلام می‏کنند؛ يعني به آن‏ها و دعاهایشان تا طلوع فجر ایمنی می‏بخشند.
شبِ سجده، نماز، تسبيح، تلاوت قرآن و دعا
شبی است که درب‏های آسمان‏ها در آن شب باز است و بر روی هیچ‏کس بسته نیست که من هم روایات آن را خوانده‌ام. شبی است که هر سجده در آن، اثرش این است که درختی در بهشت برای سجده کننده غَرس می‏شود. شبی است که هر رکعت نماز در آن شب، موجب می‏شود خانه‏ای در بهشت از یاقوت و زبرجد و لُؤلُؤ براي آن شخصي كه نماز خوانده است، تهیه شود. به ازاي هر آیه‏ای که تلاوت مي‌شود، تاجی از تاج‏های بهشتی به قاري آن داده می‏شود. شبی است که هر تسبیح براي گوينده‌اش پرنده‌ و طائری در بهشت می‏شود. شبی است که هر چه در آن برای سال آینده تقدیر شود، تبدیل نمی‏شود مگر به مشیت حق تعالی. شبی است که دعای احدی در آن شب رد نمی‏شود.[7]
دعا براي تمامِ سال آينده
آنچه كه مورد نظر همه ما است، كه براي آن مي‌آييم و در اين مجلس شركت مي‌كنيم، اين است كه ما دل‏نگران سال آينده‌مان هستيم و در اين ليالي قدر، مي‌خواهيم از خدا تقاضا كنيم كه سال آینده‏مان، چه از نظر معنوي چه از نظر مادي، از هر دو جهت براي ما سال خوبي باشد. فكر مي‌كنم همه براي رفع گرفتاري‏هاي معنوي و مادّي‏مان، اينجا آمده‌ايم. بعيد ‌مي‌دانم كه «غيرگرفتار» در اين جلسات حضور داشته باشد. همين گرفتاري‌هاي ما است كه موجب مي‌شود ما به اين مجالس رو بياوريم و از اين فرصت‌ها استفاده كنيم.
شبِ تقدير امورِ سال آينده
من سال‏های گذشته مطلبي را تذكر مي‌دادم و امسال هم اين را عرض مي‌كنم كه بر اساس روایات، هر سه شب نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم، از ليالي قدر است. به حسب روایات، شب نوزدهم شبی است که در آن امور سال آینده تقدیر می‏شود كه تقدیر يعني اندازه‏گیری کردن؛ به این معنا كه در اين شب برای هر موجودی، از جمله انسان‏ها، تمام امورشان بررسی مي‌شود. درباره شب بیست و یکم در روایات دو تعبیر آمده است؛ امام صادق(علیه‏السلام) فرمودند: «فِي لَيْلَةِ تِسْعَ عَشْرَةَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ التَّقْدِيرُ»؛ یعنی در شب نوزدهم ماه مبارك، همه امور تقدير مي‌شود. «وَ فِي لَيْلَةِ إِحْدَى وَ عِشْرِينَ الْقَضَاءُ».[8] و شب بیست و یکم ترسيم می‏شود. در بعضي از روايات «الإبرام» آمده است؛ یعنی در اين شب تقديرها ثبت و ضبط مي‌شود. فرشتگان و كارگزاران عالم در شب نوزدهم همه امور را بررسی می‏کنند و در شب بیست و یکم ثبت و ضبط می‏کنند و همه تقديراتِ ثبت شده، در شب بیست و سوم امضا مي‌شود. تعبير بعضی از روایات نسبت به شب بيست و سوم «الإمضاء» است، يعني اين امور تقدير شده، توشیح می‏شود و به امضاء ولیّ‏الله‏الأعظم می‏رسد.
دعا، مدعوّ و داعي
امشب مثل شب‌هاي گذشته، بحث من در مورد دعا است؛ من در نظر داشتم كه در اين سه شب يك بحث منُسجم، راجع به دعا داشته باشم. همان‏طور كه گفته بودم، دعا صدا زدن است و وقتي كه عبد ربّش را صدا می‏زند، از او يك درخواست و تقاضايي دارد. لذا در اينجا ما مي‌بينيم كه سه چيز وجود دارد؛ يكی «داعي» است؛ یعنی كسي كه دعا مي‌كند. دوم «دعا» است؛ یعنی همان چيزي كه عبد تقاضا مي‌كند. سوم «مدعوّ» است كه همان خداوند است. در هر دعا و درخواستي همين‏طور است كه درخواست‏كننده‌اي هست و درخواستی و درخواست‏شونده‏اي.
بررسي سابقه، پيش از درخواست
در اين جلسه من مي­خواهم راجع به داعي صحبت كنم؛ يعني در مورد خودمان كه آمده­ايم و مي­خواهيم دعا كنيم. در اينجا با توجه به اين رواياتی كه می‏فرمایند شب نوزدهم شب بررسي است، ‌ما هم بايد وضعيت خودمان را بررسي كنيم. من يك مثال ساده بزنم تا مطلب روشن شود. فرض كنيد كسي كه مي­خواهد از ديگري تقاضايي كند؛ تقاضا شونده در ابتداي كار، پيش از آنكه حاجت او را برآورد چه كار مي­كند؟ اوّل سوابق درخواست‏كننده را بررسي كرده و امور درخواست‏كننده را خوب مطالعه مي­كنند كه او چه سوابقي داشته است. در امور استخدامي، اين مطلب خيلي روشن است كه پيش از استخدام، اوّل به سوابق فرد رسيدگي مي­كنند. لذا آدم پيش از آنكه درخواستي كند، بايد بداند كه وضعيّت او بررسي مي­شود. سوابق بنده و شما را پيش مي­كشند و امشب همه­اش را بررسي مي­كنند.


چه رابطه­اي با او داشته­اي كه الآن درخواست داري؟
از شما سؤال مي­كنم؛ آيا ما خودمان مي­توانيم بررسي كنيم كه سال گذشته چه كار كرده­ايم؟ هركسي از شما، خودش پيشِ خودش، منصفانه بگويد كه سال گذشته چه كار كرده است؟ در ربط با آنكه مي­خواهي از او تقاضا كني، نه در ربط با ديگران، چه كار كرده­اي كه الآن از او چيزي مي­خواهي؟ در گذشته رابطه­ات با آن كسي كه مي‏خواهي از او تقاضا كني، چه رابطه­اي بوده است؟ آيا مي­توانيد جواب بدهيد؟ آيا جوابي داريد؟ بعيد مي­دانم يك نفر باشد كه بگويد من مي­توانم بگويم سال گذشته در ربط با خدا چه كرده­ام.
او از هيچ چيز غافل نبوده است!
اين را هم بدان كه طرف مقابلت كه امور تو را بررسي مي­كند كيست. او هماني است كه «وَ لا يُغادِرُ صَغيرَةً وَ لا كَبيرَةً إِلاَّ أَحْصاها».[9] هيچ كوچك و بزرگي نيست، مگر آن كه به آن رسيدگي مي­كند و به شمارش مي‏آورد. من و تو آن قدر خطا كرده­ايم كه چه بسا فراموش كرده و غفلت كرده باشيم؛ امّا خدا غفلت نكرده است. در آنجا غفلت راه ندارد. همه چيز نزد او ثبت و ضبط است. امشب، ‌ما با اين وضع روبه‏رو هستيم. اوّل بايد خودمان را و وضعمان را بررسي كنيم، بعد دعا كنيم.
امّا من مي­گويم «من که رو ندارم كلمه­اي بگويم»؛ تعارف هم نداريم! من مي­خواهم خيلي ساده و خودماني صحبت كنم. الآن من چه كار كنم؟ من با سوابقي كه در گذشته داشته­ام، رو ندارم چيزي از او بخواهم يا تقاضايي كنم. من كه زبانم بسته مي­شود و هيچ چيزي نمي­توانم بگويم. ما بايد بنشينيم و فكر كنيم كه چه بايد بكنيم.
خودش گفته اگر بيايي، تو را رد نمي­كنم!
حالا ما كه رو نداريم، پس چرا اينجا آمده­ايم و جمع شده­ايم؟ بحث در اين است كه چه چيز مي­تواند زبان ما را به دعا باز كند؟ من به دو عامل اشاره مي­كنم. يكي عاملِ «زمان» است. يعني وقتي من مي­نشينم و با خودم فكر مي­كنم كه من امشب با چه رويي درِ خانه­ خدا بروم، مي­بينم خودِ او به من گفته است كه اگر در اين موقعيت بيايي تو را رد نمي­كنم. دليل را از خودش مي­گيرم. خودِ خدا گفته است كه اگر در اين موقعيت بيايي، من تو را رد نمي­كنم. در روايات آمده بود كه در ماه رمضان و ليالي قدر، خدا كسي را رد نمي­كند. من چند روايت را نسبت به همين معنا خواندم. صحبت در اين است كه چون خودش گفته است بيا، من هم آمده­ام.
حال داعي؛ زاري، بيچارگي و سرافكندگي
حالا بحث اينجا است كه اكنون كه من به خاطر گفته او آمده­ام، با چه حالتي بيايم؟ زمان، اثر خودش را در دعا كردن و درخواست من گذاشت، امّا من چه حالتي بايد داشته باشم؟ عامل ديگر «حالتِ داعي» است، يعني حالت كسي كه مي­خواهد از خدا درخواست كند. من جملاتي را از ائمه اطهار (عليهم‏السلام) نقل مي­كنم و بعد هم یک آيه از قرآن را مي­خوانم. روايت از امام صادق (صلوات‏الله‏عليه) است كه حضرت فرمود: «اللَّهُمَّ إنِّي أسْأَلُكَ مَسْأَلَةَ الْمِسْكِينِ الْمُسْتَكِينِ».[10] حضرت در همان اوّل دعايش عرضه مي­دارد: خدايا من از تو مانند يك فقيرِ بيچاره درخواست مي­كنم. من از خدا درخواست مي­كنم امّا مي­داني با چه حالتي؟ با حالت كسي كه زمين­گير شده است. إستكانه به معناي زمين­گيري است. خدايا زمين­گير شده‏ام، درمانده‏ام، ديگر راه به جايي ندارم، من با اين حال آمده‏ام. ديگر هيچ پناه و پناه‏گاهي جز تو ندارم كه مشكلاتم را حل كند.
سرِ دلت پائين باشد!
امّا آیه شریفه قرآن چه می‏گوید؟ می‏فرماید: «أُدْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعاً وَ خُفْيَة».[11] پروردگارت را بخوان، دعا كن، امّا با چه حالتي؟ با حالت تضرّع و زاري؛ بعد هم دارد «خُفيَةً» يعني نهاني. خدا بهتر آگاه است كه در دلِ تو چه حالتي است. آيا سرِ دل تو رو به پائين است يا نه؟ شرمنده هستي يا نه؟ آن خواري و خاكساري در قلب تو هست يا نه؟ علي (عليه‏السلام) فرمود: «نِعمَ عونُ الدُّعاءِ الخُشُوعِ».[12] حالت خشوع براي دعا، نيكو ياوري است.
هرچه كردي نشد؟! حالا بيا!
امشب بايد با اين حالت به درِ خانه خدا برويم؛ يعني بايد سربه‏زير باشيم. در اين ليالي قدر ما بايد با اين حالت پيش خدا برويم. خدايا ما درمانده­ايم؛ سال گذشته به هر وسيله­اي كه به ذهنمان مي­رسيد براي رفع مشكلاتمان متوسل شديم، امّا نتوانستيم؛ هر چه تدبير كرديم كاري از پيش نبرديم؛ حالا جمع شده­ايم و به سراغ تو آمديم كه كليد گشایش تمام گرفتاري­ها به دست قدرت تو است. خدا به ما وعده كرده است كه بيا، من جوابت را مي­دهم. در آن روايت بود كه خدا امشب مي­گويد: «هَل مِن سائلٍِ»؛ آیا کسی هست كه از من بخواهد، تا من به او بدهم؟ خودش اجازه داده است كه بياييم و با خواري و خاكساري از او درخواست كنيم. بد كرده­اي؟ بيا و توبه كن! «هَل مِن تائبٍ فأتوبَ عَليه»؛ من توبه­ات را قبول مي­كنم. «هَل مِن مُستغفِر»؛ آیا كسي هست كه بيايد از من پوزش بطلبد تا من او را بیامرزم؟
با «شفيع و وسيله» بيا!
بله، يك عامل ديگر هم ما داريم و در اين شُبهه­اي نيست و آن عامل، اين است كه خودِ خدا گفته است حالا كه سابقه­ات خراب است و رويَت نمي­شود پيش من بيايي، حالا كه شرمنده هستي، بيا يك كاري كن؛ «وَ ابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسيلَةَ».[13] آن كسي كه پيش من آبرو دارد را همراه خودت بياور. ما هم همين­طور هستيم كه اگر يك كاري داشته باشيم و به كسي كه از او درخواست داريم بد كرده باشيم و رو نداشته­ باشيم كه پيش او برويم، پيش يك آبرو­مند مي­رويم و مي­گوييم تو بيا و دست ما را بگير تا نزد او برویم! بيا و اين مشكل ما را تو حل كن! بهترين وسيله براي پيش خدا رفتن، علي(عليه‏السلام) است.
ذكر توسل به امير المؤمنين (عليه‏السلام)
التماس دعا دارم؛ در روايت دارد علي (عليه‏السلام) در اين شب­هاي ماه مبارك رمضان، هرشب به منزل يكي از فرزندانش مي­رفت. شب نوزدهم منزل امّ­كلثوم بود. روايت را امّ­كلثوم نقل مي­كند. مي­گويد پدر آمد، اذان مغرب به نماز ايستاد. من براي او افطار مُهيّا كردم. در يك طَبَق، دو قرص نان جو گذاشتم، يك كاسه شير و يك مقداري هم نمك سوده. پدر نمازش تمام شد، نگاهي به اين طَبَق كرد و شروع كرد هاي‏هاي گريه كردن. رو كرد به من گفت اي دختر، تو براي من دو خُورِشت مُهيّا كرده­اي؟ تو مگر نمي­داني كه من از پسر عمویم، پيغمبر اكرم متابعت مي‏كنم؟ اي دختر، بِدان که هر كس در دنيا خوراك و پوشاكش نيكوتر باشد، در قيامت ايستادنش نزد خداوند بيشتر است. اي دختر، در حلال دنيا حساب است و در حرام دنيا عقاب است... شروع كرد به نصيحت كردن. بعد هم گفت به خدا قسم اگر يكي از اين خُورشت­ها را بر نداري، من افطار نمي­كنم.
امّ­كلثوم مي­گويد من كاسه شير را برداشتم. پدرم چند لقمه نان جو با نمك سوده تناول كرد و سپس حمد و ثناي الهي را به جا آورد. دوباره به نماز ايستاد و شروع كرد به ركوع و سجود. امّا ديدم از بيت خارج شد و به صحن خانه آمد. سرش را به سمت آسمان بلند مي­كرد و به اطراف آسمان نگاه مي­كرد. اين جملات را مي‏گفت : «وَ اللَّهِ مَا كَذَبْتُ وَ لَا كُذِبْتُ وَ إِنَّهَا اللَّيْلَةُ الَّتِي وُعِدْتُ». به خدا قسم دروغ نمي­گويم و به من دروغ گفته نشده است؛ امشب همان شبي است كه به من وعده كرده‏اند. گاهي هم مي­گفت :‌ «اللَّهُمَّ بَارِكْ لِي فِي الْمَوْتِ»؛ خدايا! مرگ را بر علي مبارك فرما.
هنگام سحر شد؛ پدر به سوي مسجد حركت كرد. وارد صحن خانه شد. پرندگان دور او را گرفتند؛ زبان حالشان این است که علي كجا مي‏روي؟ امّ‏کلثوم می‏گوید ما آمديم پرنده‏ها را دور كنيم، پدر فرمود: «دَعُوهُنَّ»، اينها را رها كنيد، «فَإِنَّهُنَّ نَوَائِحُ»، اين شيون­ها و صيحه­ها بعدش گريه­ها دارد. آمد به درب خانه رسيد. قلّاب درب خانه، به كمربند علي گير كرد؛ كمربند باز شد؛ جمادات هم اظهار محبت مي­كنند و زبان حالشان این است که علي كجا مي‏خواهي بروي؟
رفت وارد مسجد كوفه شد. چند ركعت نماز خواند. بالاي مسجد رفت كه اذان بگويد، چشمش به افق افتاد؛ خطاب به افق كرد كه نَشُد اي سپيده­دم تو بدمي و چشم علي خواب باشد. اذان گفت و پائين آمد. وارد مسجد شد. خفتگان را بيدار كرد. به آن ملعون ازل و ابد رسيد که به رو خوابيده بود؛ به او سفارش كرد که چگونه بخواب. بعد به او فرمود قصدي به خاطر داري كه از آن مي­خواهد آسمان­ها فرو ريزد، زمين چاك شود، كوهساران نگون گردند. به خدا قسم اگر بخواهم بگويم چه در زير جامه داري مي­توانم به تو بگويم...
وارد محراب شد، به نماز ايستاد؛ نمي­گويم چه شد؛ فقط يك جمله مي­گويم كه منادي ندا داد: «تَهَدَّمَتْ وَ اللَّهِ أَرْكَانُ الْهُدَى وَ انْطَمَسَتْ وَ اللَّهِ نُجُومُ السَّمَاءِ وَ أَعْلَامُ التُّقَى وَ انْفَصَمَتْ وَ اللَّهِ الْعُرْوَةُ الْوُثْقَى قُتِلَ ابْنُ عَمِّ مُحَمَّدٍ الْمُصْطَفَى قُتِلَ الْوَصِيُّ الْمُجْتَبَى قُتِلَ عَلِيٌّ الْمُرْتَضَى قُتِلَ وَ اللَّهِ سَيِّدُ الْأَوْصِيَاءِ»[14]....

[1]. بحارالأنوار 91 96
[2] . كنز العماال 8 464
[3] . بحارالانوار 93 337
[4] . جامع الاصول 9 258
[5] . و البته اثر اين شب‌ها، تنها بر روي دعا نيست.
[6] . توجه داشته باشيد كه اينها همه برگرفته از آيات و روايات ما است.
[7] . البته چند استثنا هم دارد؛ كسي كه عاقّ والدين است، قاطع رحم است، شارب خمر است يا عداوت و كينه مؤمني را در دل دارد، دعايش مستجاب نمي‌شود.
[8] . وسائل الشيعه 10 357
[9] . سوره كهف، آيه 49
[10]. بحار الأنوار 87 87
[11]. سوره اعراف، آيه 55
[12]. غررالحكم 193
[13]. سوره مائده، آيه 35
[14]. بحارالأنوار 42 280