دعا - رمضان ۱۳۸۹ - جلسه ۱۶
اَعوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّيطانِ الرَّجيم؛ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيم
وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبّ‏ِ الْعَالَمِين وَ صَلَّی اللهُ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّيِّبينَ الطَّاهِرِينَ وَ لَعنَةُ اللهِ عَلی اَعدائِهِم اَجمَعين.
«اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اسْمَعْ نِدَائِي إِذَا نَادَيْتُكَ وَ اسْمَعْ دُعَائِي إِذَا دَعَوْتُكَ وَ أَقْبِلْ عَلَيَّ إِذَا نَاجَيْتُكَ فَقَدْ هَرَبْتُ إِلَيْكَ وَ وَقَفْتُ بَيْنَ يَدَيْكَ»[1]

مروري بر مباحث گذشته
بحث ما راجع به ماه مبارک رمضان بود که عرض کردم اين ماه، ماهي است كه عبد قرآن را كه كلام رب است، بازگو مي‏كند و ماه دعا یعنی سخن گفتن عبد با ربّ است كه آن هم دارای آداب و شرایطی است. دو نوع دعا داريم: ادعیه مأثوره و غیرمأثوره و بحث ما در ادعیه غیرمأثوره بود. این مسأله را مطرح کردیم كه دعا به خودي خود مؤثر است، اما عواملی وجود دارند که بر روی اجابت دعا تأثیرگذار هستند؛ هم برخي از اعمال موثر را مطرح کردیم، از قبیل روزه، وضو، نماز و ... هم زمان‏هايي را در باب شبانه‏روز بحث کرديم و بعد هم در بین ایام هفته روز خاص و شب خاص را گفتيم.
تأثير «زمان نماز» و «عمل آن»
حالا یک بحثی در دعا مطرح است كه ما در روایاتمان داریم و من این‏ها را به دو دسته تقسیم می‏کنم. با بررسي اي روايات می‏بینیم که در اين‏ها چند احتمال مطرح است. يكي اينكه احتمال دارد در اين روايات «زمانِ خاص» برای اینکه در اجابت دعا مؤثر است، هدف‏گیری شده باشد، يا «عملِ خاص» و يا هر دوي اينها كه من اين‏ها را توضيح خواهم داد.
در یک روایتی است از پیغمبر اکرم دارد، حضرت فرمود: «إذا أُذِّنَ بالأذان فُتحَتْ أبوابُ السَّماءِ واستُجیبَ الدُّعاءُ» آنگاه که اذان گفته می‏شود درب‏های آسمان، باز می‏شود و دعا به اجابت می‏رسد.
احتمالات سه‏گانه
در اینجا من سه تا احتمال را مطرح می‏كنم؛ یک، این که ممكن است نظر روايت، به عامل زمان باشد. يعني مي‏خواهد عامل زمان را مطرح کند. اذان در زماني گفته می‏شود كه مردم بايد نمازهای فریضه را انجام دهند و اوقات فرائض هم، اوقات خاصی است. یعنی زمانی که انسان مي‏خواهد نمازهای واجب را بخواند، با اذان اعلام می‏شود كه وقت خواندن نمازها فرا رسيده است. و وقت نمازها هم مشخص است؛ طلوع فجر، زوال شمس، مابین ظهر و عصر و هنگام غروب. در جلسات گذشته همه این‏ها را تقریباً بررسی کردیم؛ هم طلوع فجر را گفتیم، هم زوال شمس را. ممكن است كه این مطلب مورد نظر روايات باشد كه آنچه به عنوان عامل تأثیرگذار مطرح است، عامل زمان ـ این زمان‏ها ـ باشد.
احتمال دیگر این است «نفس عمل اذان» در اجابت دعا مؤثر باشد. همانگونه که در باب روزه و وضو و ديگر اعمال قربي و خيرات گفتیم كه اينها روي دعا مؤثر است، ممكن است اذان گفتن هم ـ خودش ـ مؤثر باشد. این هم احتمال دوم؛ اما احتمال سوم این است که هر دوی این‏ها، این مجموعه «زمان و عمل» بر روي دعا مؤثر باشد. هیچ مشکلی هم پيش نمي‏آيد كه مسأله اينطور باشد. چون ما در روایات ديديم که هم بر روي زمان تأكيد شده است و هم بر روي عمل.[2]
فرار شيطان از صداي اذان
روایت دوم دوباره از پیغمبر اکرم است كه: «قال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): إذا نُودِیَ بِالصَّلَوۀِ أدْبَرَ الشَّیطانُ فِی مَا بَیْنَ الزَّوحَاءِ حَتَّی لایَسْمَعَ صَوتَ التَّأذینِ وَ فُتِحَتْ أبْوَابُ السَّمَاءِ وَ أبْوَابُ الجَنَانِ وَ أُستُجیبَ الدُّعَاءُ»[3] حضرت فرمود: وقتی که صدا به نماز بلند می‏شود ـ كه این نداي به نماز، همان اذان است ـ شیطان از آن شخص فرار می‏کند و فاصله می‏گیرد، فاصلش هم تا «زوحاء» است؛ یک محلی بین مکه و مدینه است و فاصله‏اش هم ده‏ها کیلومتر است، تا صوت اذان را نشنود، «حَتَّی لایَسْمَعَ صَوتَ التَّأذینِ». بعد حضرت فرمودند: در اين هنگام درب‏های آسمان و بهشت باز می‏شود و دعا هم مستجاب است.
باز شدن درب‏هاي آسمان هنگام اذان
روایت دیگر، « إذَا کَانَ عِنْدَ الأذَانِ فُتِحَتْ أبْوَابُ السَّمَاءِ وَ اُسْتُجِیبَ الدَّعَاءُ وَ إذَا کَانَ عِنْدَ الإقَامَۀِ لَمْ تُرَدْ دَعْوَۀً»[4] دارد پیغمبر اکرم فرمود: هنگام اذان که می‏شود همان تعبیر، درب‏های آسمان باز می‏شود، دعا مستجاب. و «عند الإقامۀ» دعا رد نمی‏شود، اینجا اقامه اضافه شد. من یک نکته‏ای است البته این نکته ادبی است می‏گویم برای آن کسانی که اهلش هستند. این دو روایت چون درش إذای زمانیه به کار رفته چه بسا ظهورش در زمان بیشتر باشد، «إذا کان» هر دوتای آنها، آنجا هم «إذا نودی» تعبیر شده است.
روایت دیگر، از پیغمبر اکرم است كه فردي از ايشان سؤال کرد: «إنّ رجُلاً قالَ: یَا رَسُولُ اللهِ (صَلَّی اللهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ وَ سلَّم): إنَّ المُؤذِّنِینَ یَفضُلُونَا؟» آيا كساني كه اذان می‏گویند، بر ما برتری دارند؟ حضرت فرمودند «فَقَالَ رَسُولُ اللهِ قُل کَمَا یَقُولُونَ» تو هم همان چيزهایی که آن‏ها می‏گویند را بگو! اذان را حکایت كن! « فَإذَا انْتَهَیْتَ فَسْئَلْ تُعْطَهَا»[5] وقتی که تمام شد از خدا درخواست کن كه به تو عطا می‏کند. این روایت، خودِ اذان را مؤثر دانسته است. بحث، بحث زمان نیست بلكه عملِ اذان گفتن مطرح است. در آخر بحث من مي‏خواهم جمع‏بندی كرده و بعد هم یک توصیه كنم.
دعاي بين اذان و اقامه رد نمي‏شود
در روایاتی از پیغمبر اکرم آمده است که حضرت فرمود: «لایُرَدُّ الدُّعاءُ بَیْنَ الأذانِ و الإِقامَۀِ»[6] وقتي انسان اذان گفت، اگر بین اذان و اقامه‏اش دعا کند، دعایش رد نمی‏شود. در یک روایت دیگر که خیلی روشن‏تر است، اينطور آمده است كه « الدُّعَاءُ بَینَ الأذانِ وَ الإقامۀِ مُسْتَجَابٌ فَادْعُوا».[7] دعا در بين اذان و اقامه مستجاب است پس دعا كنيد! البته به شما بگویم كه من از ميان روايات، چند روايت را به صورت نمونه انتخاب ‏کرده‏ام.
از این مجموعه به دست می‏آید که اولاً «زمان» خودش در باب تأثير گذاري بر روي دعا، مدخلیّت دارد، ثانياً این دو عمل ـ اذان و اقامه ـ هم مدخلیّت دارند. حتی در این دو روایت آخر که به دعا كردن بین این دو عمل سفارش فرموده بود، روی عمل تکیه می‏کند. يعني وقتي مي‏فرمايد: بین این دو عمل اگر دعا کني، دعا مستجاب است؛ ديگر بحث زمان مطرح نيست و آنچه اثر دارد عمل است.
تذكر؛ بحث راجع به دعاي غير مأثور است.
من یک تذکر بدهم یک وقت اشتباه نکنند، آن‏هایی که اهلش هستند، من «دعای مأثور» را بحث نمی‏کنم. دعاهای وارد شده در باب مسأله اذان و اقامه گفتن و اينكه بین آنها چه بگو، این‏ها هيچكدام مورد بحث من نیست. بحث من «دعاهای غیرمأثور» است. اشتباه نکنید! می‏گوید: دعا کن! نمی‏گوید چه بگو. دعای مأثور معنایش این است كه او به تو می‏گوید این را بگو! خواسته‏ات اين باشد.
مثلاً در باب وضو داریم كه وقتي آب را روي صورتت می‏ریزی، بگو: «اللهم بیِّضْ وَجْهِي....» آب را كه روي دست راستت می‏ریزی، بگو: «اللهمَّ أعْطِنِی کِتابِی بِیَمِیِنِی ....» دست چپ را كه مي‏شوري، بگو: «اللهمَّ لاتُعْطِنِی كِتابِي بِيَسَارِي ...» آن‏ها دعای مأثور است. من در مورد آنها بحث نمی‏کنم. این‏ها بحث جدایی دارد و من بحثم دعاهای غیرمأثور است، یعنی حاجت‏هایی را که خودم دارم، از خدا بخواهم. بحث ما این‏ها است. يك وقت اشتباه نکنید!
از اين فرصت‏ها استفاده كن!
این روایات این‏ها همه نگرششان به همین دعاهای غیرمأثور و حاجاتی است که بنده دارد. می‏گویند هم از نظر زمانی، هم از نظر عملی، از این فرصت‏ها استفاده کن! تو که داری اذان می‏گویی، حاجتت را هم از خدا بخواه! تو که اذانت را گفتی و بعد می‏خواهی اقامه بگویی و نمازت را بخوانی، بین اذان و اقامه یک حاجت بخواه! مطلب را خیلی ساده کردم.
رحمت واسعه حق تعالي یک مداری را براي اجابت دعاي بندگان باز مي‏كند كه هم مرتبط با زمان است و هم مرتبط با عمل است. نگاه کنید! این «فتحت»ها را خوب توجه کنید! من این‏ها را از خودم نمی‏گویم. همه اين مطالب در روایات است كه درب‏های رحمت و فضل خدا در اين زمان‏ها و با اين كارها باز می‏شود. وقتي كه شما در این زمان‏ها قرار مي‏گيريد يا این اعمال را برای خدا انجام می‏دهید، از اين موقعيت پيش آمده استفاده کنيد! بهره‏گیری کنيد! از آن‏هایی نباشید که غفلت دارند! غفلت نکنيد و از این موقعیت‏ها استفاده کنيد! این روايات دارد موقعیت‏هایی را بيان می‏کند که در آن‏ها، فضل و رحمت واسعه حق تعالی بر بندگانش، گسترش پیدا می‏کند. هم زمانی آن را می‏گوید و هم عملی‏اش را.
توسعه دايره رحمت حق، براي اينكه تو دعا كني!
موقعی که شما این کارها را می‏کنید، برای خدا انجام مي‏دهيد ديگر!؟ اذان که می‏گویی که برای شیطان که نمی‏گویی؟ چون شیطان فرار می‏کند؛ اینطور که در روايت گفته در روایت بود، شیطان فرار می‏کند و فاصله‏اش هم با آدم، ده‏ها کیلومتر است. تو این اذان را برای خدا می‏گویی؛ خدا هم درب فضل و رحمتش را بر تو باز مي‏كند؛ از اين موقعیت استفاده کن!
لذا از نظر موازین معرفتی ما هیچ مانعی نیست که هر دو عامل ـ چه زمانی‏اش باشد، چه عملی‏اش باشد ـ بر دعا مؤثر باشد. قبل از عمل، بعد از عمل، وسط عمل و در اين زمانها دعا كردن وارد شده است. ببین کجاها را گرفته است. این‏قدر توسعه‏اش داده است كه تو از او حاجتت را بخواهي. این موجب می‏شود که خدا دعايت را به اجابت برساند.
اوقات نماز بهترين ساعات است
این‏ها یک دسته از روایات هستند ولي یک دسته دیگر از روایات داریم که این‏ها را مي‏شود دو چهره‏ای تعبير کرد. «قالَ رسولُ اللهِ (صلّی اللهُ علَیهِ وَ آلِه وَ سَلّمَ): وَ ارْفَعُوا إِلَيْهِ أَيْدِيَكُمْ بِالدُّعَاءِ فِي أَوْقَاتِ صَلَاتِكُمْ فَإِنَّهَا أَفْضَلُ السَّاعَات‏ِ» در اوقات نمازهايتان، دست‏هاتان را به دعا کردن و درخواست کردن، به سوی خداوند بلند کنید. اینجا اشاره به اوقات نماز‏های فریضه است.[8] حضرت در ادامه ويژگي اوقات را بيان می‏کند. «يَنْظُرُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِيهَا بِالرَّحْمَةِ إِلَى عِبَادِهِ يُجِيبُهُمْ إِذَا نَاجَوْهُ وَ يُلَبِّيهِمْ إِذَا نَادَوْهُ وَ يُعْطِيهِمْ إِذَا سَأَلُوهُ وَ يَسْتَجِيبُ لَهُمْ إِذَا دَعَوْهُ»[9] خواسته‏هايشان را می‏دهد چه به طریق مناجات باشد، چه به طریق ندا باشد، چه دعا باشد. این روايت در عامل زمانی ظهور دارد.
دعا در «وقتِ نماز» و دعا «قبل و بعد از نماز»
روايتي از امام باقر (علیه‏السلام) است كه: «الْمَسْأَلَةُ قَبْلَ الصَّلَاةِ وَ بَعْدَهَا مُسْتَجَابَة»[10] دعاي پيش از نماز و بعد از نمازمستجاب است. در اينجا حضرت، «عمل» را مطرح کرده‏اند. می‏خواهی از خدا درخواست کنی؟ چه وقت دعا كني بهتر است؟ قبل از نماز و بعد از نماز بهترين زمان است. همان وقتي كه ایستاده‏ای و می‏خواهی نماز بخوانی، زود دعا كن! فرصت‏طلب باش! بیا از این فرصت استفاده کن![11] فرصت طلبی همین را اقتضا می‏کند، آدم عاقل و کسی که به خدا اعتقاد دارد اينطور است.
امام صادق (صلوات‏الله‏علیه) فرمود: «عَلَيْكُمْ بِالدُّعَاءِ فِي أَدْبَارِ الصَّلَوَاتِ فَإِنَّهُ مُسْتَجَابٌ»[12] بعد از نماز. بر شما باد که دعا کنید و مستجاب است. نگاه کنید! من این دو روايت را به ترتیب خواندم؛ اولی بحث زمان بود و دومی بحث عمل. روايت سوم را که می‏خوانم هم در مورد زمان است، هم در مورد عمل. اين روايت از امام صادق (علیه‏السلام) است كه: «إِنَّ اللَّهَ فَرَضَ عَلَيْكُمُ الصَّلَوَاتِ الْخَمْسَ فِي أَفْضَلِ السَّاعَاتِ فَعَلَيْكُمْ بِالدُّعَاءِ فِي أَدْبَارِ الصَّلَوَاتِ»[13] همانا خداوند نمازهاي پنجانه را در بهترين ساعات بر شما واجب گردانيده است، پس بر شما باد به دعا كردن بعد از نمازها.
سفارشِ دو قبضه
بخش اول روايت اشاره به زمان دارد كه فرمود: «إِنَّ اللَّهَ فَرَضَ عَلَيْكُمُ الصَّلَوَاتِ الْخَمْسَ فِي أَفْضَلِ السَّاعَاتِ» خداوند، نمازهاي پنج‏گانه را در بهترین اوقات، بر شما واجب کرد. پس معلوم مي‏شود «زمان» خودش فضیلت دارد. در بخش دوم كه داشت: «فَعَلَيْكُمْ بِالدُّعَاءِ فِي أَدْبَارِ الصَّلَوَاتِ» بحث «عمل» را پیش کشید. گويي اين روايت يك سفارشِ دو قبضه است. «بهترین ساعات» عامل زمانی است و «بهترین عمل» ـ نماز ـ عامل عملي است. پس از این موقعیت استفاده کن! وقتی اول وقت به نماز ایستادی، زمان اجابت دعا است. نمازت که تمام شد هم، هنوز وقت، وقت اجابت دعا است. نماز خودش عامل دیگری است كه دعايت مستجاب شود. هر عامل به تنهايي بر دعاي تو اثر مي‏گذارد، چه رسد به اينكه دو عامل در کنار هم باشد! ببین اگر اينها با هم جمع شوند، چقدر اثر می‏گذارد. من دیگر نمی‏رسم همه روايات را بخوانم، چون روایات خیلی زیاد است، شاید من از این روایات بین ده تا بیست روایت دیدم.[14]
حال داعي در اين زمان‏ها متوجه به خدا است
اما آن چيزي که در همه این‏ها سریان دارد و مشترک است، بحث «حالت داعی» است. موقعی که اذان می‏گوید، برای شیطان که ـ نعوذبالله ـ اذان نمی‏گوید، برای خدا می‏گوید؛ آن حال توجه مؤذن به خدا است كه او را براي دعا كردن مهيا كرده و دعايش را تقويت مي‏كند كه به هدف اجابت برسد. مابین اذان و اقامه باز حال توجه، به خدا است. بعد از اذان و اقامه حال توجه، به خدا است. قبل از صلوۀ، و موقع تكبير «الله اکبر» توجه به خدا است. نمازت كه تمام شد، هنوز منقطع نشده‏اي و به این زودی، توجهت به خدا گرفته نشده است؛ شیطان به این زودی نمی‏تواند توجه به خدا را از تو بگیرد.
با خدا درد دل كن و گره‏هايت را به او بگو!
در تمام این‏ حالات یک چیز دارد و او حال داعی است و آنچه که در دعا اثر اساسی دارد نيز همين توجه تامّ داعی به خداوند است. یعنی دعا كه لقلقه زبان نیست، یک حالت اتصال به معبود است. می‏گوید همین که سیم متصل شد، از این فرصت استفاده کن! از همان حال خودت بهره بگير! از این حالت خوبت که متوجه خدا شده‏ای، استفاده کن! همانجا درد دل‏ها و گره‏هایت را با خدا در میان بگذار. ببین چطور جواب مي‏دهد! اگر مؤثر نبود؟! آنچه که در تمام این‏ موارد مشترک است اين است كه تمام عمل‏هایی را که مطرح می‏کند، برای يك حالت توجه به معبود را ايجاد مي‏كند.
دعا به حق محمد و آل محمد (صلوات‏الله‏عليهم‏اجمعين) و نماز با سلام به اباعبدالله‏الحسين (عليه السلام)
مي‏گويند: از هر چه بگذریم سخن دوست خوش‏تر است و توسل به اولیای خدا! من پيرامون اثر توسل به اولیای خدا قبلاً بحث کرده‏ام. فکر می‏کنم سال گذشته بود و چون قبلاً گفته‏ام، الآن فقط یک تذکر می‏دهم كه وقتی خواستی دعا کنی، «به حق محمد و آل محمد» دعا کن! که این یکی از اموری است كه در سفارشات ما هم هست. یک وقت از آن غفلت نکنی! بعضی از بزرگان ما بودند که قبل از ورودشان به نماز، یک سلامی به حسین (علیه‏السلام) می‏دادند. می‏گفتند: خیلی کاربرد دارد. سلام به او خیلی کاربرد دارد. قبل از نمازشان وقتي كه می‏خواستند به نماز بایستند، یک سلام می‏دادند بعد وارد دعاهایشان مي‏شدند و اذان و اقامه مي‏گفتند.
ذكر مصيبت آخرين ساعات اباعبدالله‏الحسين (عليه السلام)
در مقاتل می‏نویسند حسین (علیه‏السلام) روز عاشورا در آن لحظات آخر که آن حوادث سنگین و تلخ پیش آمد، یک مختصر رمقی داشت، یک وقت نگاه کرد، دید لشکر دشمن دارد به خیمه‏ها حمله می‏کند. خیلی سخت است، براي حسینِ غیور كه ببیند به خانواده‏اش حمله می‏کنند. چه وضعی است. جملاتی را از او نقل می‏کنند که یک جمله‏اش این بود، به آن‏ها خطاب کرد و گفت: «یا شیعۀ آل ابی سفیان إن لم یکن لکم دین فکونوا احراراً» اگر شما دین ندارید، از نظر دنیاییتان آزاده باشيد! آخر این زن و بچه، چه کار کردند که شما سراغ آن‏ها می‏روید. بعضی‏ها هم نقل کردند به اینکه خطابي هم به اصحابش کرد و گفت: «قوموا عن نومتکم أیها الکرام» بلند شوید! ببینید این‏ها دارند به خيام حمله می‏کنند. «فادفعوا عن حرم الرسول» این‏ها اولاد پیغمبرند.
دارد حسین (علیه السلام) روی زمین بود. مرکب حسین (علیه‏السلام) از او دفاع می‏کرد. واقعاً آدم نمی‏داند چه بگوید. تا آنجایی که توانست دفاع کرد. دید دیگر نمی‏تواند كاري كند، خودش را به خون‏های حسین (علیه‏السلام) آغشته کرد و رفت به سوی خیمه‏ها. اما صیحه می‏کشد. این بی‏بی‏ها به سفارش حسین (علیه‏السلام) در خیمه‏ها بودند، از خیمه‏ها بیرون نمی‏آمدند. خبر نداشتند که چه شده که، وقتی صدای مرکب حسین (علیه‏السلام) را شنیدند، ابتدا خوشحال شدند، گفتند حتماً آقا از میدان برگشته است. ولی وقتی آمدند بیرون مواجه شدند با مرکبی که، راکب ندارد و آغشته به خون است. اطراف این مرکب را گرفتند، هر کسی یک چیزی می‏گوید. در این میان نازدانه دختر حسین آمد. سکینه است. رو کرد به‏ او گفت: «یا جواد! هل سقی أبی أم قتلوه عطشانا؟» بگو به من آیا به بابایم آب دادند، یا با لب تشنه شهیدش کردند؟
[1]. بحارالأنوار 91 96
[2]. من فقط احتمالات مسأله را فهرست‏وار گفتم و آن‏هایی که اهلش هستند، می‏فهمند.
[3]. كنز العمال 7 692
[4]. كنز العمال 2 108
[5]. كنز العمال 7 699
[6]. المغني 2 251
[7]. كنز العمال 2 103
[8]. این غیر از آن بحثی است که من قبلاً کردم كه هر کسی می‏خواهد دعا کند، دو رکعت نماز بخواند. آن دستور، مخصوص به مورد خودش بود. یک وقت اشتباه نشود با آن‏.
[9]. وسائل‏الشيعة 10 313
[10]. بحارالأنوار 82 325
[11]. من که خودم همینطور هستم و تمام سعي خود را مي‏كنم كه از فرصتها استفاده كنم؛ البته اگر فرصت‏ها را بفهمم.
[12]. وسائل‏الشيعة 7 66
[13]. وسائل‏الشيعة 6 431
[14]. من این‏ها را انتخاب کردم و روی احتمالاتی که دادم جمع‏بندی کردم. بهترین موقعیت همین موقعیت ماه مبارک رمضان است كه بهره بگیرید و با معارفتان كمي آشنا شويد.