آیات مرتبط با رخدادها 3
تفسیر آيات مربوط به فضايل علی (علیه السلام)
آلوسی از علمای متعصّب اهل سنت پس از نقل «تفسير امام مبين به علی (علیه السلام) از بعضی از شيعه و نسبت دادن غلوّ و نادانی به آنان، گفته است: ممكن است گفته شود كه در اصطلاح شيعيان عنوان «كتاب مبين» بر انسان كامل نيز اطلاق می گردد، در اين صورت اين مطلب (تفسير امام مبين به علی (علیه السلام) قابل قبول خواهد بود، زيرا كمال علی (علیه السلام) به گونه‌ای است كه جز افراد ناقص العقل بی دين كسی نمی تواند انكار نمايد.
در تفسیر نمونه پس از نقل دو حدیث مزبور می‌نویسد: گر چه بعضی از مفسران، همچون «آلوسی» از نقل این‌گونه روایات از طریق شیعه وحشت کرده، و آن را به نادانی و بی‌خبری از تفسیر آیه نسبت داده‌اند، ولی با کمی دقت روشن می‌شود: این‌گونه روایات منافاتی با تفسیر «امام مبین» به لوح محفوظ ندارد؛ زیرا قلب پاک پیامبردر درجه اول، و قلب وسیع جانشین او در درجه بعد، آئینه‌هایی است که لوح محفوظ را منعکس می‌کند، و قسمت عظیمی ازآنچه در لوح محفوظ است، از سوی خدا به آن الهام می‌گردد، به این ترتیب، نمونه‌ای از «لوح محفوظ» می‌باشد، و بنابراین اطلاق «امام مبین» بر آن، مطلب عجیبی نیست، چرا که فرعی است که از آن اصل گرفته‌شده، و شاخه‌ای است که به آن ریشه بازمی‌گردد.[1]
جالب است بدانیم که «آلوسی» (از علمای متعصّب اهل سنت) پس از نقل «تفسیر امام مبین به علی (علیه السلام) از بعضی از شیعه و نسبت دادن غلوّ و نادانی به آنان، گفته است: ممکن است گفته شود که در اصطلاح شیعیان عنوان «کتاب مبین» بر انسان کامل نیز اطلاق می‌گردد، در این صورت این مطلب (تفسیر امام مبین به علی (علیه السلام) قابل‌قبول خواهد بود، زیرا کمال علی (علیه السلام)به گونه‌ای است که جز افراد ناقص العقل بی‌دین کسی نمی‌تواند انکار نماید (و کمال علیّ کرّم الله تعالی وجهه لا ینکره الّا ناقص العقل عدیم الدین).[2]
15. سوره رعد، آیه 43 می‌فرماید: ]وَ یَقُولُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلًا قُلْ کَفی بِاللَّهِ شَهِیداً بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ[؛ «آنها که کافر شدند می‌گویند: تو پیامبر نیستی. بگو: کافی است که خدا، و کسی که علم کتاب نزد او است، میان من و شما گواه باشند.»
مفسران قرآن، در بیان مراد جمله ]مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتَابِ[؛ «کسی که علم کتاب نزد او است.» اختلاف دارند و چند قول دارند:
الف) بعضی گفته‌اند: منظور از کتاب، «لوح محفوظ» و منظور از «مَنْ» خدا است. «زمخشری» این نظر را از «حسن» نقل و تأیید نموده است.[3]
آلوسی نیزاین قول را از «حسن» و «زجاج» نقل کرده است.[4]
ب) بعضی دیگر گفته‌اند: مقصود از «کتاب»، «لوح محفوظ» و مقصود از «مَنْ» «جبرئیل» است؛ آلوسی این نظر را از «ابن ابی حاتم» و از «سعید بن جبیر» نقل و ردّ کرده است.[5]
ج) و بعضی گفته‌اند: مراد از «کتاب»، تورات و انجیل است و مراد از «مَنْ عِنْدَهُ» دانشمندان اهل کتاب است که نشانه‌های پیامبر-را در کتب آسمانی خود خوانده بودند، و از روی آگاهی و عقاله به او ایمان آوردند.[6]
این قول نیز رد شده است، به این دلیل که این سوره (رعد) در مکه نازل شده و در آن زمان هنوز دانشمندان اهل کتاب ایمان نیاورده بودند و پس از هجرت ایمان آوردند، بنابراین، مضمون این آیه که در مکه نازل شده، قابل تطبیق بر آنان نمی‌باشد.[7]
د) قول دیگر این است که: منظور از «کتاب»، قرآن کریم است، و مضمون این قسمت از آیه چنین می‌شود: هر کس که این کتاب (قرآن) را فراگرفته و بر آن عالِم گشته و متخصّص در آن می‌باشد، او گواه است بر این که آن (قرآن) از ناحیه خدا است،و من هم که آورنده قرآنم، رسول خدا هستم. درنتیجه، پایان این سوره با آغاز و اواسط آن ارتباط پیدا می‌کند؛ زیرا در آیه اول فرمود: ]تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ وَ الَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ الْحَقُّ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یُؤْمِنُون[؛ و در آیه 19 فرمود: ]أَ فَمَنْ یَعْلَمُ أَنَّما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ الْحَقُّ کَمَنْ هُوَ أَعْمی إِنَّما یَتَذَکَّرُ أُولُوا الْأَلْباب[.[8]
در روایات بسیاری نقل شده است که منظور از «مَنْ عِنْدَهُ، وجود مقدس علی بن ابی طالب (علیه‌السلام) است.
چرا چنین نباشد در حالی که به اعتراف دوست و دشمن و طبق روایات صحیح و متواتر، علی (علیه السلام) از همه امّت عالم‌تر و آشناتر به کتاب خدا بوده است.
آلوسی، با آن تعصّب شدیدی که دارد، پس از نقل این قول از محمد بن حنفیه و امام باقر (علیه‌السلام)، می‌گوید: «و لعمری أنّ عنده رضی الله تعالی عنه علم الکتاب کملاً، لکن الظاهر أنّه کرّم الله وجهه غیر مراد؛[9] به جان خودم سوگند، علم کتاب به‌طور کامل، نزد علی (علیه السلام) است، ولی ظاهر این است که مقصود این آیه، آن حضرت نمی‌باشد.»
ملاحظه می‌فرماییدکه این عالم متعصّب نیز به کمال علم علی (علیه السلام) و آشنایی کامل او به قرآن، اعتراف کرده است، اگر چه در پایان کلام خود شمول آیه به آن حضرت را قبول نکرده و هیچ دلیلی بر این عدم قبول ارائه نکرده است، در حالی که علی رغم میل آقای آلوسی، روایات بسیاری ـ در حدّ تواتر معنوی ـ از رسول خدا-وامامان معصوم (علیهم السلام (به‌دست رسیده است که اثبات می‌کند: مقصود این آیه، وجود مقدس مولای متقیان امیر مؤمنان علی (علیه السلام) است؛ مرحوم سید هاشم بحرانی بیست مورد از آنها را در تفسیر آیه موردبحث، نقل کرده است.[10]
و علامه طباطبایی نیز در تفسیر این آیه، هشت حدیث نقلکرده و در ضمن نقل آنها به بیست حدیث دیگر نیز اشاره نموده است.[11]
همچنین علامه مجلسی، نوزده حدیث در این باره نقل کرده است.[12]
از میان آن روایات، جهت رعایت اختصار، فقط به نقل چند مورد اکتفا می‌شود:
الف) ابو حمزه ثمالی می‌گوید: از امام باقر (علیه‌السلام) شنيدم در تفسیر آیه ]قُلْ کَفی بِاللَّهِ شَهِیداً بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ[؛ می‌فرمود: «الَّذِی عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتَابِ هُوَ عَلِیُّ بْنُ أبِی طَالِبٍ (علیه‌السلام)؛[13] آن کس که علم کتاب نزد او است، علی بن ابی طالب (علیه‌السلام) است.»
ب) فضیل بن یسار می‌گوید: امام باقر (علیه‌السلام) در تفسیر این آیه فرمود: «نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ (علیه‌السلام) إِنَّهُ عَالِمُ هَذِهِ الْأُمَّةِ بَعْدَ النبی -؛[14] این آیه در شأن علی (علیه السلام) نازل شده است؛ زیرا پس از پیامبراو عالم این امت است.»
ج) ابو سعیدخدری می‌گوید: از رسول خدا-درباره آیه ]قالَ الَّذِی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْکِتاب[؛[15] سؤال کردم فرمود: «ذَاکَ وَصِیُّ أَخِی سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُد؛ او وصیّ و جانشین برادرم سلیمان پسر داود بود» عرض کردم: آیة ]قُلْ کَفی بِاللَّهِ شَهِیداً بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ[اشاره به کیست؟ فرمود: «ذَاکَ أَخِی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ؛ او برادرم علی بن ابی طالب است.»[16]
البته این روایات، دلیل بر انحصار آیه در یک مصداق نمی‌باشد، زیرا مضمون ]وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتاب[قابل تطبیق بر هرکسی است که آگاهی کامل بر قرآن داشته باشد، ل لذا بر بقیه امامان نیز شامل می‌شود، همچنان که در روایات زیر آمده است:
الف) برید بن معاویه عجلی می‌گوید: درباره مراد آیه، از امام باقر (علیه‌السلام) سؤال کردم، فرمود: «إِیَّانَا عَنَی وَ عَلِیٌّ أَوَّلُنَا وَ أَفْضَلُنَا وَ خَیْرُنَا بَعْدَ النَّبِیِّ -؛[17] این آیه، ما را قصد کرده (مراد آیه، ما هستیم) و علی (علیه السلام) اول و افضل ما است، و او بعد از پیامبر-بهترین ما می‌باشد.»
ب) عبد الله بن کثیر می‌گوید: امام صادق (علیه‌السلام) دست بر سینه خود گذاشت و فرمود: «عِنْدَنَا وَ اللَّهِ عِلْمُ الْکِتَابِ کمُلاً؛[18] سوگند به خدا، علم و آگاهی کامل به کتاب، نزد ما (اهل‌بیت) است.»
پی‌نوشت:
[1]. تفسیر نمونه، مکارم شیرازی و همکاران، ج18، ص 355
[2]. روحی المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، سید محمود آلوسی، دار الکتب العلمیة، بیروت، چاپ اول، 1415 ق، ج11، ص392.
[3]. الکشّاف عن حقائق غوامض التنزیل، محمود زمخشری، دار الکتاب العربی، بیروت، چاپ سوم، 1407 ق، ج2، ص536.
[4]. روح المعانی، ج7، ص166.
[5]. همان.
[6]. همان، ص165.
[7]. همان، ص165 و 166؛ المیزان، محمدحسین طباطبایی، ج11، ص385 ـ 387؛ مجمع البیان، طبرسی، انتشارات ناصر خسرو، تهران، چاپ سوم، 1372 ش، ج6، ص462.
[8]. ر.ک: المیزان، محمدحسین طباطبایی، چ 11، ص 386
[9]. روح المعانی، آلوسی، ج7، ص166.
[10]. البرهان فی تفسیر القرآن، بحرانی، بنیاد بعثت، تهران، چاپ اول، 1416 ق، ج3، ص272 ـ 277.
[11]. المیزان، ج11، ص387 ـ 389.
[12]. بحار الانوار، ج35، ص429 ـ 434.
[13]. البرهان، بحرانی، ج3، ص274.
[14]. همان، ص275؛ تفسیر عیاشی، محمد بن مسعود عیاشی، چاپخانه علمیه، تهران، چاپ اول، 1380 ق، ج 2، ص221؛ تفسیر صافی، فیض کاشانی، انتشارات صدر، چاپ دوم، 1415 ق، ج3، ص77.
[15]. نمل / 40.
[16]. بحار الانوار، علامه مجلسی، ج35، ص429؛ المیزان، محمدحسین طباطبایی، ج11، ص387 و 388.
[17]. تفسیر عیاشی، ج2، ص220؛ البرهان، ج3، ص 272 و 273؛ المیزان، ج11، ص387؛ تفسیر صافی، ج3، ص77.
[18]. مجمع البیان، طبرسی، ج6، ص462.
