استجابت دعا در ماه رمضان

«اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَي مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اسْمَعْ نِدَائِي إِذَا نَادَيْتُكَ وَ اسْمَعْ دُعَائِي إِذَا دَعَوْتُكَ وَ أَقْبِلْ عَلَيَّ إِذَا نَاجَيْتُكَ فَقَدْ هَرَبْتُ إِلَيْكَ وَ وَقَفْتُ بَيْنَ يَدَيْكَ»[۱].
ماه مبارک رمضان، ماه بازگو کردن کلام ربّ
ماه مبارک رمضان، ماه بازگو کردن کلام ربّ يعني تلاوت قرآن و سخن گفتن عبد با ربّش است. دعا هم مأثور و غيرمأثور دارد و هر كدام داراي شرايط و آدابي است. عواملي هستند که در به اجابت رسيدن دعا مؤثرند. گاهي اعمال، گاهي زمان و گاهي حالات اين تأثير را بر دعا دارند. جلسه گذشته به حالات موثّر بر دعا اشاره کرديم و در باب زمان ها نيز طيّ چند جلسه گذشته بحث و بررسي داشتيم كه به طور اختصار مباحث ساعاتِ خاص شبانه روز، روز خاصِّ هفته و بالاخره ماه خاصّ را بيان كرديم و به اينجا رسيديم كه در بين ماه هاي سال، ماه مبارک رمضان در باب اجابت دعا خصوصيّت دارد. در اين جلسه من راجع به خصوصيت ماه مبارک رمضان نسبت به اجابت دعا مطالبي را عرض کنم که اين ماه همه اش چنين اثري را دارد؛ گرچه شب هاي قدر، اثر خاصّ خودش را دارد و در اين ماه داراي ويژگي خاصّي است.
ماه مبارك رمضان در جنبه هاي گوناگون تاثير دارد؛ امّا چون بحث ما در ارتباط با اثرگذاري اين زمان بر دعا است، دو دسته روايتدراين خصوص مطرح خواهم كرد.
در روايتي از علي (عليه السلام) آمده است كه مي فرمايد: «لَمَّا حَضَرَ شَهْرُ رَمَضَانَ قَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلّي اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ثُمَّ قَالَ»؛ وقتي ماه رمضان وارد شد، پيغمبر اکرم(صلّي الله عليه وآله وسلّم) ايستاد و خطبه خواند. اوّل حمد و ثناي الهي را به جا آورد «فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَى عَلَيْهِ»؛ و بعد فرمود: «أَيُّهَا النَّاسُ كَفَا كُمُ اللَّهُ عَدُوَّكُمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ»؛ اي مردم، خداوند شرّ دشمنان شما را از جنّ و انس برگرداند؛ «وَ قَالَ اُدْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ»؛ اين آيه شريفه در سوره غافر است. حضرت گفتند که خداوند فرموده است: «ادْعُوني أَسْتَجِبْ لَكُمْ»؛ بعد حضرت فرمود: «وَ وَعَدَكُمُ الْإِجَابَةَ».[۲] خداوند به شما وعده اجابت داده است.
از اين روايت که در آن پيغمبر اکرم(صلّي الله عليه وآله وسلّم) اين آيه را استخدام مي کند، معلوم مي شود که «ادْعُوني أَسْتَجِبْ لَكُم»[۳] يک کُبرايِ کلّي است. خدا خطاب به بندگانش مي گويد از من درخواست کنيد و اين را هم بدانيد که من جوابگوي درخواست هاي شما هستم. اين يك مطلب کلّي است كه در آن هيچ قيد زماني و مکاني يا غير آن مطرح نيست. ولي پيغمبر اکرم(صلّي الله عليه وآله وسلّم) اين آيه را در اين خطبه كه مربوط به ماه مبارك رمضان است استخدام مي کند. يعني حالا که ماه رمضان وارد شده است، شما دعا کنيد؛ چون خداوند وعده اجابت فرموده است. «وَ وَعَدَكُمُ الْإِجَابَةَ».
از اين كه حضرت به يک مصداق بارز براي اجابت دعا، در ربط با زمان اشاره كرده و مي فرمايند خداوند شرّ دشمنانتان از جنّ و انس را از شما برگرداند، بعد هم اين آيه را استخدام مي كنند كه «ادْعُوني أَسْتَجِبْ لَكُم»، و بعد هم خبر مي دهند كه خداوند وعده اجابت داده است، «وَ وَعَدَكُمُ الْإِجَابَةَ»، معلوم مي شود که اجابت دعا در اين ماه نسبت به ماه هاي ديگر قوي تربوده و به هدف اجابت نزديك تر است.

ماه صيام، ماه قرآن و ماه دعا
در سوره بقره، در آياتي که براي تشريع «روزه» وارد شده است، مي فرمايد: «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ».[۴] خداوند خطاب به مؤمنين مي فرمايد روزه بر شما مانند اُمّت هاي گذشته واجب شده است، شايد كه با تقوي شويد. با يک آيه فاصله مي فرمايد: «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذي أُنْزِلَ فيهِ الْقُرْآنُ هُدىً لِلنَّاسِ وَ بَيِّناتٍ مِنَ الْهُدى وَ الْفُرْقانِ».[۵]يکي از خصوصيّات ماه رمضان را که ماه صيام است بيان مي کند و آن عبارت است از اينکه در اين ماه قرآن نازل شده است. بلافاصله در آيه بعد از آن مي فرمايد: «وَ إِذا سَأَلَكَ عِبادي عَنِّي فَإِنِّي قَريبٌ أُجيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ ».[۶] اگر بندگان من از تو درباره من سؤال کردند، من نزديکم و جوابگوي خواسته هاي آنها هستم و اگر آنها دعا كرده و درخواست کنند، من جواب مي دهم.
من در هر جلسه در ابتداي بحث، دو مطلب را مي گويم؛ يكي اينكه ماه رمضان، ماهي است که خداوند با بنده هايش صحبت کرده است، لذا سفارش کرده كه بندگان در اين ماه سخنان او را بازگو کنند. اين همان «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذي أُنْزِلَ فيهِ الْقُرْآنُ» است. ماه سخن گفتن است. ماهي است که پروردگار با بندگانش سخن گفته است. مطلب دوم اينکه ماه مبارک رمضان، ماهي است که بنده با ربّش صحبت و گفتگو مي کند، كه به آن دعا مي گوييم. اين هم همان آيه دوم است كه «وَ إِذا سَأَلَكَ عِبادي عَنِّي فَإِنِّي قَريبٌ». اين دو آيه پشت سر هم است و اشاره به همين مطلب دارد.
اوّل سخن ربّ است با عبدش؛ «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذي أُنْزِلَ فيهِ الْقُرْآنُ» و دوم سخن گفتن عبد است با ربّش؛ «وَ إِذا سَأَلَكَ عِبادي عَنِّي فَإِنِّي قَريبٌ أُجيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ». حالا غرض من اين بود که خود اين آيات همه در ذيل بحث ماه رمضان است و از همين تناسب معلوم مي شود که اين ماه، ماه سخن گفتن عبد با ربّ است. دعا كردن و با خدا حرف زدن در اين ماه، خصوصيّت دارد. به چينش و توالي آيات نگاه كنيد كه چقدر زيبا پشت سر هم آمده اند؛ «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذي أُنْزِلَ فيهِ الْقُرْآنُ»، بلافاصله مي فرمايد: «وَ إِذا سَأَلَكَ عِبادي عَنِّي فَإِنِّي قَريبٌ أُجيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ». آيه مربوط به همين ماه رمضان است كه در ذيل آيات مربوط به ماه رمضان آمده و مي خواهد بگويد كه اين زمان و اين ماه بر روي استجابت دعا اثرگذار است. لذا مي فرمايد: «أُجيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ ِ فَلْيَسْتَجيبُوا لِي وَ لْيُؤْمِنُوا بِي».
در اينجا مطالبي در ربط با دعا هست كه مي توان آنها را مطرح کرد. مثلاً اينكه در آيه شريفه دارد كه خداوند در اين ماه قريب و نزديك است. يعني اين زمان در بين زمان ها أقرب زمان هايي است که عبد نسبت به رّب خود نزديک مي شود. «فَإِنِّي قَريبٌ أُجيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ»؛ چه بسا به اين هم اِشعار داشته باشد که اين ماه، ماهي است که بندگان در آن به خدايشان نزديک تر مي شوند. يعني «قُرب إلي الله تعالاي بندگان» بيشتر مي شود. اين مطلب هم در تعبير آيه شريفه نهفته است. «فَإِنِّي قَريبٌ أُجيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ».[۷]بحث اين است که اين زمان، روي اجابت دعا اثر دارد.

«استغفار» دعاي مؤكّد ماه مبارك رمضان
در باب دعا کردن در اين ماه، ما دو دسته روايت داريم؛يک دسته از روايات ـ مثل روايت قبل ـ به طور کلّي اين معنا را مطرح مي فرمايد که در ماه مبارک رمضان، دعاهاي انسان به اجابت نزديك تر بوده و اين زمان روي اجابت دعا اثر دارد؛ «وَ وَعَدَكُمُ الْإِجَابَةَ».[۸]
مهم دسته دوم است كه در آنها مي بينيم بر روي يک دعاي خاصّي تأکيد شده است، آن هم به دو نحو؛ گاهي به شکل ذکر «خاص قبل از عام» و گاهي به شکل ذکر «خاص بعد از عام». حالا اين را براي شما توضيح دهم تا معلوم شود که اين دعاي خاص در اين ماه مورد نظر بوده است.
من به عنوان نمونه به دو روايت اشاره مي كنم؛ روايت اول از امير المؤمنين (عليه السلام) است كه فرمودند: «عَلَيْكُمْ فِي شَهْرِ رَمَضَانَ بِكَثْرَةِ الِاسْتِغْفَارِ وَ الدُّعَاءِ، فَأَمَّا الدُّعَاءُ فَيُدْفَعُ بِهِ عَنْكُمُ الْبَلَاءُ وَ أَمَّا الِاسْتِغْفَارُ فَيَمْحَى ذُنُوبَكُم ».[۹] بر شما باد به زياد استغفار كردن و زياد دعا كردن در ماه مبارك رمضان؛ چرا كه دعا از شما دفعِ بلا مي کند و با استغفار هم گناهانتان پاک مي شود. در اينجا علي (عليه السلام) اوّل مي گويد در ماه رمضان، زياد استغفار كنيد؛ «عَلَيْكُمْ بِكَثْرَةِ الِاسْتِغْفَارِ»؛ بعد مي گويد زياد دعا كنيد؛ «وَ الدُّعَاءِ». حال آنكه «استغفار» خودش يك دعا است.

آوردن «استغفار» در كنار «دعا» نشانه خصوصيّت آن است
من اين مطالب را قبلاً بحث کرده ام که صلوات هم دعاست؛ استغفار هم دعاست. «أسْتَغْفِرُ اللهَ رَبِّي وَ أتُوبُ إلَيْه» چون از خدا تقاضاي مغفرت مي كنيم. دعا چيست؟ دعا همين است كه از خدا تقاضا كنيم و او را صدا كنيم. بيش از اين كه نيست! حضرت اوّل مي فرمايد: بر شما باد در ماه رمضان به کثرت استغفار؛ يعني اين دعا را زياد بخوانيد! اين دعا، يك «دعاي خاص» است. بعد مي فرمايد زياد دعا كنيد! «وَ الدُّعَاءِ»؛ با اينکه استغفار هم خودش دعا است. از اينكه استغفار كه يك دعاي «خاصّ» است، قبل از دعا كه يك مطلب «عامّ» است ذكر شده، معلوم مي شود که در ماه رمضان، روي اين دعاي خاص، اثرِ خاصّي مترتّب است. اين كه بحث استغفار را پيش مي کشد، ما مي گوييم «ذکر خاص، قبل از عام» فرموده است و اين بر خلاف روش متعارفي است که ما طلبه ها در مدرسه مي گوييم «ذکر خاص بعد از عام». معارفمان را ببينيد كه چگونه است؛ من اينها را مي گويم تا شما بفهميد كه در اين ليالي قدر بايد چه کار کنيد. إن شاءالله.
دريک روايت ديگر از پيغمبر اکرم(صلّي الله عليه وآله وسلّم) آمده است كه حضرت فرمودند: «يَقُولُ اللهُ تَبارَکَ وَ تَعالَي فِي کُلِّ لَيْلَ?ٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ ثَلاثَ مَرَّاتٍ»؛ خداوند در هر شب از ماه رمضان سه مرتبه مي فرمايد: «هَلْ مِنْ سَائِلٍ فَأعْطِيَهُ سُؤلَهُ»؛ آيا درخواست کننده اي هست که از من درخواست كند و درخواستش را بگيرد؟ بعد مي گويد: «هَلْ مِنْ تَائِبٍ فَأتُوبَ عَلَيْهِ هَلْ مِنْ مُسْتَغْفِرٍ فَأغْفِرَ لَهُ».[۱۰] آيا كسي هست كه توبه كند، تا من به او روي آورم؟ آيا كسي هست كه طلب مغفرت داشته باشد، تا من او را ببخشم؟ در اينجا اوّل درخواست كردن را مطرح كرد، بعد يك درخواست خاص كه عبارت است از استغفار و توبه. اينجا خاص بعد از عام ذکر شده است. اوّل به درخواست کننده، يعني دعا کننده اشاره فرمود؛ مفاد دعا و درخواستش هر چه مي خواهد باشد. بعد مي آيد سراغ مسأله توبه و استغفار و آنها را به عنوان يك دعاي خاص مطرح مي كند. اين روايت، عکس آن صورت قبلي است كه خاص قبل از عام ذكر شده بود؛ امّا اينجا خاص بعد از عام آمده است.[۱۱]
حالا مسأله مهم و آنچه كه جنبه کاربردي دارد اين است که با توجه به اين روايات، ما مي فهميم كه روي اين دعاي خاص در ماه مبارک رمضان، خيلي سفارش شده است و آن مسأله درخواست عفو الهي نسبت به گناهان است. جهت آن را هم من قبلاً گفته ام و اينجا فقط يک اشاره مي کنم كه اين يک بحث عقلي است که «دفع ضرر» اُولي از «جلب منفعت» است. «دفع ضرر» يعني کاري کني که ضرري متوجه تو نشود، اُولي و مقدّم است بر اينكه «جلب منفعت» كني، يعني آنچه را كه به درد مي خورد تحصيل کني. اگر ضرري متوجه من شده است، ولي گرفتار به آن نشده ام اين يك بحث ديگر است؛ «دفع» ضرر نيست؛ «رفع» آن است. يک وقت مي گويي مراعات کنم كه مريض نشوم؛ تو اينجا «مرض» را از خودت دفع كرده اي. يک وقت مريض شده اي، مي گويي بروم و بيماري ام را علاج کنم. دومي خيلي بالاتر است. اين رفع ضرر است.

دعا موجب دفع بلا است، استغفار رفع آن
لذا علي (عليه السلام) در آن روايت مي فرمايد: «عَلَيْكُمْ بِکَثْرَ?ِ الْإسْتِغْفَارِ وَ الدُّعَاءِ»؛ اول استغفار، بعد دعا! بعد هم كه مي خواهد دليلش را بفرمايد، مي فرمايد: «فَيُدْفَعُ بِهِ عَنْكُمُ الْبَلَاءُ»؛يعني اگر شما دعا کرديد، نفْسِ دعا جلوي بلا را مي گيرد. ممکن است براييک چيز خاصي دعا کنيد؛ مثلاً ممکن است در مورد وسعت رزق يا سلامتي و يا هر چيز ديگر دعا کرده باشيد؛ امّا با همين دعا اگر بنا بود بلايي متوجه شما شود، به واسطه اين درخواست، خداوند جلوي آن بلا را مي گيرد و آن را دفع مي فرمايد. اين اثر براي دعا هست. اما براي استغفار اثر بالاتري را مي گويد. مي گويد استغفار گناهانت را محو مي کند. اثر دعا «دفع» بود ولي اثر اين دعاي خاص «رفع» است. رفع مقدّم و اُولي است يا دفع؟ مسلّماً رفع اُولي است. اينکه روايات ما به دو لسان «ذکر خاص بعد از عام» و «ذکر خاص قبل از عام» وارد شده است، سرّش اين است. چون اين دعاي خاص، نسبت به تمام دعاهاي ديگر اولويّت دارد. اين کاشف از اين است که بالاترين و شديدترين اثري را که اين زمان ـ ماه مبارك رمضان ـ بر روي دعاها دارد، روي اين دعاي خاص است. يعني در ماه مبارک رمضان اگر کسي طلب غفران کند، استغفار کند و توبه کند، اثرش براي اجابت قوي تر است؛ هم نسبت به همه دعاها و هم نسبت به همه زمان ها.[۱۲]
لذا ما بايد قدر اين اوقاتمان را در ماه مبارک رمضان بدانيم و بهترين بهره برداري را داشته باشيم. بالاترين بهره برداري همين توبه و استغفار است. مريضي که بيماري دارد چه بايد بکند؟ اوّل بايد خودش را علاج کند. البته اين هيچ منافات ندارد با آن كه هم رفع موانع را از خدا بخواهيم و هم دفع آنها.

ذكر مصيبت
اميرالمؤمنين عليه السلام
در روايات دارد علي(عليه السلام) صبح روز نوزدهم ماه مبارک رمضان که به مسجد تشريف بردند و آن حادثه رخ داد، حضرت علي(عليه السلام)، امام حسن(عليه السلام) را به جاي خودشان قرار دادند که نماز را تمام کند. خود حضرت هم بقيه نماز را نشسته خواندند. من در روايت ديدم علي (عليه السلام) مدام به سمت راست و چپ متمايل مي شد و به خود مي پيچيد. «يَتَمَلمَل»يعني از شدّت اين ضربه به خود مي پيچيد. نماز امام حسن (عليه السلام) كه تمام شد، سرِ پدر را به دامن گرفت. جملاتي مي گويد که يک جمله اش اين است: «اي پدر کمر مرا شکستي»… و شروع مي کند به گريه کردن. علي(عليه السلام) در جواب پسرش مي گويد: «بي تابي نکن پسرم، ديگر از اين به بعد براي پدرت رنج و المي نيست». يعني من راحت شدم. الآن جدّ بزرگوارت پيش من آمده است؛ جدّه ات خديجه (سلام الله عليها)، مادرت زهرا(سلام الله عليها) الآن آمده اند؛ حوري هاي بهشتي آمده اند و به من مي گويند ما در انتظار تو هستيم؛ تو ناراحت نباش…
مي نويسند سر علي(عليه السلام) را با پارچه¬اي بستند. حضرت را آوردند در صحن مسجد کوفه، امّا خون از زير اين پارچه سرازير بود. امام حسن(عليه السلام) فرمود علي (عليه السلام) وقتي به صحن مسجد رسيد، نگاهي به آسمان کرد و اين جملات را گفت: «إلَهِي أسْأَلُکَ مُرَافَقَ?َ الْأَنْبِيَاءِ وَ الْأَوصِيَاءِ وَ أعْلَي دَرَجَاتِ الْجَنَّ?ِ الْمَأْوَي»؛ حضرت مي گويديک وقت ديدم پدرم بي هوش شد. من گريه مي کردم و اشک هاي من به صورت پدرم مي ريخت. پدرم چشمش را باز کرد؛ ديد كه من دارم گريه مي کنم. گفت پسرم، گريه نکن؛ از گريه تو ملائک آسمان ها گريه مي کنند. اي پسرم، بِدان که بعد از من تو را به سَم شهيد خواهند کرد و برادرت حسين را با شمشير شهيد مي كنند.
من در اين فکرم كه علي(عليه السلام) چه چيزي را ديده بود که اين جملات را به امام حسن(عليه السلام) مي گفت؛ آيا آن حالت امام حسن(عليه السلام) را ديده بود که طشت در مقابلش بود و لخته هاي خون از دهانش درون طشت مي ريخت؟… آيا آن لحظه حسين(عليه السلام) را ديده بود که مي نويسند: «وَ الشِّمْرُ جَالِسٌ عَلَي صَدْرِه»؟…

منابع
[۲]. من لايحضره الفقيه۲۹۸
[۳]. سوره غافر، آيه ۶۰
[۴] سوره بقره، آيه ۱۸۳
[۵]. سوره بقره، آيه ۱۸۵
[۶]. سوره بقره، آيه ۱۸۶
[۷]. من نمي خواهم بيشاز اين وارد بحث آيه شوم چون نمي خواهم تفسير بگويم.
[۸]. که در آن خطبه اي که از پيغمبر اکرم نقل شده است در آخر ماه شعبان ايشان خوانده اند در آن خطبه بوده من چون قبلاً اينها را گفتم، تمام تکه تکه هاي اين روايت را، مراجعه کنيد.
[۹]. الكافي۴۸۸
[۱۰]. بحارالانوار۹۳۳۳۷
[۱۱]. البته از نظر ادبي در آن روايت اوّل علي (عليه السلام) فرمود: «بِكَثْرَةِ الِاسْتِغْفَارِ وَ الدُّعَاءِ» بعد مي گويد: «فأمّا الدعاء» اوّل اثر دعا مي گويد، بعد اثر استغفار را بيان مي فرمايد؛ حضرت «لفّ و نشر مشوّش» درست مي کند. كه اينجا جاي اين حرف ها نيست.
[۱۲]. من در جلسه ديشب(اشاره به مراسم شب قدر در مسجد جامع بازار تهران) فقط اشاره کردم و گذشتم. اين حرف ها را آنجا نمي توانم بگويم، اينجا جلسه هر شب ما است. خواستم اين را بگويم كه اينها برگرفته از آيات ما است. ديديد که دو آيه شريفه را در ربط با همين بحث خواندم و تكرار نمي كنم. تمام اينها برگرفته از آيات ما است، اينها عين معارف ما است.
آيت الله آقا مجتبي تهراني
[۱].بحارالأنوار،ج۹۱،ص۹۶٫