یکی از عوامل روشنایی جوامع اسلامی، دعا و نیایش است که همواره باعث طراوت، شادابی و امیدواری این جوامع بوده است. شناخت شرایط اجابت دعا از سویی و معرفت نسبت به موانع اجابت از سوی دیگر، در حیات این سنت ارزشمند مؤثر است.
اگر چه نیایش در هر شرایطی دارای نتیجهای است، ولی اگر خواسته باشیم در حد کمال، دارای نتایج مورد نظر باشد، باید علاوه بر در نظر داشتن شرایط و آداب آن، به موانع و اموری که ممکن است دعا را از اثر بخشی حقیقی دور کند توجه کافی داشته، در حد امکان در رفع آنها کوشش کنیم.
در این نوشته کوتاه به بخش دوم، یعنی موانع اجابت دعا اشارهای گذرا خواهیم نمود.
قبل از شمردن موانع اجابت دعا مناسب است سخنی ارزشمند از تفسیر شریف «المیزان» را نقل کنیم که فرموده است: «در خواست حقیقی با زبان فطرت، همیشه با اجابت همراه بوده و از آن تخطی و تخلف نمیکند؛ و دعاهایی که به اجابت نمیرسد فاقد یکی از این دو امر است:
١. یا در خواست حقیقی در آنها نیست، بلکه به واسطه روشن نبودن مطلب برای دعا کننده، به اشتباه، امری را خواستار میشود و یا چیزی را میخواهد که اگر بر حقیقت امر مطلع میشد نمیخواست؛ برای مثال، دعا کننده کسی را مریض پنداشته و شفای او را از خدا میخواهد، در صورتی که عمرش تمام شده و شفای مرض در آنجا مورد ندارد، بلکه باید زنده کردن او را از خدا خواست؛ و او چون از زنده شدن مرده به واسطه دعا مایوس است، به طور حقیقی آن را خواستار نمیشود؛ و البته اگر کسی مانند پیامبران چنین امیدی داشته باشد و دعا کند، مستجاب خواهد شد.
٢. یا اینکه سؤال و درخواست هست، ولی به طور واقعی، سؤال و درخواست از خدا نیست؛ مثل اینکه کسی حاجتی را از خدا بخواهد ولی به سببهای عادی یا امور وهمی که گمان دارد کفایت امرش را میکند، دل بسته باشد. در این صورت خواستن به حسب حقیقت از خدا نیست؛ زیرا خدایی که دعاها را مستجاب میکند، کاری را با شرکت اسباب و اوهام انجام نمیدهد. پس، این دو دسته از دعا کنندگان، گرچه با زبان، دعای خالص میکنند ولی در دلشان چنین نیست.» (المیزان،علامه طباطبائی، ج2، ص43)
موانع اجابت دعا
1. امید به غیر خدا
بزرگترین مانع پذیرش دعا این است که به کسی یا چیزی غیر از خدا امید بسته و یا او را به صورت مستقل مورد نیایش قرار ندهیم. از حضرت صادق(ع) نقل شده است که فرمود: «إِذَا أَرَادَ أَحَدُکُم أَن لَا یَسأَلَ رَبَهُ شَیئاً إِلَا أَعطَاهُ فَلیَیأَس مِنَ النَاسِ کُلهِم وَ لَا یَکُونُ لَهُ رَجَاءٌ إِلَا مِن عِندِ الله فَإِذَا عَلِمَ الله ذَلِکَ مِن قَلبِهِ لَم یَسأَلهُ شَیئاً إِلَا أَعطَاهُ؛»
«هرگاه یکی از شما بخواهد که هر چه از خداوند درخواست کند به او بدهد؛ باید از همه مردم چشم امید قطع کرده و جز به امید خدا امید نبندد. پس، چون خدای عزوجل دانست که او به راستی چنین است، هر چه از خدا بخواهد به او عطا کند.» (کافی، محمد بن یعقوب الکلینی، تهران، ج2، ص148)
2. نافرمانی از خدا
یکی دیگر از موانع مهم پذیرش دعا، نافرمانی و سرپیچی از دستورات خداوند است. بندگان خدا با هر قدمی که به سوی گناه برمی‌دارند یک قدم از خداوند فاصله میگیرند و موجبات محرومیت خویش از اجابت الهی را فراهم میآورند.
امام باقر(ع) در این باره فرموده است: «إِنَ العَبدَ یَسأَلُ الله الحَاجَةَ فَیَکُونُ مِن شَأنِهِ قَضَاؤُهَا إِلَى أَجَلٍ قَرِیبٍ أَو إِلَى وَقتٍ بَطِیءٍ فَیُذنِبُ العَبدُ ذَنباً فَیَقُولُ اللَهُ تبَارَکَ وَ تَعَالَى لِلمَلَکِ لَا تَقضِ حَاجَتَهُ وَ احرِمهُ إِیاهَا فَإِنَهُ تَعَرَضَ لِسَخَطِی وَ استَوجَبَ الحِرمَانَ مِنِی؛»
«بنده از خداوند حاجتی را میخواهد و ازشان خداست که آن را در آیندهای نزدیک یا با تاخیر برآورده سازد؛ اما بنده مرتکب گناهی میشود، پس، خداوند تبارک و تعالی به فرشته میگوید: حاجت او را برمیاور و او را از آن محروم گردان؛ زیرا که او خود را در معرض خشم من نهاد و مستوجب محرومیت از سوی من شد.» (بحار الانوار، مجلسی، مؤسسه الرسالۀ، بیروت، ج73، ص329)
در روایات به برخی از گناهانی که از پذیرش دعا جلوگیری میکنند اشاره شده است. به عنوان نمونه یک مورد از این روایات بیان میشود.
امام سجاد(ع) فرموده است: «الذُنُوبُ الَتِی تَرُدُ الدُعَاءَ سُوءُ النیةِ وَ خُبثُ السرِیرَةِ وَ النفَاقُ مَعَ الإِخوَانِ وَ تَرکُ التَصدِیقِ بِالإِجَابَةِ وَ تَأخِیرُ الصَلَوَاتِ المَفرُوضَاتِ حَتَى تَذهَبَ أَوقَاتُهَا وَ تَرکُ التَقَربِ إِلَى الله عَز وَ جَلَ بِالبِر وَ الصدَقَةِ وَ استِعمَالُ البَذَاءِ وَ الفُحشُ فِی القَولِ؛»
«گناهانی که موجب رد شدن دعا میشوند عبارتند از: نیت بد، پلیدی باطن، دو رویی با برادران دینی، باور نداشتن اجابت دعا، به تاخیر انداختن نمازهای واجب تا آن زمان که وقتش بگذرد، دوری جستن از نزدیک شدن به خدای بزرگ با کار خیر و دادن صدقه، و به کارگیری کلمات زشت و ناسزا در گفتار.» (بحار الانوار، مجلسی، مؤسسه الرسالۀ، بیروت، ج73، ص376)
3-ترک امر به معروف و نهی از منکر
امیرمؤمنان(ع) تأثیر ترک امر به معروف و نهی از منکر در عدم اجابت دعا را اینگونه بیان میفرماید:
«کسانی که این دو فریضۀ الهی را ترک میکنند دعایشان مستجاب نخواهد شد. چنانکه پیامبر گرامی اسلام(ص) در این باره فرموده است: یا امر به معروف و نهی از منکر کنید، یا این نتیجه پش میآید که خداوند، بدترین شما را بر بهترین شما مسلط میکند، و خوبترین شما دعا میکنند، ولی مستجاب نمیشود.» (بحار الانوار، ج75، ص311)
4-لقمه حرام عامل عدم پذیرش دعا
گرامی اسلام(ص) فرمود: «إِنَ العَبدَ لَیَرفَعُ یَدَهُ إِلَى الله وَ مَطعَمُهُ حَرَامٌ فَکَیفَ یُستَجَابُ لَهُ وَ هَذَا حَالُهُ؛» همانا بنده دستش را برای دعا به درگاه خدا بالا میبرد در حالی که خوراکش حرام است. با چنین حالی، چگونه دعایش مستجاب میشود؟» (ارشاد القلوب، الدیلمی، ص149)
همچنین خداوند در حدیث قدسی فرمود: «فَمِنکَ الدُعَاءُ وَ عَلَیَ الإِجَابَةُ فَلَا تَحتَجِبُ عَنِی دَعوَةٌ إِلا دَعوَةَ آکِلِ الحَرَام؛» از تو دعا کردن و از من اجابت نمودن، پس هیچ دعایی از من محجوب نماند مگر دعای حرامخوار.» (بحار الانوار، ج93، ص373)
