همراه با معصومان علیهم السلام در شب قدر

شب قدر در فرهنگ قرآن و روایات از جایگاه بس عظیمی برخوردار است تا آنجا كه شب قدر در قرآن برابر با هزار ماه دانسته شده، و شب نزول قرآن، و شب تعیین تقدیرات یكسال و شب مبارك معرفی شده است...

شب قدر در فرهنگ قرآن و روایات از جایگاه بس عظیمی برخوردار است تا آنجا كه شب قدر در قرآن برابر با هزار ماه دانسته شده، و شب نزول قرآن، و شب تعیین تقدیرات یكسال و شب مبارك معرفی شده است.
و در روایات هم تعبیرات زیبایی از شب قدر آمده است، همچون شب بخشیده شدن گناهان و اینكه هر كس در آن شب بخشیده نشود، مورد نفرین خدا واقع می‌شود. (1)
و پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله فرمود: «مَنْ حُرِمَها فَقَدْ حُرِمَ الْخَیرَ كُلَّهُ؛ (2) هر كس از شب قدر محروم گردد، از تمام خیرات بی نصیب شده است.»
با توجّه به عظمت شب قدر جا دارد كه برای نحوه بهره گیری و بهره برداری بیشتر از فیضهای معنوی آن، سیری در سیره پیشوایان معصوم علیهم السلام در شب قدر داشته باشیم. باشد كه ره توشه‌هایی از آن برگیریم.
البته، اذعان داریم كه همه حالات معصومان علیهم السلام در این شب با عظمت و ارتباطی كه با عالم بالا و ملكوت داشته و دارند، نه قابل درك و فهم غیر معصومان است و نه در تاریخ انعكاس یافته است. آنچه بیان می‌شود، فقط گوشه‌هایی از رفتارهای ظاهری آنان است، نه عمق و ژرفای حالات آنها. پس آنچه در پیش رو دارید، گامی است در این مسیر.

الف. عبادت و شب زنده داری
از اعمالی كه در طول سال، مخصوصا شبهای مبارك رمضان و علی الخصوص در شب قدر بدان سفارش اكید شده است، اِحْیا و شب زنده داری است. پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله فرمود: «مَنْ اَحْیا لَیلَةَ الْقَدْرِ حُوِّلَ عَنْهُ الْعَذابُ اِلَی السَّنَةِ الْقابِلَةِ؛ (3) كسی كه شب قدر را زنده بدارد، عذاب تا سال آینده از او روی می‌گرداند.»
و معصومان علیهم السلام همه این سنت حسنه را پاس و گرامی می‌داشتند و از آن بهره می‌بردند:
1. پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله نه تنها در شب قدر بیدار بود، بلكه دهه سوم ماه مبارك رمضان كاملاً بستر خواب را جمع می‌كرد و به عبادت می‌پرداخت. حضرت علی علیه السلام در این باره فرموده است: «أنَّ رَسُولَ اللّهِ كانَ یطْوی فِراشَهُ وَ یشُدُّ مِئْزَرَهُ فِی الْعَشْرِ الاْءَواخِرِ مِنْ شَهْرِ رَمَضانَ وَ كانَ یوقِظُ أَهْلَهُ لَیلَةَ ثَلاثٍ وَ عِشْرینَ وَ كانَ یرُشُّ وُجُوهَ النِّیامِ بِالْماءِ فی تِلْكَ اللَّیلَةِ؛ (4) رسول خدا صلی الله علیه و آله [این چنین] بود كه رخت خواب خویش را جمع می‌كرد و كمربند [همّت برای عبادت] را در دهه آخر از ماه رمضان محكم می‌بست و همیشه این گونه بود كه اهل و عیالش را در شب بیست و سوم بیدار نگه می‌داشت و بر روی خواب رفتگان در آن شب آب می‌پاشید [تا از درك شب قدر، و درك شب زنده داری محروم نشوند] .»
حتی در شبهای بارندگی در حالی كه مسجد مدینه سقف نداشت، عبادت و شب زنده داری را ترك نمی‌كرد و دیگران را با رفتار خویش وا می‌داشت كه در همان گل و باران بیدار باشند و نماز گزارند. (5)

2. امام علی علیه السلام نیز در طول سال، شب هنگام آن گاه كه شب پرده‌های تاریكی را انداخته بود، بیدار می‌شد و مشغول عبادت و شب زنده داری می‌گشت. (6) اما در شبهای قدر حال ویژه‌ای داشت و در بدترین وضعی كه مسجد مدینه را آب و گل فرا گرفته بود، مشغول عبادت و شب زنده داری می‌شد و به ویژه در شب قدر آخر عمر خویش، حال فوق العاده عجیبی داشت كه بعدا به آن اشاره می‌شود.

3. فاطمه زهرا علیهاالسلام نیز آن قدر عبادت می‌كرد كه امام حسن علیه السلام می‌فرماید: «ما كانَ فِی الدُّنْیا اَعْبَدَ مِنْ فاطِمَةَ علیهاالسلام، كانَتْ تَقُومُ حَتّی تَوَرَّمَ قَدَماها؛(7) عابدتر از فاطمه علیهاالسلام در دنیا نبود؛ همیشه این گونه بود كه آن قدر به عبادت می‌ایستاد كه پاهای [مباركش [ورم می‌كرد.»
علت نام گذاری او به «زهرا» نیز این است كه شبها نور عبادت و شب بیداری او به سوی آسمان می‌تابید (8) و امّا در شب قدر، حال به خصوصی داشت، نه تنها بیدار بود كه بچه‌ها و فرزندان خویش را نیز وادار می‌كرد كه شب بیدار باشند؛ چنان كه در روایتی می‌خوانیم: «وَ كانَتْ فاطِمَةُ علیهاالسلام لا تَدَعُ اَحَدا مِنْ اَهْلِها ینامُ تِلْكَ اللَّیلَةَ وَ تُداویهِمْ بِقِلَّةِ الطَّعامِ وَ تَتَأَهَّبُ لَها مِنَ النَّهارِ وَ تَقُولُ مَحْرُومٌ مَنْ حُرِمَ خَیرَها؛ (9) روش فاطمه علیهاالسلام این بود كه هیچ فردی از خانواده خویش را نمی‌گذاشت در آن شب (بیست و سوم) بخوابد و [مشكل خواب] آنها را با كمی غذا و آمادگی در روز درمان می‌نمود و می‌فرمود: محروم است كسی كه از خیر [و بركت] آن شب محروم شود.»

4. امام باقر علیه السلام فرمود: «هر كس شب قدر را احیا بدارد، خداوند مهربان گناهان او را می‌آمرزد.» (10) و شیخ عباس قمی نقل كرده كه «امام باقر علیه السلام در شب بیست و یكم و بیست و سوم تا نیمه شب دعا می‌خواند و آن گاه به نماز می‌پرداخت.» (11)

5. امام هفتم علیه السلام نیز اهل شب زنده داری و عبادت در طول سال بود. در زیارت نامه آن حضرت می‌خوانیم: «او شبها تا سحر بیدار بود، و طلب آمرزش می‌كرد و همدوش سجده‌های طولانی، چشم گریان و اشكبار، و مناجات بسیار و زاریهای پیوسته و پی درپی بود.» (12) وقتی حضرت در غیر رمضان چنان باشد، حالِ آن حضرت در شب قدر برای ما قابل توصیف نخواهد بود.
او نه تنها خود شب زنده داری و عبادت داشت كه به دیگران نیز می‌فرمود: «مَنِ اغْتَسَلَ لَیلَةَ الْقَدْرِ وَ أَحْیاها اِلی طُلُوعِ الْفَجْرِ خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِهِ؛ (13) كسی كه در شب قدر غسل كرده و تا سپیده صبح شب زنده داری كند، گناهانش آمرزیده می‌شود.»

6. امام حسن عسكری علیه السلام نیز چون پدران خود، اهل مناجاتهای طولانی و شب زنده داری در طول سال و مخصوصا در شب قدر بود. (14) و به شیعیان خود نیز این اعمال را اكیدا سفارش می‌كرد.
از جمله، می‌فرمود:«فَلا یفُوتُكَ إِحْیاءُ لَیلَةِ ثَلاثٍ وَ عِشْرینَ؛ (15) پس بیداری در شب بیست و سوم را از دست نده!»

ب. حضور در مسجد
از مسائلی كه معصومان علیهم السلام نسبت به آن حساسیت ویژه نشان داده اند، حضور در مسجد، در شب قدر است. قبلاً اشاره شد كه پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله حتی در شبهای بارانی و گل بودن مسجد مدینه، حضور در آن را در شبهای قدر ترك نمی‌كرد. از آن بالاتر، پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله در دهه سوم ماه مبارك رمضان، شب و روز در مسجد معتكف بود. (این همان سنّت حسنه‌ای است كه در سالهای اخیر در بسیاری از شهرها، از جمله «قم» در ایام ماه رجب ـ سیزدهم تا پانزدهم - زنده شده است و باید دانست كه بهترین زمان برای اعتكاف، ماه مبارك رمضان است.)
امام علی علیه السلام در این زمینه می‌فرماید: «فَلَمْ یزَلْ یعْتَكِفُ فِی الْعَشْرِ الاْءَواخِرِ مِنْ رَمَضانَ حَتّی تَوَفّاهُ اللّهُ؛ (16) پس [پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله] همیشه در دهه آخر ماه رمضان در حال اعتكاف بود تا آن وقت كه خداوند او را گرفت.»
یحیی بن رزین نقل نموده كه «كانَ اَبُو عَبْدِ اللّهِ مَریضا مُدْنِفا فَأَمَرَ فَأُخْرِجَ اِلی مَسْجِدِ رَسُولِ اللّهِ فَكانَ فیهِ حَتّی أَصْبَحَ لَیلَةَ ثَلاثٍ وَ عِشْرینَ مِنْ شَهْرِ رَمَضانَ؛ (17) امام صادق علیه السلام بیماری شدیدی داشت، دستور داد او را به مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله [با همان حال] ببرند. پس حضرت تا صبح شب بیست و سوم ماه رمضان در آنجا باقی ماند.»
موارد فوق نشان می‌دهد كه حضور در مساجد، در شبهای با عظمت قدر خصوصیتی دارد كه باید بدان توجه شود. و پیروان اهل بیت علیهم السلام شایسته است كه به خوبی از مساجد استقبال نمایند.

ج. مراسم قرآن سرگرفتن
یكی دیگر از اعمال شب قدر كه در سیره معصومان دیده می‌شود و بحمد اللّه، در جامعه تشیع به خوبی جای خود را یافته است، مراسم قرآن سرگرفتن است. امام صادق علیه السلام در این باره فرمود: «برای سه شب قرآن كریم را مقابل خود قرار دهید و آن را بگشایید و بخوانید: «اَللّهُمَّ اِنّی أَسْئَلُكَ...» (18)

د. برپایی نماز جماعت
از عباداتی كه سخت در اسلام بر آن سفارش شده، مخصوصا در ماه مبارك رمضان، برپایی نماز جماعت است. انس بن مالك از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله نقل كرده كه فرمودند: «مَنْ صَلّی مِنْ اَوَّلِ شَهْرِ رَمَضانَ اِلی آخِرِه فی جَماعَةٍ فَقَدْ اَخَذَ بِحَظٍّ مِنْ لَیلَةِ الْقَدْرِ؛ (19) كسی كه از اوّل تا آخر ماه رمضان در نماز جماعت حاضر شود، بهره‌ای از شب قدر گرفته است.» و امام صادق علیه السلام نیز نماز صبح را به جماعت برگزار می‌نمود، و بعد از آن تا مدّتی مشغول تعقیبات می‌شد. (20)
موارد فوق نشانگر اهمیت نماز جماعت در شبهای قدر است كه متأسفانه برخی مساجد ما در این زمان، نماز جماعت صبح را برپا نمی‌دارند و آنهایی هم كه جماعت دارند، صبح شب قدر نماز جماعت را تعطیل می‌كنند و بعد از مراسم قرآن سرگرفتن، همه به منازل خویش می‌روند كه گاه باعث فوت نماز صبح می‌شود.
ولی پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله و یاران او و دیگر معصومان علیهم السلام در سخت‌ترین شرائط نماز جماعت شب قدر را ترك نمی‌كردند. حضرت علی علیه السلام می‌فرماید: «شب بیست و سوم در عین حالی كه باران شدیدی آمده بود و مسجد مدینه را گل و آب فرا گرفته بود، رسول خدا صلی الله علیه و آله ما را به نماز وامی داشت.» آن گاه فرمود: «فَصَلّی بِنا رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِنَّ أَرْنَبَةَ اَنْفِهِ لَفِی الطّینِ؛ (21) پس رسول خدا صلی الله علیه و آله با ما نماز [جماعت] خواند، در حالی كه نوك بینی حضرت در گل [فرو رفته [بود.»

ه. افطاری دادن و اطعام نمودن
از اعمالی كه در ماه مبارك رمضان مورد تأكید قرار گرفته، افطاری دادن به دیگران است. پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله در خطبه معروف شعبانیه می‌فرماید:«مردم بیدار باشید! كسی كه از شما به روزه دار مؤمن در این ماه افطاری دهد، پاداش آزاد نمودن یك برده و بخشش گناهان گذشته را همراه دارد. عرض شد:‌ای رسول خدا! ما توان افطاری دادن نداریم. حضرت فرمود: بترسید از آتش! ولو با دادن نصف دانه خرما و از آتش بپرهیزید! گر چه با دادن شربت آب باشد.» (22)
پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله از كسانی بود كه هر چه به دیگران می‌فرمود، خود بیش از دیگران بدان عمل می‌نمود و در این مورد نیز چنین است. «ابو شیخ ابن حیان» از پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله نقل كرده كه حضرت فرمود: «مَنْ فَطَرَ صائِما فی شَهْرِ رَمَضانَ مِنْ كَسْبٍ حَلالٍ صَلَّتْ عَلَیهِ الْمَلائِكَةُ لَیالِی رَمَضانَ كُلَّها وَ صافَحَهُ جَبْرائیلُ لَیلَةَ الْقَدْرِ وَ مَنْ صافَحَهُ جَبْرائیلُ یرِقُّ قَلْبُهُ وَ تَكْثُرُ دُمُوعُهُ...؛ (23) كسی كه با مالی كه از راه حلال به دست آورده در ماه رمضان روزه داری را افطاری دهد، در تمام شبهای رمضان فرشتگان بر او درود می‌فرستند و جبرئیل در شب قدر با وی مصافحه می‌كند و هر كس جبرئیل با او مصافحه كند، قلبش نرم و اشك چشمش زیاد شود.»
امام علی علیه السلام نیز در شبهای مبارك رمضان و شبهای قدر به مردم اطعام می‌كرد و آنها را موعظه می‌نمود؛ چنان كه در روایتی می‌خوانیم: «كانَ عَلِی بْنُ أَبی طالِبٍ علیه السلام یعُشُّ النّاسَ فی شَهْرِ رَمَضانَ بِاللَّحْمِ وَ لا یتَعَشّی مَعَهُمْ فَإِذا فَرِغُوا خَطَبَهُمْ وَ وَعَظَهُمْ... وَ قالَ فی خُطْبَتِهِ إِعْلَمُوا أَنَّ مِلاكَ اَمْرِكُمُ الدّینُ وَ عِصْمَتَكُمُ التَّقْوی وَ زینَتَكُمُ الاْءَدَبُ وَ حُصُونُ اَعْراضِكُمُ الْحِلْمُ؛ (24) همیشه علی بن ابی طالب علیهماالسلام شام [و افطاری تهیه شده] از گوشت را به مردم در ماه رمضان می‌داد، ولی خود از آن [گوشت] استفاده نمی‌كرد. پس هنگامی كه [از خوردن شام] فارغ می‌شدند، برای آنها خطبه می‌خواند و آنها را موعظه می‌نمود... و در خطبه‌اش فرمود: بدانید ملاك امر [و كارهای] شما دین است و نگه دارنده شما تقوا، و زینت شما ادب، و دژهای [نگه دارنده] آبروی شما حلم است.»
و امام زین العابدین علیه السلام نیز در طول ماه مبارك رمضان در راه خدا انفاق می‌كرد و صدقه می‌داد؛ چنان كه در حدیثی می‌خوانیم:«كانَ إِذا دَخَلَ شَهْرُ رَمَضانَ تَصَدَّقَ فی كُلِّ یوْمٍ بِدِرْهَمٍ فَیقُولُ: لَعَلّی اُصیبُ لَیلَةَ الْقَدْرِ؛ (25) (امام سجاد علیه السلام) روشش این بود كه هر روز از ماه [مبارك] رمضان درهمی صدقه می‌داد و آن گاه می‌فرمود: شاید [با این كار صدقه] شب قدر را دریابم.»
و امام صادق علیه السلام فرمود: «جدّم امام زین العابدین علیه السلام روزی كه روزه می‌گرفت، دستور می‌داد گوسفندی ذبح كنند و آن را تكه تكه نموده، بپزند. هنگام افطار كه نزدیك می‌شد، حضرت به دیگها سر می‌زد تا بوی آنها را استشمام كند، در حالی كه روزه دار بود. سپس دستور می‌داد ظرفها را پر كنند و یكی یكی به در خانه افراد [فقیر] ببرند تا آنجا كه غذا تمام می‌شد. آن گاه خود با نان و خرما افطار می‌نمود.» (26)
و همچنین امام صادق علیه السلام نیز شب در خانه فقرا می‌رفت و به آنها نان و خرما می‌داد و سفارش می‌فرمود: «در ماه رمضان به مردم افطاری بدهید.» (27)
حسن ختام بحث را حالات علی علیه السلام در رمضان آخر و به ویژه در شب نوزدهم قرار می‌دهیم؛ چون هم تقارن شب قدر با ضربت خوردن و شهادت مولا این را اقتضا می‌كند، و هم نكاتی قابل عبرت ما را بر آن می‌دارد كه این بخش را به صورت مستقل، منتها به صورت گذرا و اشاره بیان نماییم.

گزارشی از آخرین شب قدر امیرمؤمنان، علی علیه السلام
علی علیه السلام در رمضان آخر عمر خویش حال عجیبی داشت و هر شبی را در یك جا میهمان بود. غذا كم میل می‌فرمود و...
ابن حجر چنین می‌گوید: «هنگامی كه رمضان [آخر عمر حضرت] فرا رسید، هر شب در منزل یكی از بستگان افطار می‌كرد؛ شبی در منزل حسن علیه السلام، شبی در منزل حسین علیه السلام و شبی نزد عبد اللّه بن جعفر [شوهر دخترش زینب [، و بیش از سه لقمه غذا نمی‌خورد، «وَ یقُولُ: اُحِبُّ اَنْ اَلْقِی اللّهَ وَ اَنَا خِمْصٌ؛ و می‌فرمود: دوست دارم خدا را [با شكم] گرسنه ملاقات كنم.» (28)
در شب نوزدهم منزل دخترش،‌ام كلثوم میهمان بود كه غذای سفره آن را دو قرص نان جُو و مقداری شیر و نمك تشكیل می‌داد. حضرت با نان و نمك افطار نمود و بیش از سه لقمه میل نكرد و فرمود: دوست دارم خدایم را گرسنه ملاقات كنم.
در آن شب حضرت سوره یآس می‌خواند و مرتب به آسمان نگاه می‌كرد و می‌فرمود: «امشب، همان شبی است كه به من وعده دیدار داده شده است.» (29)
استاد مطهری رحمه الله می‌گوید: «علی در آن شب، انتظاری داشت و گاهی به آسمان نگاه می‌كرد و می‌گفت كه حبیبم به من خبر داده است و او راست گفته و هرگز دروغ نمی‌گوید... بچه‌ها تا پاسی از شب در خدمت علی علیه السلام بودند. امام حسن علیه السلام به منزل خود رفت، هنوز صبح طلوع نكرده بود، نزد بابا برگشت و مستقیم به مصلّای پدر رفت. حضرت به فرزندش فرمود: پسر جان! دیشب لحظه‌ای خوابم برد، یك دفعه پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله را در عالم رؤیا دیدم. عرض كردم: یا رسول اللّه! من از دست این امّت چه خون دلها خوردم. حضرت فرمودند: نفرین كن! من هم نفرین كردم كه خداوند من را از آنها بگیرد.» (30)
الهی مردم از من سیر و من هم سیرم از مردم// نما راحت مرا ‌ای خالق ارض و سما امشب
علی علیه السلام هیجان عجیبی داشت. خود می‌گوید: هر كاری كردم، راز مطلب را نفهمیدم؛ «مازِلْتُ اَفْحَصُ عَنْ مَكْنُونِ هذَا الاْءَمْرِ وَ اَبَی اللّهُ اِلاّ اَخْفاهُ؛ (31) خیلی تلاش كردم كه سرّ و باطن این امر را به دست بیاورم، ولی خدا اِبا كرد، جز اینكه آن را پنهان كرد.»

آن گاه رهسپار مسجد شد. چند ركعت نماز گذارد. سپس بالای مأذنه رفت تا اذان بگوید.

وقتی از بالای مأذنه پایین می‌آمد، می‌فرمود:
«خَلُّوا سَبیلَ الْمُؤْمِنِ الْمُجاهِدِ فِی اللّهِ لا یعْبُدُ غَیرَ الْواحِدِ
یعنی باز كنید راه مؤمن رزمنده در راه خدا را كه [افتخارش این است كه] غیر از [خدای] واحد را نپرستیده است.»
آن گاه به مسجد بازگشت و مشغول نماز شد و سر از سجده برداشت كه شمشیر زهراگین فرقش را شكافت. در این حال، فرمود: «بِسْمِ اللّهِ وَ بِاللّهِ وَ عَلی مِلَّةِ رَسُولِ اللّهِ فُزْتُ وَ رَبِّ الْكَعْبَةِ... هذا ما وَعَدَنَا اللّهُ وَ رَسُولُهُ؛ (32) به نام خدا و به یاری خدا و بر دین رسول خدا. قسم به پروردگار كعبه كه رستگار شدم... این [شهادت [چیزی بود كه خدا و رسولش به ما وعده داده بودند.»
شب وصل است و خوش قرآن ناطق//نیایش می‌كند تا صبح صادق
سر شب تا سحر او ناله كرده//به یك شب طی رهی صد ساله كرده
لبانش می‌خورد آهسته بر هم//كه گویا عرش و فرش گردیده در هم

پی نوشت :

1) ر. ك: بحار الانوار، ج 94، ص 80.
2) كنز العمّال، علی متقی هندی، مؤسسة الرسالة، ج 8، ص 534.
3) بحار الانوار، ج 95، ص 145.
4) همان، ج 95، ص 10.
5) همان، ص 10.
6) همان، ج 41، ص 21.
7) همان، ج 43، ص 76.
8) همان، ص 12.
9) بحار الانوار، ج 94، ص 10؛ مستدرك الوسائل، ج 7، ص 470.
10) وسائل الشیعة، ج 7، ص 261.
11) مفاتیح الجنان، اعمال شب 21، ص 425.
12) مفاتیح الجنان، ص 720.
13) بحار الانوار، ج 80، ص 128.
14) ر. ك: مصباح المتهجد، ص 227؛ نهج الدعوات، ص 277.
15) وسائل الشیعة، ج 7، ص 261.
16) بحار الانوار، ج 94، ص 7.
17) همان، ص 4، ذیل روایت 4.
18) همان، ح 5 و ر. ك: مفاتیح الجنان، ص 224.
19) كنز العُمّال، ج 8، ص 545، ح 24090.
20) وسائل الشیعة، ج 7، ص 260.
21) بحار الانوار، ج 95، ص 10.
22) عیون اخبار الرضا علیه السلام، ج 1، ص 230.
23) الترغیب و الترهیب، ج 2، ص 95، ح 14.
24) سفینة البحار، ج 1، ص 703.
25) بحار الانوار، ج 95، ص 82.
26) من لا یحضره الفقیه، ج 2، ص 134.
27) همان، ص 134.
28) انوار البهیة، شیخ عباس قمی، ص 31؛ صواعق ابن حجر، ص 80.
29) همان، ص 80؛ ر. ك: زندگی امیرالمؤمنین، رسولی محلّاتی، ج 2، ص 247.
30) نهج البلاغة، صبحی صالح، ص 99؛ انسان كامل، مرتضی مطهری، ص 45.
31) منتهی الآمال، ج 1، ص 126؛ نهج البلاغة، خطبه 177.
32) نهج البلاغة، صبحی صالح، ص 379؛ زندگانی امیرالمؤمنین، ج 2، ص 321؛ انسان كامل، مرتضی مطهری، ص 49.