ويژگی های عبادت امير مؤمنان علیه السلام

ای علی ای بی نهايت بی كران // ای جهان بی كران در تو نهان ای علی ای آفتاب كوی عشق // می دهد كوی وَلايَت بوی عشق ای علی ای خضر، ای نوح، ای خليل // ای نشان از حكمت رب جليل

ای علی ای بی نهايت بی كران // ای جهان بی كران در تو نهان
ای علی ای آفتاب كوی عشق // می دهد كوی وَلايَت بوی عشق
ای علی ای خضر، ای نوح، ای خليل // ای نشان از حكمت رب جليل
از برترين امتيازات اميرمؤمنان عليه السلام كه تمام صفات برتر او به نحوی از آن سرچشمه می گيرد، عبادت و بندگی اوست. او عابد شب و شير دلاور روز بود كه هرگز از عبادت و بندگی خدا خسته نشد. او در مركز عبادت، يعنی كعبه به دنيا آمد و در حال نماز، در محراب عبادت مجروح گشت و با آن جراحت به شهادت رسيد.
و در حال شهادت نيز جملات نماز را بر زبان داشت كه «ماتَ عَلِی وَ الصَّلوةُ بَيْنَ شَفَتَيْهِ؛ علی از دنيا رفت در حالی كه نماز بين دو لبش بود.» با اين حال، علی عليه السلام اهل سياست و حكومت، مَرد رَزْم و جهاد، و اهل اجتماع و مردم داری بود. اين گونه نبود كه عبادت، او را از مسئوليتهای اجتماعی و خانوادگی باز دارد. عبادت او با همه امور زندگی پيوند داشت، بر عكس عده ای كه در طول تاريخ اهل عبادت و رياضت بوده اند، ولی بريده از اجتماع و زندگی و خانواده به سر می بردند.
ضروری می نمايد كه نگاهی به ويژگيهای عبادت مولا داشته باشيم تا راهنمايی باشد برای جامعه اسلامي، مخصوصا تشيع و آنهايی كه می خواهند عبادت را همراه با مسئوليتهای ديگر داشته باشند.

الف. اهميت عبادت و بندگی از ديدگاه علی عليه السلام
در فرهنگ قرآن و روايات، عبادت از اهميت والايی برخوردار است تا آنجا كه هدف خلقت انسان و جن عبادت و بندگی دانسته شده است. (1) در روايات، از جمله كلمات امير عابدان، علی عليه السلام تعبيرات زيبايی درباره عبادت آمده است كه به نمونه هايی اشاره می شود:
1. محبوب خدا: امام علی عليه السلام فرمود: «اِذا اَحَبَّ اللّهُ عَبْدا اَلْهَمَهُ حُسْنَ الْعِبادَةِ؛(2) هر گاه خداوند بنده ای را دوست بدارد، خوب عبادت كردن را به او الهام می كند.»

2. قرب الهي: اميرمؤمنان عليه السلام فرمود: «ما تَقَرَّبَ مُتَقَرِّبٌ بِمِثْلِ عِبادَةِ اللّه؛(3) نزديك نشده است نزديك شونده ای [به خداوند متعال] به [وسيله اي] مانند عبادت خداوند.»

3. فضيلت بزرگان: بزرگی به مال و حسب و نسب نيست، بلكه «فَضيلَةُ السّادَةِ حُسْنُ الْعِبادَةِ؛(4)برتری سروران (و بزرگان) نيكو عبادت نمودن است. »

4. حُرّ واقعي: آزاد واقعی كسی است كه از بند هوس رسته و به بندگی مولای حقيقی در آمده است. امام علی عليه السلام فرمود: «مَنْ قامَ بِشَرائِطِ الْعُبُوديَّةِ اُهِّلَ لِلْعِتْقِ؛(5)هر كس به شرائط بندگی قيام كند، اهليّت (و سزاواري) آزادگی يافته است. »

ب. ويژگيهای عبادت علی عليه السلام
جامعيّت اوصاف علی عليه السلام در جامعيّت عبادت او نهفته است. اگر آن حضرت تمامی آنچه را كه خوبان عالم دارند، داراست، بخاطر آن است كه عبادت او تمام اوصاف بايسته و شايسته عبادات را در خود فراهم آورده و برخوردار است كه به نمونه هايی اشاره می شود.
1. عبادت آگاهانه
از مهم ترین ويژگی يك عبادت برتر اين است كه عابد آن آگاه به معبود و آگاه به مسئوليت خويش و زمان خود باشد وگرنه، نه تنها ثمربخش نخواهد بود كه خطرساز و انحراف آور است.
علی عليه السلام اين حقيقت را با زبانها و بيانهای مختلفی گوشزد و بيان می نمود، گاه می فرمود:
«اَلْمُتَعَبِّدُ عَلی غَيْرِ فِقْهٍ كَحِمارِ الطّاحُونَةِ يَدُورُ وَ لا يَبْرَحُ وَ رَكْعَتانِ مِنْ عالِمٍ خَيْرٌ مِنْ سَبْعينَ رَكْعَةً مِنْ جاهِلٍ لاَِنَّ الْعالِمَ تَأْتيهِ الْفِتْنَةُ فَيَخْرُجُ مِنْها بِعِلْمِهِ وَ تَأْتِی الْجاهِلَ فَتَنْسِفُهُ نَسْفا وَ قَليلُ الْعَمَلِ مَعَ كَثيرِ الْعِلْمِ خَيْرٌ مِنْ كَثير الْعَمَلِ مَعَ قَليلِ العِلْمِ وَ الشَّكِّ وَ الشُّبْهَةِ؛(6) پرستشگر نادان همچون خرِ آسياب است كه به گرد خود می گردد و گامی به پيش نمی رود. و دو ركعت (نماز) از شخص عالم برتر از هفتاد ركعت نماز نادان است؛ زيرا عالم وقتی گرفتار فتنه شود، با علم خود از آن بيرون می آيد، ولی جاهل وقتی دچار فتنه گردد، غرق شود. و عمل اندك با علم زياد بهتر از عمل بسيار با علم اندك همراه با شك و ترديد می باشد.»
و گاهی آن حضرت اعلام خطر می كرد كه «مَنْ عَبَدَ اللّهَ بِغَيْرِ عِلْمٍ كَفَرَ مِنْ حَيْثُ لا يَعْلَمُ؛(7) هر كس بدون آگاهی و معرفت خدا را عبادت كند، از جايی كه خود نمی داند سر از كفر در می آورد.» مصداق بارز اين حديث در تاريخ اسلام، خوارج است كه با آن همه عبادت بر عليه امام زمان خويش قيام كردند. اگر هم جاهلی به چنان خطری دچار نشود، لااقل بهره كافی از عبادت نمی برد؛ چنان كه علی عليه السلام فرمود: «لا خَيْرَ فی عِبادَةٍ لَيْسَ فيها تَفَقُّهٌ؛(8) عبادتی كه آگاهانه نباشد، خيری در آن نيست.»
و گاه دردمندانه سفارش می فرمود: «سَكِّنُوا فی اَنْفُسِكُمْ مَعْرِفَةَ ما تَعْبُدُونَ حَتّی يَنْفَعَكُمْ ما تُحَرِّكُونَ مِنَ الْجَوارِحِ بِعِبادَةِ مَنْ تَعْرِفُون؛(9) معرفت و شناخت آن كس را كه می پرستيد، در جان خود جای دهيد تا حركتهای بدنی كه برای عبادت معبود شناخته شده خويش تحمل می كنيد، شما را سود رساند.»
و عبادت آن حضرت در اوج عرفان و آگاهی بود. ذِعْلِب عرض كرد: يا اميرالمؤمنين! آيا پروردگارت را ديده اي؟ آن حضرت فرمود: «ما كُنْتُ اَعْبُدُ رَبّا لَمْ أرَهُ. فَقالَ يا اَميرَالْمُؤْمِنينَ! كَيْفَ رَاَيْتَهُ؟ قالَ: وَيْلَكَ يا ذِعْلِبُ لَمْ تَرَهُ الْعُيُونُ بِمُشاهَدَةِ الاَْبْصارِ وَلكِنْ رَأتْهُ الْقُلُوبُ بِحَقائِقِ الاْيمانِ؛(10) من پروردگاری را كه نبينم، نمی پرستم. عرض كرد: يا اميرالمؤمنين! او را چگونه ديدي؟ فرمود: ای ذعلب! وای بر تو! ديده های ظاهر او را نتواند ديد، ولی ديده های دل به وسيله حقايق ايمان او را مشاهده می كنند. »

2. عبادت عاشقانه
ز بارگاه قدس حق يك نفس او كنار نيست //علی است عاشق خدا بندگيش شعار نيست
وقتی معرفت و شناخت به معبود اصلی به حد اعلای خود رسيد، به دنبال آن عشق و محبت آشكار می شود.
نقش جمال يار را تا كه بدل كشيده ام // يكسره مهر اين و آن از دل خود بريده ام
هر نظری كه بگذرد جلوه رويش از نظر // بار دگر نكو ترش بينم از آنكه ديده ام
در تاريخ اسلام نمونه های زيادی از عبادتگران عاشق بوده و هست كه صحنه های به يادماندنی از خود به جای گذاشته اند. علی عليه السلام شاگرد مكتب اسلام است و عبادت او در اوج عشق و محبت الهی قرار دارد. خود آن حضرت می فرمايد: «اِلهی ما عَبَدْتُكَ خَوْفا مِنْ نارِكَ وَلا طَمَعا فی جَنَّتِكَ لكِنْ وَجَدْتُكَ اَهْلاً لِلْعِبادَةِ فَعَبَدْتُكَ؛(11) بار خدايا! تو را به خاطر ترس از آتش جهنمت، و يا به جهت طمع به بهشتت عبادت نمی كنم، بلكه تو را شايسته عبادت يافتم، پس تو را عبادت می كنم.»

در روايت ديگري، عبادت را به سه گونه تقسيم نموده: عبادت بردگان كه ناشی از ترس است، و عبادت تاجران كه برای رسيدن به بهشت است، و عبادت آزادمردان، و آن گاه می فرمايد: «وَ قَوْمٌ عَبَدْوا اللّهَ حُبّا لَهُ فَتِلْكَ عِبادَةُ الاَْحْرارِ وَ هِی اَفْضَلُ الْعِبادَةِ؛(12) و گروهی خدا را به خاطر دوستی (و عشق) او می پرستند، پس اين گونه عبادت، عبادت آزادمردان است و برترين عبادت هم همين است. » و در جای ديگر فرمود: «لَوْ لَمْ يَتَوَعَّدِ اللّهُ علی مَعْصِيَتِهِ لَكانَ يَجِبُ اَنْ لا يُعْصی شُكْرا لِنِعْمَتِهِ؛(13)اگر [فرضا] خداوند كيفری برای معصيت خود معيّن نكرده بود، سپاس گزاری از نعمتش ايجاب می كرد كه از فرمانش سرپيچی نشود. »

3. عبادت خاشعانه
نماز يكی از مهم ترین عبادات است و از ويژگيهای مهم يك نماز مطلوب اين است كه انسان در حال نماز، خضوع و خشوع داشته باشد. هم اعضا و اندام در خدمت نماز باشد و هم دل در گرو خداوند. قرآن كريم درباره مؤمنان می فرمايد: «قَدْ اَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ اَلَّذينَ هُمْ فی صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ»؛(14) «به راستی كه ايمان آورندگان رستگار شدند؛ همانان كه در نماز خود [فروتن و [خاشع اند.»
علی عليه السلام بر اين ويژگی نيز تأكيد دارد و به ديگران سفارش می فرمايد كه «لِيَخْشَعِ الرَّجُلُ فی صَلاتِهِ، فَاِنَّهُ مَنْ خَشَعَ قَلْبُهُ لِلّهِ عَزَّوَجَلَّ خَشَعَتْ جَوارِحُهُ فَلا يَعْبَثُ بِشَی ءٍ؛(15) آدمی بايد در نمازش خشوع داشته باشد؛ زيرا كسی كه قلبش برای خدای عزيز و جليل خاشع شد، همه اعضا و اندامش نيز خاشع گردد. پس با چيزی سرگرم و مشغول نمی شود.»
در جای ديگر به كميل چنين سفارش نمود: «يا كُميْلُ لَيْسَ الشَّأْنُ اَنْ تُصَلِّی وَ تَصُومَ وَ تَتَصَدَّقَ اِنَّمَا الشَّأْنُ أَنْ تَكُونَ الصَّلاةُ فُعِلَتْ بِقَلْبٍ نَقِی وَ عَمَلٍ عِنْدَ اللّهِ مَرْضِی وَ خُشُوعٍ سَوِيٍّ، وَ اِبْقاءٍ لِلْجِدِّ فيها؛(16) ای كميل! مقام اين نيست كه نماز گذاری و روزه بگيری و صدقه دهي، مقام آن است كه نماز همراه قلب پاك انجام شود و مورد پسند الهی بوده، همراه با خشوع متعادل، و دوام جديت باشد.»
و علی عليه السلام خود چنان عبادتی داشت. شاهدش عبادتهای شبانه اوست كه هر شب بر اثر درك عظمت خدا و خوف از او غش می كرد.

4. عبادت خالصانه
آن گاه كه معرفت و عشق وجود انسان را فرا گرفت، بوی شرك و ريا نيز از انسان دور می شود و عبادت رنگ خلوص به خود خواهد گرفت. علی عليه السلام عبادت خالصانه را اين گونه توصيف می كند: «اَلْعِبادَةُ الْخالِصَةُ اَنْ لا يَرْجُو الرَّجُلُ اِلاّ رَبَّهُ وَ لا يَخافُ اِلاّ ذَنْبَهُ؛(17) عبادت خالص آن است كه آدمی فقط به پروردگارش اميد داشته باشد و جز از گناهش نترسد.»
از آنجا كه يقين و باور علی عليه السلام در بالاترين قله معرفت قرار دارد، اخلاص او نيز چنين است؛ چرا كه خود فرمود: «سَبَبُ الاِْخْلاصِ اَلْيَقينُ؛(18) سبب و علّت اخلاص ورزيدن، باور است.»
و در جای ديگر فرمود: «ثَمَرةُ الْعِلْمِ اِخْلاصُ الْعَمَلِ؛(19) ميوه علم و دانش، خالص نمودن عمل است.»

5. عبادت مستمر
علی عليه السلام می فرمايد: «دَوامُ الْعِبادَةِ بُرْهانُ الظَّفَرِ وَ السَّعادَةِ وَ دَوامُ الشُّكْرِ عُنْوانُ دَرْكِ الزِّيادَةِ؛(20) عبادت دائمی دليل پيروزی و نيك بختی است و سپاس گذاری هميشگي، نشانه دريافت فزونی [نعمت [می باشد.»
و فرمود: «قَليلٌ تَدُومُ عَلَيْهِ اَرْجی مِنْ كَثيرٍ مَمْلُولٍ مِنْه؛(21) [عمل[اندكی كه به آن ادامه می دهي، اميد [سُود دهي] به آن بيشتر از كار بسياری است كه ملال آور [و غير دائمي] است.»

6. ميانه روی در عبادت
نكته ديگری كه مولا علی عليه السلام به آن توجه دارد، اقتصاد و ميانه روی در عبادات است؛ يعنی انسان به قدری كه توان دارد و حال و نشاط او را ياری می كند، به عبادت بپردازد و از افراط و تفريط پرهيز نمايد.
رهرو آن است كه آهسته و پيوسته رود رهرو آن نيست گهی تند و گهی خسته رود
در بخشی از وصيت نامه آن حضرت به فرزندش می خوانيم: «وَ اقْتَصِدْ فی عِبادَتِكَ وَ عَلَيْكَ فيها بِالاْءَمْرِ الدّائِمِ الَّذی تُطيقُهُ؛(22) [پسرم!] در انجام عبادت ميانه رو باش و بر تو لازم است كه در انجام عبادت روش دائمی كه توانش را داري، پيشه سازي.»

ج. برترين عبادات
در اين بخش به نمونه هايی از برترين عبادات از ديدگاه امير موحّدان عليه السلام اشاره می كنيم.
1. ركوع و سجود: از ميان عبادات، برترين عبادتی كه انسان را بيشتر به خداوند نزديك می كند، ركوع و سجود است. آن حضرت می فرمايد: «نِعْمَ الْعِبادَةُ اَلسُّجُودُ وَ الرُّكُوعُ؛(23) بهترين عبادت سجده و ركوع است. »

2. انجام واجبات: آن حضرت فرمود: «وَلا عِبادَةَ كَأَداءِ الْفَرائِضِ؛(24) هيچ عبادتی همچون انجام دادن واجبات نيست.»
اين نكته درخور دقت است، مخصوصا در جامعه امروزي، كه خيليها دنبال انجام كارهای غير واجب، و ترك واجبات هستند. ايام عاشورا خرج می دهند، ولی خمس مال خويش را نمی پردازند. شبها تا ديروقت عزاداری می كنند، ولی نماز صبح از دست می رود. هر سال به مشهد و عمره... می روند، اما زكات و خمس را نمی پردازند و....

3. انديشيدن: امام علی عليه السلام می فرمايد: «اَفْضَلُ الْعِبادَةِ الْفِكْرُ؛(25) برترين عبادت تفكر است. »
و علم و دانش نيز كه باعث پرورش انديشه می شود، مشمول اين برتری خواهد شد؛ چنان كه حضرت رسول صلی الله عليه و آله فرمود: «اَفْضَلُ الْعِبادَةِ الْفِقْهُ؛(26) برترين عبادت فهم [دين] است.»

4. اخلاص: حضرت علی عليه السلام فرمود:«اَفْضَلُ الْعِبادَةِ الاِْخْلاصُ؛(27) برترين عبادت اخلاص است.»

5. عفت و پاكدامني: آن حضرت در كلام ديگری فرمود: «اَفْضَلُ العِبادَةِ الْعِفافُ؛(28) برترين عبادت پاكدامنی است.»

6. بی رغبتی به دنيا: امام علی عليه السلام فرمود: «اَفْضَلُ الْعِبادَةِ اَلزَّهادَةُ؛(29) برترين عبادت زهدورزی است. »

7. خشوع در مقابل خدا: آن حضرت فرمود: «اَفْضَلُ الْعِبادَةِ اَلْعِلْمُ بِاللّهِ وَ التَّواضُعُ لَهُ؛(30) برترين عبادت، معرفت به خداوند و فروتنی در مقابل اوست.»

8. پيروزی بر عادت: و فرمود: «اَفْضَلُ الْعِبادَةِ غَلَبَةُ الْعادَةِ؛(31) برترين عبادت پيروزی بر عادت است.»

ز نخلستان بگوش آيد طنينی // عجائب جان فزا و دلنشينی
علی دارد مناجات شبانه // ندای آتشين و عاشقانه
به روز واقعه ضرّاب ميدان // به نخلستان بود گريان و نالان
در آن جا چون نهنگ بحر تقدير // در اينجا آتشين آهش جهان گير
گهی انبان زاد و توشه بر دوش // يتيمان را نمی كردی فراموش
ز تاريكی به شب پوشيده رخسار // سراغ كودكان رفتی پدر وار
بر آن دستی كه خيبر می گشودی // يتيمان را نوازش می نمودی
بسی از دهر دون پرور، غمين بود // شرار آه سروش آتشين بود

پی نوشت:

1)- ذاريات/56.
2)- غرر الحكم و درر الكلم، ص198، ح 3935.
3)- همان، ص 199، ح 3942.
4)- همان، ص 199، ح 3937.
5)- همان، ح 3940 و ر. ك: آثار الصادقين، صادق احسان بخش، ج 12، ص 298.
6)- سفينة البحار، شيخ عباس قمي، ج 2، ص 114.
7)- اعلام الدين، ص 96؛ آثار الصادقين، ص 298.
8)- تحف العقول، ص 204؛ منتخب ميزان الحكمة، ص 325.
9)- بحار الانوار، ج 75، ص 63.
10)- اصول كافي، ج 1، ص 245؛ توحيد صدوق، ص 109؛ سفينة البحار، ج 2، ص 180.
11)- تفسير صافي، چاپ قديم، ص 333؛ آثار الصادقين، ص 325؛ نهج البلاغه، حكمت 290.
12)- الكافي، ج 2، ص 84، ح 5؛ منتخب الميزان، ص 326؛ نهج البلاغة، حكمت 237.
13)- سيری در نهج البلاغة، ص 86.
14)- مؤمنون / 1ـ2.
15)- بحار الانوار، ح 81، ص 239؛ آثار الصادقين، ج 11، ص 107.
16)- بحار الانوار، ج 74، ص 273؛ آثار الصادقين، ج 11، ص 106.
17)- غرر الحكم و درر الكلم، ص 199، ح 3945.
18)- همان، ص62، ح 746.
19)- همان، ص 64، ح 799.
20)- آثار الصادقين، ج 12، ص 301؛ ناسخ التواريخ، ج 6، ص 187.
21)- بحار الانوار، ج 68، ص 218.
22)- همان، ج 68، ص 214.
23)- غرر الحكم و دررالكلم، ص 175، ح3355.
24)- نهج البلاغة، حكمت 113.
25)- غرر الحكم و درر الكلم، ص 56، ح 532.
26)- بحار الانوار، ج 67، ص 304؛ آثار الصادقين، ج 12، ص 313.
27)- مجموعه ورام، ج 2، ص 109.
28)- بحار الانوار، ج 68، ص 269.
29)- ميزان الحكمة، ج6، ص20، ح11365.
30)- بحار الانوار، ج 75، ص 247؛ تحف العقول، ص 424.
31)- غرر الحكم و دررالكلم، ص199، ح 3947.