بر اساس آیات قرآن و روایات معتبر، برخی از مهم ترین عوامل و راهکارهای ایجاد نشاط و شادی در خانواده، به شرح ذیل است:
1. ایمان و تقوای الهی
سرآمد همه عوامل شادی و نشاط، ایمان به خدا و تقوای الهی است و در سایه ایمان، شادی واقعی حاصل می شود. اگر منشأ شادی و خوشحالی کسی، ایمان به خدا، تقوا، عمل صالح و پیروی از روش الهی در زندگی باشد، چنین شخصی احساس شادی حقیقی می کند و کلام خدای متعال در این مورد، صادق است که: وَمَنْ يَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحَاتِ مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثَىٰ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولَٰئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَلَا يُظْلَمُونَ نَقِيرًا«و کسی که چیزی از اعمال صالح انجام دهد، خواه مرد باشد یا زن، در حالی که ایمان داشته باشد، چنان کسی داخل بهشت می شود و کمترین ستمی به آنها نخواهد شد» (نساء: 124).
روان شناسان و پزشکان به این نتیجه رسیده اند که مؤثرترین دارو برای درمان بیماران، ایمان، امید و دعا است. دیل کارنگی می نویسد: امروز جدیدترین علم، یعنی روان پزشکی، همان چیزهایی را تعلیم می دهد که پیامبران به مردم می آموختند؛ زیرا آنان دریافته اند که داشتن یک ایمان محکم، نگرانی، تشویش، هیجان و ترس را برطرف می سازد (کارنگی، 1384، ص 37).
2. پرهیز از گناه
لذت و خوشی، تنها با عوامل مادی میسر نیست؛ بلکه عوامل معنوی نیز در ایجاد شادی مؤثرند. گاهی با انجام دادن کارهایی که به طور معمول باید لذت بخش باشند، هیچ لذتی به انسان دست نمی دهد؛ حتی عذاب وجدان هم می آورد؛ چرا که روح و وجدان، آماده لذت بردن نیستند. یک غذای لذیذ یا رابطه جنسی، اگر حرام و نامشروع باشد، برای انسان سالم و طبیعی، تلخ و ناگوار است؛ زیرا روح آدمی به گونه ای است که از پرهیز از گناه سرخوش می شود.
3. راضی شدن به قضا و قدر الهی
گاهی در زندگی، مشکلاتی به وجود می آید که معمولاً مورد رضایت نیست و با دید ظاهری، مانع اهداف و امیال آنهاست. بیشتر ناخرسندی ها در همین زمان بروز می کند؛ چون آنها می خواهند به هر صورت بر مشکلات پیروز شوند، حال آنکه بهترین راه برای غلبه بر این گونه رخدادها، تحمل و کنار آمدن با آنهاست. امام صادق علیه السلام می فرماید: «نشاط و شادی، در پرتو راضی بودن به رضای خدا و یقین به دست می آید و اندوه و غم، در شک و ناخشنودی از مقدرات الهی حاصل می شود». (مجلسی، ج 71: 195)
بنابراین، یکی از عمده ترین راه های خوشبختی در زندگی، رضایت و خشنودی به قضا و قدر الهی است، آن چنان که امام علی علیه السلام می فرماید: «اِنْ رَضیتُمْ بالقَضا طالَبَت عیشکم؛ اگر به مقدرات الهی راضی شدید، زندگی شما شیرین و گوارا می شود» (شیخ الاسلامی، 1377، ج 2، ص 597).
4. قناعت و رهایی از دلبستگی به دنیا
بهره مندی از دنیا و مواهب الهی نیکوست، اما دلبستگی به دنیا و هدف نهایی قرار دادن آن، زیبنده نیست. قرآن کریم وابستگی و دلبستگی به دنیا را به عنوان عامل غم و اندوه مطرح ساخته و آن را به شدت نهی کرده است و می فرماید: «فَلَمَّا جَاءَ سُلَیمَانَ قَالَ أَتُمِدُّونَنِی بِمَالٍ فَمَا آتَانِی اللَّهُ خَیرٌ مِمَّا آتَاکمْ بَلْ أَنْتُمْ بِهَدِیتِکمْ تَفْرَحُونَ؛
هنگامی که (فرستادگان ملکه سبا) نزد سلیمان آمدند، گفت: می خواهید مرا با مال کمک کنید (و فریب دهید!) آنچه خدا به من داده از آنچه به شما داده بهتر است؛ بلکه شما هستید که به هدایایتان خوشحال می شوید.» (نمل: 36) همچنین می فرماید: «اللَّهُ یبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یشَاءُ وَیقْدِرُ وَفَرِحُوا بِالْحَیاةِ الدُّنْیا وَمَا الْحَیاةُ الدُّنْیا فِی الْآخِرَةِ إِلَّا مَتَاعٌ؛ خدا روزی را برای هرکس بخواهد (و شایسته بداند) وسیع و برای هرکس بخواهد (و مستحق ببیند) تنگ قرار می دهد ولی آنها به زندگی دنیا شاد (و خوشحال) شدند در حالی که زندگی دنیا در برابر آخرت، متاع ناچیزی است» (رعد: 23).
بنابراین، کسب شادی در سایه توجه به رهنمودهای دینی و وابسته نبودن به دنیا و مظاهر آن امکان پذیر است. در این میان، پیشه کردن قناعت، یکی از راه های به دست آوردن شادی در زندگی است، هرچه وابستگی به لذت های گذرای دنیوی بیشتر باشد، غم و افسردگی بیشتری را به دنبال خواهد داشت. هر روز به دنبال مظاهر مادی رفتن و حرص زدن برای به دست آوردن آن، آسایش را از افراد، خواهد گرفت. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره عاقبت دنیادوستی و دنیاپرستی هشدار داده و می فرماید: «الرَّغبَةَ فی الدُّنیا تَکثر الهَمِ و الغَمِّ و الحُزْن؛ علاقه شدید به مظاهر دنیا غم و اندوه را زیاد می کند» (مجلسی، ج73: ص91).
5. مسافرت و سیاحت
تفریح و تفرج از عوامل شادی آفرین در خانه و وسیله ایجاد دوستی و گرمی در میان اعضای آن است. همان گونه که روح انسان به تفریح نیاز دارد، جسم او نیز نیازمند سرگرمی و فرح است. روح و جسم انسان ها با دیدن مناظر زیبای طبیعت، آبشارها، رودها و... و هزاران منظره زیبای دیگر، شاداب و بشاش می گردد و به وجد می آید. خداوند در قرآن کریم به سیاحت و سفر امر فرموده است تا انسان هم از سرنوشت و سرگذشت گذشتگان آگاهی یابد و عبرت گیرد و هم از زیبایی طبیعت بهره ببرد و شادمان شود.
مسافرت، تغییر آب و هوا و مکان زندگی و دیدن مناطق و منظره های جدید، در نشاط روحی و سلامت جسمانی و از بین رفتن افسردگی و کسالت های روحی و درمان بعضی بیماری های روحی بسیار مؤثر است. در قرآن کریم و سنت و سیره پیشوایان دینی به این مسئله توجه شده است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «سافروا تَصِحّوا؛ مسافرت کنید تا سالم بمانید». (مجلسی، ج 76: ص221)
6. گشاده رویی
گشاده رویی شادی و نشاط را در خانواده ایجاد می کند. خوش رویی، کینه ها را می زداید، انسان ها را به همدیگر نزدیک می کند، دل ها را به هم پیوند می دهد، جو و فضای حاکم بر خانواده را شاداب و با طراوت می کند، سبب ارتباط عمیق و عاطفی و موجب تداوم و استواری محبت و دوستی در زندگی می شود. در این زمینه امام علی علیه السلام می فرماید: «الْبَشَاشَةُ حِبَالَهُ الْمَوَدَّهِ؛ خوش رویی وسیله دوستی است». (شهیدی، 1377: 361)
7. تبسم و خنده
گرمی تبسم و لبخند بر هیچ کس پوشیده نیست، چراکه نگاه خندان و لبان متبسم، روابط انسان ها را تعادل و گرمی می بخشد. وقتی که می خندیم، همه چیز به نفع جسم و روح ما پیش می رود. هنر شاد بودن، مستلزم توانایی خندیدن به مشکلات در کوتاه ترین زمان ممکن پس از وقوع آنهاست. ما می توانیم در خندیدن، کودکان را سرمشق خود قرار دهیم.
کودک به طور طبیعی و بدون احساس خجالت، تقریباً به همه چیز می خندد؛ گویی می داند که یک خنده سیر، او را سالم و متوازنْ نگه می دارد. حتی وقتی که انسان عمیقاً غمگین و ناراحت است، باید در برخورد با دیگران، خود را شاد نشان دهد و تبسم کند.
در خندیدن باید صادقانه خندید و شخصیت خود را نیز در نظر داشت. خنده، آن گاه مؤثر و درمان بخش است که به موقع باشد و به شخصیت دیگران لطمه وارد نیاورد. خنده های بی مورد و تمسخرآمیز نه تنها شادی و نشاط به وجود نمی آورد بلکه پرده سیاهی است که بر روی عوامل شادی آفرین می افتد.
8. شرکت در مجالس جشن و شادی
شرکت و حضور در مجالس شادی و جشن به مناسبت های مختلف در اسلام وجود دارد و تأیید شده است. حضور در مجالس شادی مشروط بر اینکه معصیت آلود و همراه با فسق و فجور نباشد، از دیدگاه شرع مانعی ندارد و به آن سفارش شده است.
برخی می پندارند که در مناسبت های شادی، نباید هیچ نواختن و سرور و هلهله ای باشد و گمان می برند که این سروصداها مطابق سیره نبوی نیست. اما برخی روایات چنین نگرشی را نفی می کند. پیامبر صلی الله علیه و آله از خانه علی بن هبار عبور کردند؛ صدای دف شنیدند، پرسیدند: چه خبر است؟ گفتند: علی بن هبار عروسی دارد. حضرت فرمودند: پایه های ازدواج را محکم گردانید و آن را آشکار کنید. (مجلسی، ج 103، ص 275)
9. شوخی و مزاح متعادل
در بعضی از روایات و احادیث، شوخ و شاد بودن از صفات مؤمن ذکر شده است. به طور کلی، از دیدگاه اسلام به کار گیری طنز و مزاح و لطیفه، در صورتی که بر مبنای حقیقت و صداقت استوار باشد و از حد اعتدال خارج نگردد و با نیت و هدف شاد کردن خانواده و زدودن غبار خستگی و غم از روح و جسم آنها باشد، نه تنها جایز، بلکه خداپسندانه و مورد تأیید و تأکید است؛ چراکه طبیعت انسان، شوخی را می پسندد و با آن شاد می شود.
مزاح، تصویرهای پیاپی غمناک را از بین می برد و عناصر شادی بخش را در لایه های روان آدمی فرو می برد. در روایات اسلامی، درباره توصیه به شوخی، روایات زیادی ذکر شده است. پیامبر صلی الله علیه و آله می فرماید: «من هم مانند شما بشری هستم که شوخی و مزاح می کنم.» (متقی، 1374: ج 3: 648) همچنین از امام صادق علیه السلام روایت شده است که: «مؤمن، شوخ طبع و خوش مشرب است و منافق، گرفته و خشم آلود». (طباطبایی، 1354، ص 60)
10. هدیه دادن
یکی دیگر از روش های اثربخش در ایجاد نشاط و شادی، هدیه دادن است. گاه دادن غیرمنتظره یک هدیه حتی کوچک می تواند به میزان بسیار زیادی ایجاد شادی کند. هدیه دادن و هدیه گرفتن چنان چه طبق اصول و آداب صحیح صورت پذیرد، در تعمیق دوستی و صمیمیت تأثیر بسزایی گذاشته و علاوه بر اینکه یک عمل ارزنده عاطفی است، موجب رضایت و شادی و انبساط خاطر می گردد. این عادت پسندیده تأثیری فراگیر و مثبت دارد و در محیط خانه نیز باعث تحکیم روابط و دوستانه تر شدن ارتباط بین اعضای خانواده می شود.
11. ابراز محبت
از اساسی ترین نیازهای روانی افراد، برخورداری از محبت است. محبت، در واقعیت زندگی، عمیق ترین، پایدارترین، جدی ترین و در عین حال زیباترین معانی را دارد. در خانه ای که محبت حاکم است غلبه جویی و تسلط بر دیگری و فخرفروشی و توقعات خارج از اندازه وجود ندارد.
برای پرفروغ نگه داشتن شمع محبت و صفا در خانه، تنها انجام دادن وظیفه و محبت قلبی کافی نیست بلکه اظهار محبت و تشکر از همدیگر نیز اهمیت بسیاری دارد. اعضای خانواده برای اظهار عشق و قدردانی می توانند با به کار بردن کلمه «متشکرم» از دیگر اعضا تقدیر به عمل آورند. در این صورت، امکان تکرار آن عمل بیشتر می شود. از طرف دیگر سایر افراد خانواده نیز یاد می گیرند عشق و محبت را جبران کند و به همین راحتی نشاط و شادی در خانه پر و بال می گیرد.
