چشم و نگاه

کانال سایت شیعه کوئست در ایتا اینجا کلیک کنید
هر یک از اعضای بدن انسان،ابزاری است برای تأمین نیازهای مادی و معنوی،اما چشم آدمی علاوه بر این که ابزاری است برای دیدن،منبع مطمئنی است برای ظهور باطن و نمایش وجود درونی. پس چشم بر خلاف عضوهای دیگر،هم نقش ابزاری دارد و هم نقش شناسایی.

چشم آینه تمام نمای حقیقت وجود آدمی است و از حالات مختلف روان حکایت میکند. میزان شجاعت و شهامت،جرأت و جسارت،خشم و خشونت،ضعف و پستی افراد،از چشمانشان مشخص میشود. استعداد و نبوغ،عواطف و احساسات و عشق و محبت در چشم برق میزند.

این همه راز نهفته چشم را در این کلام امام علی(ع)میتوان دید: «العیونُ طلأتُعُ القلوب»،«چشم ها،تجلیگاه و مطلع دلهاست». (غررالحکم،ص211)

انواع چشم در قرآن و روآیات

انواع چشم در قرآن و روآیات اهل بیت بر چند قسمت تقسیم شده است و این تقسیم بندی براساس حالات گوناگونی است که بر دل انسان عارض میشود و دل هم خاستگاه آن است.

1. چشمهای خیانتکار: قرآن،برخی از چشم ها را خیانتکار معرفی میکند و آگاهی از آن ها را در انحصار علم خدا میداند و میفرماید: (یعلم خائنة الاعین وما تخفی الصّدور)؛خداوند چشمهای خائن و هر آنچه در سینه هاست میداند. (سوره; غافر،آیه; 19)چشمان آلوده و خیانت پیشه نشانه هایی دارند که با آنها شناخته میشوند:

الف. نگاه های ریاکارانه: بدین معنا که برخی افراد در مواردی با پوششی از ریا و تقدّس کاذب نگاه میکنند و چنان وانمود میکند که اصلا نگاه نمیکنند و این همان نگاه دزدیده است؛چنان که از امام صادق(ع)پرسیدند: معنای«خائنة الاعین»چیست؟ فرمود: «الم تر الی الرّجل ینظر الی الشیء کأنّه لا ینظر الیه»،«ایا نمیبینی که شخصی به چیزی نگاه میکند و چنین وانمود میکند که آن را نمیبیند؟» (بحارالانوار،ج10،ص76)

ب. نگاه اشارتی: با غمزه و رمز و گوشه چشم نگاه میکند. نگاهی معنادار و نگاهی کهسخن میگوید و دستور میدهد. این نوع نگاه پنهانی در حاکمان جور،بیشتر دیده میشود و برای قتل و شکنجه افراد از چنین نگاه هایی بهره میگیرند.

در اسلام نگاه اشارهای با هر هدفی که باشد،ناپسند و برای پیامبران و به تبع آنان برای پیروانشان نادرست است و گرچه مورد اشاره،عمل مجاز باشد. پس میتوان گفت که خائنة الاعین عبارت است از آن نگاه های دزدیدهای که دور از دید افراد است؛همان طور که از دل افراد،جز خدا کسی آگاه نیست،از نگاه های کنآیه ای و رمزی هم تنها خدا آگاه است و بس. گرچه هر عضوی میتواند آشکارا و نهانی خیانتی را مرتکب شود،

اما به جز «چشم» هیچ یک از آنها به عنوان عضو خائن معرفی نشدهاند،بدین جهت که اولا نگاه چشم سری تر،نفوذش سریعتر و فرجامش خطرناک تر از سایر اعضا است. ثانیاً چشم در خیانت خود،نیاز به مباشرت ندارد و از راه دور هم میتواند از دیدن لذت ببرد اما اعضایی مانند دست و پا و… خیانتشان با مباشرت انجام میگیرد و بدون تماس مستقیم از نرمی و زبری چیزی،با خبر نمیشوند. ثالثاً چشم منشأ خیانت سایر عضوها یا دست کم،یاری بخش آنهاست اما سایر اعضا چنین نیستند.

2. چشمهای مهرشده: چشمهایی هستند که از دیدن حقایق و نشانههای الهی کور و ناتوانند. (اولئک الّذین طبع اللّه علی قلوبهم و سمعهم و أبصارهم و اولئک هم الغافلون)؛آنها کسانی هستند که خدا بر دلها و گوشها و چشمانشان مهر بر نهاده است. به همین دلیل نمیفهمند و غافلان واقعی همانها هستند. (سوره; نحل،آیه; 108)

3. چشمهای خاشع: چشمهایی که در اثر نرمش دل و تسلیم به حق و حقایق فروهشته،و در برابر عظمت خدا و روز قیامت متواضع شده باشند. قرآن کریم در مواردی به ویژه در خصوص قیامت،خشوع و ترس را به چشم نسبت میدهد. (قلوب یومئذٍ واجفة أبصارها خاشعة)؛امروز [روز قیامت] دلهایی در آن مضطرب است و چشمهای آنان از شدت ترس فرو افتاده است. (سوره; نازعات،آیه; 7و8)درحالی که خشوع از حالات قلب است اما به دلیل اینکه ترس،خشیت و سایر صفات باطنی انسان بیش از هر عضو دیگر در چشم نمایان میشود،

لذا این حالت به چشم نسبت داده شده است. «لُرد اریبوری» یکی از دانشمندان معاصر در این زمینه میگوید: «بدانید که مردم آنچه در دل دارند اظهار نمیکنند و فهم مطالبی که در کتاب نوشته است،آسان تر از پی بردن به مطالبی است که در سینه اشخاص نهفته است. شخص زیرک میتواند تا اندازهای از چشمان مردمان،به راز درون دل آنها به هنگام سخن گفتن پی ببرد و حقیقت را از دروغ دریابد. »

انواع نگاه:

1. نگاه عبرت آموز: نگاه باید نافذ باشد و به درک و فهم و تجربه انسان بیفزاید وگرنه چه تفاوتی میان انسان بینا و نابینا وجود دارد؟علی(ع)میفرماید: «الا إنّ ابعد الابصار ما نفذ فی الخیر طرفهُ»،«به هوش باش بیناترین دیدهها آن است که نگاهش در امور خیر نافذ باشد». (نهج البلاغه،خطبه; 103)مقصود این است که بیننده حقیقی کسی است که حق و باطل را تشخیص دهد و خیر و شرّ را از هم بازشناسد. از شرّ بپرهیزد و به کارهای نیک اقدام کند.

2. نگاه محبت آمیز: در مواردی چشم نیز همانند زبان،حرف میزند،زبان با حروف و کلمات و چشم با نگاهها و اشارات و این حقیقت به صورتی زیبا در این گفتار امام علی(ع) منعکس شده است: «إنّ المودّة یعبّر عنها اللّسان و عن المحبّة العینان»،«زبان بیانگر عشق و علاقه و چشمها گویای مودّت و محبت است». (غررالحکم،ص413)گاهی انسان به صراحت میگوید: تو را دوست دارم،به تو عشق میورزم. چشمان آدمی نیز با نگاه لطف آمیز و مهر انگیز و به زبان حال،میگوید: من به تو علاقه مندم،محبت تو را بر دل دارم.

3. نگاه رعب انگیز: نگاه خشونت آمیز و خشم آفرین،بازتاب و آثار نامطلوبی دارد. به همین دلیل این نوع نگاه در سیره و سنت پیشوایان دینی،در ردیف اعمال زشت قرار گرفته و از آن به عنوان یک کار منفی و فعل حرام یاد شده است؛چنانچه پیامبر اسلام(ص)فرمودند: «در کسی که به مؤمنی بنگرد و ترسی در دل او ایجاد کند،خداوند در روز قیامت که سآیهای جز سآیه خاص او نیست او را میترساند».