بندگی حق، هدف از آفرینش و جوهره‏ ی هستی انسان و معنا دهنده‏ ی انسانیت او است:

«وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِیَعْبُدُونِ»[1]

و جنّ و انس را نیافریدم جز برای آن‏که مرا بپرستند.

و مفهوم «عبودیت» یعنی آراسته شدن به کمالات، اسما و صفات الهی و در یک کلمه تولّی به ولایت کلّی الهی؛ که توحید و ولایت دو روی یک سکّه‏ اند و بنده‏ ای که با تمام وجود به کمالات توحیدی آراسته گردد و هیچ فعل، صفت، اسم و ذاتی جز برای حق نبیند، تحت ولایت الهی وارد شده و خداوند سرپرستی او را در تمامی زمینه‏ ها عهده‏ دار خواهد شد و خداوند «ولیّ» او، و او «ولیّ الله» خواهد گردید.

امام صادق علیه السلام در پاسخ به سؤال عنوان بصری پیرامون این معنا چنین فرمود:

«قُلتُ: یا أَبا عَبْدِاللهِ؛ ما حَقِیقَةُ الْعُبُودِیَّةِ؟ قالَ: ثَلاَثَةُ أَشْیاءٍ: أَنْ لا یَرَی الْعَبْدُ لِنَفْسِهِ فِیما خَوَّلَهُ اللهُ مِلْکاً، لأنَّ الْعَبِیدَ لا یَکُونُ لَهُمْ مِلْکٌ، یَرَوْنَ الْمالَ مالَ اللهِ، یَضَعُونَهُ حَیْثُ أَمَرَهُمُ اللهُ بِهِ؛ وَ لاَ یُدَبِّرُ الْعَبْدُ لِنَفْسِهِ تَدْبِیراً؛ وَ جُمْلَةُ اشْتِغالِهِ فِیما أَمَرَهُ تَعالی بِهِ وَ نَهاهُ عَنْهُ...»[2]

گفتم: ای اباعبدالله، حقیقت عبودیت و بندگی چیست؟ فرمود: سه چیز است: اوّل آن‏که بنده خویش را مالک آن‏چه خدا به وی عطا کرده نداند؛ زیرا بندگان مال و مِلکی برای خود قائل نیستند و همه را از آنِ حق می‏دانند و در راهی که دستورشان داده مصرف می‏کنند. دوم: آن‏که بنده برای خود تدبیر نکند. و سوم آن‏که تمام اشتغالش به کاری باشد که خداوند او را به آن امر و یا از آن نهی نموده است...

و «عبادت»، بهترین نمودِ بندگی و معنادهنده به سایر تعامل‏ های انسان می‏باشد، به گونه‏ ای که اگر عبادت در زندگی بشر نباشد، انسان به مخلوقی خاکی در ردیف سایر ناسوتیان بدل می‏ شود که مدتی در زمین خاکی می‏ چرد تا ظرف عمرش به‏ سرآید و جرثومه‏ ی گندیده‏ اش برای نجات دیگران از تعفّن و آلودگی، به زیر خاک کشیده شود.

بنابراین، اگرچه واژه‏ ی «عبادت» در فرهنگ قرآن و حدیث از دامنه‏ ی وسیعی برخوردار است و گستره‏ ی آن تمامی تعامل‏ های انسان را دربرمی‏ گیرد، لیکن در مفهوم خاصّ خود که نمودهای ارتباط انسان با خدا در قالب دعا، ذکر، قرآن و نماز است، بسیار مورد تأکید قرار گرفته، به حدّی که در حدیث منقول از امام صادق علیه السلام به نقل از رسول اکرم ـ صلّى الله علیه وآله وسلّم ـ آمده است:

«أَفْضَلُ النّاسِ مَنْ عَشِقَ الْعِبادَةَ، فَعانَقَها بِنَفْسِهِ، وَ باشَرَها بِجَسَدِهِ، وَ تَفَرَّغَ لَها، فَهُوَ لایُبالِی عَلی ما أَصْبَحَ مِنَ الدُّنْیا، عَلی عُسْرٍ أَمْ عَلی یُسْرٍ.»[3]

بهترین مردم کسی است که به عبادت عشق ورزد و با تمام وجود با آن مأنوس شود و اوقات خود را به عبادت بگذراند و برای او فرقی نکند که دنیا بر او سخت یا آسان گذرد.

از این رو، عبادت و مناجات اولیای الهی نه‏ تنها در حاشیه‏ ی زندگی و اوقات فراغت آن‏ها نیست، که در متن زندگی و جزیی از برنامه‏ ی کار شبانه‏ روزی آنان محسوب می‏ شود؛ و اصولاً تا روح مؤمن از دوام انس با حق بهره‏ ی کامل نبرد، نمی‏تواند در فعالیت روزانه به درستی عمل به بندگی نماید.

خداوند در اولین روزهای بعثت رسول اکرم ـ صلّى الله علیه وآله وسلّم ـ در سال‏ های پرمشغله و سراسر درگیری آن حضرت، فرمانِ «قُمِ اللَّیْلَ إِلاَّ قَلیلاً»[4]؛ (شب مگر اندکی از آن‏را به‏ پا خیز) را صادر می‏ نماید و محتوای مناجات شبانه را نیز، در آیات بعد، تلاوت کلام الهی، نماز، دعا و ذکر پروردگار معین می‏کند:

«وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتیلاً»[5]

و قرآن را شمرده، شمرده بخوان.

رسول اکرم ـ صلّى الله علیه وآله وسلّم ـ و برخی از خواص اصحاب آن حضرت، به دنبال این فرمان، گاه شب‏ها را تا به صبح به عبادت بیدار می‏ ماندند تا اطمینان به امتثال امر الهی نموده باشند؛ و خداوند راز و رمز این همه اهتمام به عبادت و شب‏ خیزی و نماز و دعا را آماده شدن قلب و روح مؤمن برای درک معارف لطیف قرآن و الهامات و اشراقات غیبی پروردگار از یکسو، و قوت روح و صراحت بیان و آلوده نشدن به کدورت‏ های گناه در تعامل‏ های روزانه و روابط اجتماعی می‏داند.

«إِنَّ ناشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قیلاً»[6]

شب‏خیزی و مناجات در نیمه‏ های شب برای نرمی دل [در دریافت افاضات الهی]‏ بهتر و در صراحت گفتار و ثبات قدم [در روز] مؤثرتر است.

ولی در روزگار پرمشغله‏ ی امروز، شدت اشتغالات به گونه‏ ای است که نه‏ تنها مستحبات به فراموشی سپرده شده، بلکه در واجبات نیز به حداقل اکتفا می‏ شود، گویی نوافل برای اوقات بیکاری و بازنشستگی است و تنها فرزانگان و اولیای الهی بودند که اغلب اوقات فعّال عمرشان به عبادت و ذکر می‏گذشت، ولی حقیقت آن است که شیطان هرگز در آغاز راه، مؤمن را وسوسه به ارتکاب کبائر و محرّمات نمی‏نماید؛ زیرا می‏داند این گونه ترفندها کارساز نیست، اما با بزرگ و سنگین جلوه دادن عبادات و نوافل از یکسو و کوچک و کم‏ اهمیت نمودن اوقات تلف شده در امور دنیوی و پوچ و بی‏ حاصل از سوی دیگر، شرایط را به گونه‏ ای فراهم می‏ نماید که اگر ساعت‏ های مفید و باارزشی از شبانه‏ روز به پای دنیای زودگذر ریخته شود، دردآور نیست و اصولاً به حساب نمی‏ آید؛ اما اگر ساعتی به دعا و مناجات با حق و یا ذکر طولانی بگذرد از ضایعات عمر و اوقات از دست رفته محسوب می‏ شود، و باید به اوقات پیری و بازنشستگی منتقل شود. با کم شدن ذکر و یاد حق در زندگی، زمینه‏ ی تسلط شیاطین و ورود به کبائر فراهم می‏ گردد و گناه و عصیان پروردگار کوچک جلوه داده می‏ شود و بالاخره سرآغاز ولایت شیطان و ورود به همه‏ ی گناهان هموار می‏گردد.

«وَ مَنْ یَعْشُ عَنْ ذِکْرِ الرَّحْمنِ نُقَیِّضْ لَهُ شَیْطاناً فَهُوَ لَهُ قَرین‏ٌ»[7]

و هر کس از یاد [خدای] رحمان دل بگرداند، بر او شیطانی می‏ گماریم تا برای وی مونس باشد.

مگر نه آن است که نماز شب سپر مؤمن در برابر معاصی، و نوافل یومیّه مکمِّلِ نواقصِ فرایض ‏اند. چه کسی است که بتواند ادعا کند نمازهای واجب خود را با حضور قلب کامل و بدون نقص به پیشگاه مولی عرضه می‏ دارد و نیازی به نوافل ندارد، که در حدیثی از امام صادق علیه السلام آمده است:

«إِنَّ الْعَبْدَ لَیُرْفَعُ مِنْ صَلاتِهِ نِصْفُها أَوْ ثُلْثُها أَوْ رُبْعُها أَوْ خُمْسُها، فَما یُرْفَعُ لَهُ إِلاّ ما أَقْبَلَ عَلَیْهِ بِقَلْبِهِ، وَإِنَّما أُمِرْنا بِالنّافِلَةِ لِیَتِمَّ لَهُمْ بِها ما نَقَصُوا مِنَ الْفَرِیضَةِ.»[8]

گاه از نماز بنده تنها نصف یا یک سوم و یا یک چهارم آن بالا رفته و پذیرفته می‏شود و تنها مقداری که حضور قلب در آن داشته مقبول می‏ گردد؛ و لذا برای تکمیل نقایص و کاستی‏ های فرایض به انجام نافله دستور داده شده‏ ایم.

این که در سیره‏ ی ائمه‏ ی معصومین: و به تبع آنان عالمان ربانی، بخشی از ساعات شبانه‏ روز آن‏ها به ذکر و دعا و نمازهای مستحب اختصاص داشت، برای این مهم بود که اصولاً کار اصلی بنده، بندگی است و ادب بندگی توجه کامل به مولی در امتثال اوامر مولوی است و در این مهم تفاوتی میان فرایض و نوافل نمی‏کند.

«قُلْ إِنَّ صَلاتی‏ وَ نُسُکی‏ وَ مَحْیایَ وَ مَماتی‏ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمینَ»[9]

بگو: در حقیقت، نماز من و [سایر] عبادات من و زندگی و مرگ من، برای خداوند یکتا، پروردگار جهانیان است.

منابع:

[1]. سوره ى ذاریات، آیه ى 56.
[2]. بحارالانوار، ج1، ص224.
[3]. کافى، ج2، ص83؛ وسائل الشیعة، ج1، ص83؛ مجموعه ى ورّام، ج2، ص37 و...
[4]. سوره ى مزمل، آیه ى 2.
[5]. سوره ى مزمل، آیه ى 4.
[6]. سوره ى مزمل، آیه ى 6.
[7]. سوره ى زخرف، آیه ى 36.
[8]. کافى، ج3، ص363، روایت 2.
[9]. سوره ى انعام، آیه ى 162.