توصیه امام باقر(ع) برای مواجهه صحیح با مشکلات

امام محمدباقر (ع) به یکی از اصحاب سرّ خویش به نام «جابر بن یزید جعفی» پنج نصیحت و سفارش را در یک بحث اخلاقی بیان می‌فرمایند که تمام این توصیه‌ها درباره چگونگی واکنش انسان در مقابل برخی رفتارهاست.

در میان روایاتی که از امام باقر (ع) نقل شده این سفارش شنیدنی در ظاهر به جابر بن یزید جعفی و در واقع به عموم شیعیان و ارادتمندان به چشم میخورد که حضرت فرمودند: یَا جَابِرُ... أُوصِیکَ بِخَمْسٍ إِنْ ظُلِمْتَ فَلَا تَظْلِمْ وَ إِنْ خَانُوکَ فَلَا تَخُنْ وَ إِنْ کُذِّبْتَ فَلَا تَغْضَبْ وَ إِنْ مُدِحْتَ فَلَا تَفْرَحْ وَ إِنْ ذُمِمْتَ فَلَا تَجْزَعْ؛ ای جابر... من تو را به پنج چیز نصیحت می کنم؛ اگر کسی به تو ظلم کرد تو ظلم نکن، و اگر مردم به تو خیانت کردند تو به کسی خیانت نکن، و اگر سخنی گفتی و مردم تو را تکذیب کردند مواظب باش خشمگین نشوی، و اگر تو را ستایش کردند شاد نشو، و اگر کسی تو را نکوهش کرد بیتاب نشو».

در این روایت چند بخش قابل توجه و تأمل است:

۱ـ اگر کسی به تو ظلم کرد تو به کسی ظلم نکن؛ «إِنْ ظُلِمْتَ فَلَا تَظْلِمْ»

با توجه به این که قبیح بودن ظلم و ستم به دیگران، یکی از واضحترین احکام عقلی است، روشن است نصحیت حضرت صرفاً معطوف به این امر نیست که به کسی ظلم نکنیم، این امر که خیلی روشن است؛ بلکه سخن آن جاست که گاهی اوقات شرایط خاصی پیش میآید و انسان انگیزه مضاعف برای ظلم پیدا میکند؛ در واقع ممکن است انسان در شرایط عادی هیچ وقت به فکر ظلم کردن نیفتد، اما در شرایط خاص، انگیزه ظلم و تعدی به دیگران را پیدا کند. مانند جایی که آشکارا و بدون هیچ بهانهای حق انسان را بخورند و به او توهین کنند و یا در جامعهای ظلم فراگیر شود و شیوع پیدا کند و یا در جایی انسان میخواهد شخصی را که به او ظلم نموده قصاص کند.

در تمامی این شرایط انسان باید بر خود مسلط شود و مراقب باشد که شیطان فریبش ندهد و از حق تجاوز نکند. اگر کسی به او ظلم کرد، او ظلم نکند. اگر ظلمی در جامعه شیوع پیدا می کند، مواظب باشد آلوده نشود. اگر حق قصاص دارد، بیش از آنچه حق دارد انجام ندهد و فراتر نرود؛ زیرا قرآن می فرماید: «وَ إِنْ عَاقَبْتُمْ فَعَاقِبُواْ بِمِثْلِ مَا عُوقِبْتُم بِهِ [نحل/126]؛ و اگر [ستمگر را] مجازات کردید، پس فقط به مانند ستمى که به شما شده مجازات کنید».

۲ـ اگر دیگران در حق تو خیانتی مرتکب شدند تو درباره آنها خیانت نکن؛ «وَ إِنْ خَانُوکَ فَلَا تَخُنْ»

البته خیانت یکی از مصادیق ظلم است؛ و ذکر آن به طور خاص، به خاطر اهمیت این موضوع است. در این جا هم مانند مورد اول، حضرت می خواهند به این نکته ظریف هشدار دهند که گاه انگیزه مضاعف برای خیانت به وجود می آید و باید مراقب بود تا خیانتی رخ ندهد.

مثلا اگر با شخصی یا اشخاصی ولو کافر و غیر مسلمان، قرار دادی بستید؛ طبق تعبیر قرآن کریم «فَمَا اسْتَقامُوا لَکُمْ فَاسْتَقیمُوا لَهُم ْ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقین [توبه/7]؛ هنگامی که با عدهای عهد و پیمان بستید مادامی که آنها عهد و پیمان را نشکستهاند شما عهدتان را نشکنید و خدا پرهیزکاران را دوست دارد». حال اگر در این عهد و پیمان، طرف مقابل پای بند نبود و زیر قولش زد و خیانت نمود، الزامی به پای بندی آن برای ما وجود ندارد، منتها باید مراقب باشیم که در چنین مواقعی پای را از حق فراتر نگذاریم و در صدد ضرر زدن به او بر نیاییم.

۳ـ اگر تو را تکذیب کردند عصبانی نشو و غضب نکن؛ «وَ إِنْ کُذِّبْتَ فَلَا تَغْضَبْ»

در مقام ارشاد، اصلاح و امر به معروف و نهی از منکر، گاه با عکسالعملهای منفی از طرف مقابل مواجه میشویم. مانند آنکه میگویند: تو دروغ میگویی و غرض سوئی داری! در چنین مواقعی باید به خود تلقین کنیم که: اگر من را تکذیب کردند بی تفاوت باشم. من وظیفهای داشتم و آن را انجام دادم؛ او هم وظیفه ای دارد که یا به آن عمل می کند یا نمیکند و مسئولیت آن با خودش است. در این صورت با رفتار بد دیگران عصبانی نخواهیم شد.

۴ـ اگر کسی تو را ستایش کرد، شاد نشو؛ «وَ إِنْ مُدِحْتَ فَلَا تَفْرَحْ»

برای این که به واسطه کمالاتی که داریم، و یا کسب می کنیم، از تعریف دیگران خوشحال نشویم و دچار غرور نشویم، لازم است به چهار نکته توجه کنیم:

1- باید بدانیم که همه کارهای خوبی که انجام دادهایم مانند کسب معنویت، کسب دانش و... به برکت توفیقات الهی بوده و مقدماتش را خدا فراهم کرده و یا اگر جمالی، قدرتی، مالی و... داریم، همه را خدا داده است.

2- باید بدانیم، این نعمتی که خدا عنایت فرموده، تا این لحظه به ما داده است و معلوم نیست یک ساعت دیگر وجود داشته باشد. مانند کسانی که با وجود علوم فراوانی که کسب کرده اند، دچار آلزایمر و فراموشی میشوند، تا جایی که حتی بچههای خود را هم دیگر نمیشناسند، و یا با یک بیماری تمامی اندوختههای ذهنی خود را از دست میدهند.

بر مال و جمال خویشتن غره مشو                کان را به شبی برند و این را به تبی»

3- باید از عاقبت خودمان بترسیم. کم نبودند اشخاصی که به واسطه کمالاتی که کسب نموده بودند خدمات مهمی را انجام دادند و سال های زیادی را با خوش نامی زندگی کردند، اما نهایتا با حالت کفر از دنیا رفتند.

4- باید دقت کنیم که خوشحالی از تمجید و تعریف دیگران، انسان را در دام ریاکاری، عجب، کبر، و غرور می اندازد و زمینه را برای سقوط او فراهم می کند. لذا امام باقر (ع) به جابر فرمودند: جابر! اگر مورد ستایش قرار گرفتی شاد و سرمست نشو!».

۵ـ اگر کسی درباره تو بدگویی کرد بی تابی نکن. «وَ إِنْ ذُمِمْتَ فَلَا تَجْزَعْ»

امام باقر (ع) در توضیح قسمت پنجم از نصیحتشان میفرمایند:
وَ فَکِّرْ فِیمَا قِیلَ فِیکَ فَإِنْ عَرَفْتَ مِنْ نَفْسِکَ مَا قِیلَ فِیکَ فَسُقُوطُکَ مِنْ عَیْنِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ عِنْدَ غَضَبِکَ مِنَ الْحَقِّ أَعْظَمُ عَلَیْکَ مُصِیبَةً مِمَّا خِفْتَ مِنْ سُقُوطِکَ مِنْ أَعْیُنِ النَّاسِ وَ إِنْ کُنْتَ عَلَى خِلَافِ مَا قِیلَ فِیکَ فَثَوَابٌ اکْتَسَبْتَهُ مِنْ غَیْرِ أَنْ یَتْعَبَ بَدَنُکَ؛!

بنشین فکر کن که آیا این حرفها واقعیت دارد یا دروغ است. اگر دیدی واقعیت دارد نباید ناراحت شوی. اگر ناراحت شوی در واقع از مطلب حقی ناراحت شدهای و این ناراحتی، تو را از نظر خدا می اندازد. انسانی که از حق ناراحت می شود پیش خدا ارزشی ندارد. اما اگر آنچه درباره تو گفتند واقعیت ندارد بدان که در مقابل آن مذمت، ثوابی رایگان در نامه عمل تو می نویسند».

امید است که این بیانات نورانی حضرت باقرالعلوم (ع) را چراغ راه زندگی خویش قرار دهیم و از آنها بهره های لازم و مستوفی را ببریم.

ابن شعبه حرانى، حسن بن على، تحف العقول، ص 284،