مقدمه
در این مجموعه، سخن از نماز است. سخن از پیوند انسان خاکی با خالق یکتا و یگانه عالم است و نماز راه این عروج روحانی است. نماز نردبان انسان در سیر تکامل است.
نماز تسبیح انسان و حرکت به سوی نور مطلق است. نماز ذکر است و یاد تنها یگانه مطلق، معبود رحیم و لطیف و بی نیاز. نماز خاکساری انسان حقیر است در برابر ذات بی انتهای حق تعالی است.
موضوع این مقاله درباره اسرار نماز جماعت است که مشتمل بر دو قسم است: یک قسم آن به فلسفه اجتماعی بودن نماز و قسم دیگر به فوائد نمازهای اجتماعی می پردازد.
چنان که خداوند فرموده است: {واسْتَعِینُواْ بِالصَّبْرِ وَالصَّلاَهِ } (بقره / 45) در همه امور، انسان باید از صبر و نماز کمک گیرد و این مقام در صورتی حاصل می شود که نماز با حضور قلب انجام شود. حضرت صادق(ع) فرمودند: هرکسی نماز بخواند و معصیت کند، بداند که نمازش نماز نیست؛ چنان که خداوند فرموده است: ﴿اإِنَّ الصَّلَاهَ تَنْهَی عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنکرِ﴾ (عنکبوت / 45) و در حدیثی دیگر روایت شده که از نماز، آنمقدار مورد قبول و اجابت قرار می گیرد که توجه انسان به معانی باطنی آن باشد.
فلسفه اجتماعی بودن نماز
نماز جماعت علاوه بر آثار مفید و مثبت فردی و اجتماعی ازجمله: نظم وانضباط، اتحاد، وقت شناسی، تهذیب اخلاق و....،روحیه فردگرایی، انزوا وگوشه گیری را ازبین برده و سطح دانش وعبودیت وخضوع را افزایش می دهد. تکامل روح و روان، درخشش نور امید و تقویت اراده از مهم ترین و برجسته ترین تاثیرات نماز برای انسان است، اما هر وجدان بیداری که و فضیلت این سرود رهایی را قبول داشته باشد به آثار دیگری نیز معترف خواهد بود که ازآن جمله می توان به این موارد اشاره کرد: رهایی از تنبلی جسمی، بی انضباطی، حواس پرتی و بی توجهی و بلاهت، ناسپاسی و حق پوشی و حق کشی، دوستی و همراهی با مغضوبان وگمراهان، کبر و خودبینی، تعصب و نژادپرستی، تفرقه و پراکندگی، تنهایی و جدایی از مردم، نفاق و دو رویی، غضب و شهوت، آرزوی دور و دراز، تملق و چاپلوسی، پرستش بت ها و مردم پرستی، خرافه و جهل، حسادت، حرص وبخل، امراض روانی، زندان تن، خشم پروردگار، عذاب دوزخ، کوری روز رستاخیز، برخورداری ازیاری خداوند در زندگی و بالاخره اتصال به عالم ملکوت و رضایت خداوند.
بنا به دستورات اسلام، مستحب است که انسان، نمازهای واجب- به خصوص نمازهای یومیه- را به جماعت بخواند، به خصوص برای همسایه ی مسجد وکسی که صدای اذان را می شنوداین امربیشترسفارش شده است. در روایتی وارد شده است که اگریک نفربه امام جماعت اقتدا کند، هررکعت از نمازآنان، ثواب یکصدوپنجاه رکعت نماز را دارد و اگر دو نفر اقتدا کنند، هررکعتی، ثواب ششصد نماز را دارد و هرچه بیشتر شوند، ثواب نمازشان بیشتر می شود تا به ده نفر برسند و عده آنان از ده که گذشت، اگر تمام آسمانها کاغذ و دریاها مرکب و درختان قلم و انس و ملائکه نویسنده شوند، نمی توانند ثواب یک رکعت آن را بنویسند.
نماز جماعت، شیوه ای است که به مسلمانان نشان می دهد، همواره باهم باشند. چه درسختی ها و چه در خوشی ها؛ حتی ممکن است در همین نماز، مشکلات برخی از افراد مطرح شود و توسط افراد خیر دیگر حل شود؛ اما همان گونه که قبلا نیز اشاره شد، ثواب نماز جماعت آن قدر زیاد است که در اسلام به تشکیل آن حتی توسط دو نفر نیز اشاره شده است.
به طورکلی، نماز جماعت دارای آثار مثبتی دربین مسلمین است؛ از قبیل: ایجاد اتحاد و فضای دوستی و مودت، آشنایی با اخبار و اتفاقاتی که در یک محدوده زمانی و مکانی صورت می پذیرد و. ..
فوائد نماز جماعت
اصل در نماز، جماعت است و برای تسهیل امر اجازهی انفرادی داده شده تا حدی که از جماعت اعراض نشود. ولی در بعضی از نمازهای واجب در شرع اسلام، جماعت واجب و مقرر شده است؛ مانند نماز جمعه و نماز عیدین که در روزهای معین باید به جماعت اقامه شود و این نماز به طور اجتماعی انجام گردد و همراه آن خطابه هایی خوانده شود.
یکی از امتیازات اسلام نسبت به سایر ملل این است که اجتماعات اسلامی به طور سهل و آسان و بدون هزینه زود به زود تشکیل می شود و نتایج بزرگ از آن اجتماعات گرفته می شود.
برخی از فوائد نمازهای اجتماعی اسلامی به این ترتیب است:
تشکیل مجالس وعظ، تعلیم و تعلم
یکی از فوائد مهم اجتماعات اسلامی و فلسفه ی اجتماعی نماز، تشکیل مجالس وعظ و خطابه و تعلیم و تعلم است. می دانیم که بشر مدنی بالطبع و اجتماعی است، نه مثل حیوانات که اکثر آنها انفرادی زندگی می کنند. بشر باید با هم اجتماع داشته و اصل تعاون را در امور مادی و معنوی به کار بیندازد و هر فردی، عضو کوچک یا بزرگ از دستگاه اجتماع باشد.
علاوه بر تعاون در امور مادی و معیشتی، و همین طور در امور معنوی و اخلاقی و دانش و تکمیل عقول هم، بشر محتاج به تعاون و اجتماع است تا عقل او به ضمیمه ی عقول و دانش دیگران تکمیل شود و آیه {وشاوِرْهُمْ فِی الْأَمْر} (آل عمران / 159) شاید برای همین قانون بزرگ باشد. بشری که وحشی و انفرادی در جزائر دور دست دیده شده، با حیوانات تفاوت چندانی نداشته، و در سایه ی اجتماعات، عقول و دانش بشر تکمیل می گردد.
مساجد محل قرائت و تعلیم و تعلم قرآن
در اسلام مرکز اجتماعات و محل تکمیل دانش و علم، مساجد و مدارس است که لازم و ملزوم یکدیگرند و غالباً در یک جا ساخته شده است. مساجد یعنی محل اجتماعات دینی و مذهبی، دانشگاه اسلامی است؛
محل تعلیم و تربیت و آموزش و پرورش دینی و سربازخانه اسلامی است که سربازان حقیقی تربیت می کند؛ امام فرمانده ی ارتش اسلام است، خودش پیش رو و برای سلحشوران اسلامی پیش آهنگ است، و افراد، مامورین تحت اوامر او، یکدل و یک جهت تربیت می شوند. همان طور که در پادگان ها فرمانده همه روزه سربازان را به وسیله ی فرمان «به چپ چپ» و «به راست راست» و «عقب گرد» و امثال آن طوری تربیت می کند که حس اطاعت و فرمانبری و حس انضباط و هماهنگی در اعماق دل آنها جایگیری شود،
به گونه ای که در میدان جنگ، موجب موفقیت آنها و تضعیف دشمن می گردد، به وسیله نماز جماعت و اطاعت افراد از امام و توافق و هماهنگی آنها، حس اطاعت دینی و انضباط مذهبی و نظام اسلامی در اعماق دل های افراد تقویت می گردد.
همراه با این نمایش، بهترین طریق برای تهذیب فرد و اجتماع، وعظ و خطابه است که دانشمندان دینی، علوم اسلامی و قرآن و معارف الهی و وظائف مذهبی و بلکه وظائف سیاسی و اقتصادی ملت اسلام را در قالب خطابه و وعظ درآورده، و این حقیقت در مساجد، که محل اجتماع مومنین است، انجام می گیرد. در نماز جمعه قبل از نماز و در نمازهای عیدین بعد از نماز و معمولاً در دیگر جماعات بعد از نماز این خطابه ها صورت می گیرد.
عقیده ی فلاسفه آن است که خطابه در تلقین، تعلیم و تربیت، اثر معجزه آسائی دارد، بنابراین بسیاری از فلاسفه ی یونان، عقائد و آراء خود را به صورت خطابه ادا می کردند؛
مانند افلاطون، سقراط و ارسطو. شاگردان آنها خطابه های آنان را جمع آوری کرده به صورت کتاب درآورده اند و چه بسا از خود آنها کتابی به ما نرسیده غیر از خطابهی آنها که توسط شاگردان ثبت و ضبط شده است.
یکی از مهم ترین وسائل زمینه ساز سخنرانی اسلامی و تعلیم و تربیت قرآنی، نماز جماعت و جمعه و عیدین است که به وسیله ی آن سخنرانی دینی و مذهبی و سیاسی واقع می گردد و امور مادی و معنوی مسلمین اصلاح می گردد.
ایجاد انضباط و تقویت روحیه فرمانبری
یکی دیگر از فوائد اجتماعی نمازهای جماعت، چنانچه در پیش اشاره شد، حس اطاعت و انضباط سربازان در زمان صلح است. باید توجه داشت که بیشتر عملیات آنها جمعی است و به وسیلهی فرماندهی آنها اداره می شود.
این حرکات جمعی سربازان تحت امر یک فرماندهی واحد، روح انضباط را در نهاد سربازان زنده و پایدار می کند به گونه ای که در مواقع جنگ نتیجه ی مثبت از آن گرفته می شود
در نماز جماعت همه و همه به سوی آفرینننده ی خود توجه کرده و با اختیار بدون الزام و اجبار، از امام خود اطاعت می نمایند و خطابه و وعظ او را با جان و دل می شنوندو خود را برای عمل کردن به دستورات دینی آماده و مجهز می نمایند.
اگر کسی از بعد روانشناسی، مسئله ی نماز جماعت را تجزیه و تحلیل نماید به این نتیجه می رسد که هنگامی که یک نفر با نهایت اشتیاق برای ادای نماز جماعت می رود، و چه بسا می دود که یک رکعت عقب نماند و در آنجا با میل قلبی از امام خود اطاعت می کند و همین عمل روزی چند مرتبه تکرار می شود،
کم کم احساس اطاعت و انضباط در اعماق قلب او جایگزین می گردد و در اثر تکرار، استحکام آن زیادتر می شود، و با هماهنگی افراد، این حس انضباط در جامعه به وجود می آید و به اصطلاح روانی، این حس انضباط، طبیعت ثانویه او می گردد.
معنویت افزون تر
نمازی که فرادی خوانده می شود، هراندازه که سرشار از اخلاص ومعنویت باشد، تنها ارتباط یک فرد باخداست؛ اما نماز جماعت وسیله ارتباط میان عبد و معبوداست که در آن جنبه اجتماعی وسیاسی وجود دارد. حضرت لقمان در اندرزی به فرزندش می فرماید: «نماز را با جماعت بخوان، گرچه روی نوکنیزه باشد.»(محمدی ری شهری، 1381: حکمت 3651)
مقبولیت بیشتر و جلب رحمت فراگیرتر
نمازی که در مسجد برگزار می شود، در حقیقت ضیافتی است که در خانه خدا بر پا شده و او به خاطر بندگان صالح و مقربی که در میان جماعت وجود دارند، نظر لطیف و رحمت بیشتری به جمع شرکت کنندگان خواهد داشت؛ چنان که ما نیز صد خار را به خاطر یک بوته گل آب می دهیم!
معارفه مسلمانان و حل مشکلات
نماز جماعت، جایی برای معارفه مسلمانان و شناخت آنان از مشکلات و نیازهای فردی یکدیگر است. کنگره ای عظیم برای طرح مسائل و مشکلات اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و یافتن راه حل های مناسب برای معضلات جهان اسلام است.
تالیف قلوب مسلمانان
از آثار نمایان نمازهای جماعت و جمعه، نزدیک شدن دلهای مؤمنان مسلمان به یکدیگر و پدیدآمدن مهر و محبت در میان آنان است. در نمازهای جمعه سه میل فاصله را شرط کرده اند، یعنی در محدوده ای به شعاع یک فرسخی نباید نماز جمعه دیگری برگزار شود و علت آن که برای برپایی نمازهای جماعت، فاصله ای را شرط نکرده اند،
این است که ایجاد مشکل نشود و هر نمازگزاری بتواند برای هر وعده نماز در نزدیکترین مسجد به محل سکونت خود شرکت کند و بین او و همسایگان و اهل محله اش انس و الفت پدید آید.
حضرت رسول اکرم a در حدیثی زیبا می فرمایند: «هرکه پنج نماز را با جماعت بخواند، به او گمان نیک برید.» (کلینی 1388: 3/371)
تبلیغ و ترویج نماز و تجلی رحمت پروردگار
شرکت کنندگان در نماز جماعت، از آنکه فرمان خداوند را اطاعت کرده و دعوتش را پذیرفته اند، نزد پروردگارشان محبوبند.آنها، تبلیغ و ترویج عبادت را در جامعه موجب شده و مسجد را نمایشگاه نماز و مرکز تبثیت حاکمیت اسلام معرفی می کنند.
ایجاد وحدت و همدلی
یکی دیگر از فوائد اجتماعات اسلامی و فلسفه ی نماز جماعت، ایجاد اتحاد و یگانگی در بین افراد مختلف ملت است. اگر چه میان آنها اختلاف به چشم می خورد مثل غنی و فقیر، سیاه و سفید، زن و مرد، پیر و جوان، قوی و ضعیف، با آراء و عقاید متعدد، ولی به وسیله ی نماز جماعت و حضور در اجتماعات و شنیدن خطابه های دینی، همگی متحدالعقول و متحدالعقیده و متحد الکلمه و دارای هدف واحد مشترک و هم آهنگی می گردند و هر کدام یک عضو کوچک یا بزرگ از ماشین اجتماع اسلامی می شوند.
کلام بزرگان دین که گفته اند: «ید الله مع الجماعه» موید این کلام است و این حقیقت را قرآن به لحن صریح بیان کرده: {إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَهٌ } (حجرات / 10) و تا زمانی که این اصل در بین مسلمین بود، بر کره ی زمین، و عالم علم و دانش حکم فرما بودند و چون تفرقه در بین آنها واقع شد،
بیگانگان بر آنها غالب شدند و مسلمین را تحت سیطره و استعمار و استثمار خود درآوردند از این رو بیگانگان پیوسته کوشش می کنند که بین مسلمین اختلاف ایجاد کنند. در همین راستا آیه کریمه: {وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَهِ جَمِیعًا وَلاَ تَفَرَّقُوا} (آل عمران / 103) بسا این حقیقت را برای ما خاطر نشان می سازد که هیچ نیروئی نمی تواند با اتحاد اسلام مقاومت نماید.
تشکیل جماعت
یکی دیگر از فوائد نماز جماعت و جمعه و عیدین، تشکیل جمعیت و نفس جماعت است، زیرا در نفس جماعت، - من حیث انها جماعه- فوائد بی شمار و نتایج فراوانی مترتب است؛ و نیروی جماعت برای پیشرفت کارها معجزه آسا است.
هر چه نماز جماعت پرشکوه تر و زیادتر برگزار شود به مضمون کلام بزرگان دین: «یدالله مع الجماعه»، نیروی استحکامی آن بیشتر شده تا به جایی می رسد که هیچ نیرویی در مقابل آن نتواند عرض اندام کند و با جماعت است که می توان همه کار کرد، و چه بسا کارهایی را که هرگز با نیروهای انفرادی نمی توان انجام داد.
از این جهت است که درصدر اسلام با اجتماعات واقعی و بنیان مرصوص، وحدت مرام و عقیده، همان جماعت مورد نظر تشکیل گردید و در مدت نیم قرن مسلمین از مرز فرانسه و ایتالیا گرفته، ممالک اسپانیا (اندلس تا جزائر سیسیل) تا تمام عربستان و قسمتی از آفریقا، مصر و حبشه و غیره تا برسد به دیوار چین در آسیا، پیشروی کرده، و حکومت اسلامی را توسعه دادند به طوری که دانشمندان دنیا، در شگفت فرو رفته اند و هر کدام فلسفه ی پیشرفت مسلمین را طبق نظر خود تفسیر و تشریح می کنند.
یکی از دانشمندان می پرسد که سر و فلسفه پیشرفت مسلمین در دنیا چیست؟ و درخواست می کند که پاسخ را بنویسید و به این آدرس برای ما بفرستید تا روی آن پاسخ ها مطالعات شود. صدها پاسخ و اظهار نظر شد، آن پاسخی که حاوی فلسفه جماعت و اتحاد و نیروی ایمانی جمعیت بود، در محافل علمی دنیا بیشتر مورد توجه واقع شد.
محل دلجویی
یکی دیگر از فلسفه های نمازهای اجتماعی، رعایت اصول تعاون و مساعدت و کمک اجتماعی است، زیرا در هر محلی در ممالک اسلامی از روستاها تا شهرهای بزرگ همه روزه چندین مرتبه نماز جماعت تشکیل می شود و اهالی آن محل در آن مساجد با اختیار و رغبت حاضر می شوند و بین مومنین ملاقات صورت می گیرد و از حال یکدیگر مطلع می شوند و به تقاضای یکدیگر پاسخ مثبت می دهند.
اگر شخصی غائب بود، مومنین جویای حال او می گردند. اگر مریض است، او را عبادت می کنند، اگر بینوا است، او را به نوا می رسانند، اگر گرفتاری پیدا گردد درصدد نجات او بر می آیند، اگر مریض شده و از درمان و دارو عاجز مانده، در مقام علاج و درمان او بر می آیند. و اگر فوت شده او را مشایعت می نمایند؛
البته همه ی اینها در صورتی است که اصول اسلامی را افراد رعایت کنند، چنانچه امام علی(ع) می فرمایند: «علیکم بالتواصل و التباذل، و ایاکم و التقاطع» (نهج البلاغه / خطبه 78) که مفادش همان اصول تعاون و کمک اجتماعی است.
بنابراین در هر جمعه که با ابهت خاصی در مسجد معظمی در محلی که شعاع آن یک فرسخ در یک فرسخ است- از شرائط نماز جمعه است- اجتماع بزرگی تشکیل می شود و اقامه ی نماز جمعه و عیدین و وعظ و خطابه های متعدد از طرف امام مسلمین و فرماندهی مومنین برپا می شود، فوائد بیشتر و عوائد والاتری تحقق پیدا می کند، بلکه در امور مهم سیاسی و اقتصادی و... سخنرانی می شود و اصلاحات محلی و شهری و مصالح دینی و دنیوی و امور عام المنفعه به وسیله آن انجام می گیرد.
ایجاد حس برادری و برابری
یکی دیگر از فوائد و اسرار این جماعات، ایجاد حس برادری و برابری و مساوات بین افراد مختلف جامعه است، و این یکی از اصول مسلم اسلامی است که قرآن به آن تصریح کرده: {إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَهٌ }در حقیقت مومنان همه برادر یکدیگرند و در آیه دیگر می فرماید: {یا ایها الناس انا خَلَقْنَاکم مِن ذَکرٍ وَأُنثَی وَجَعَلْنَاکمْ شُعُوباً وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَکرَمَکمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاکمْ}. (حجرات / 13)
«ای بندگان! ما همه شما را نخست از یک پدر و مادر (آدم و حوا) آفریدیم و آنگاه شعبه های بسیار و فرق مختلف گردانیدیم تا یکدیگر را بشناسید؛ و بزرگوارترین شما نزد خدا با تقواترین شماست.» روایات در این باب از اهل بیت بی شمار است.
سعدی گوید:
بنـی آدم اعضـــای یکدیگــرند
که در آفرینــش ز یک گوهـــرند
چه عضــوی بـدرد آورد روزگـار
دگــر عضــــوها را نمــاند قــرار
تو کز محنـت دیگـران بی غمـی
نشــاید که نامــت نهنــد آدمــی
خدا را بر آن بنده بخشایش است
که خلق از وجودش در آسایش است
بعد از گذشت چهارده قرن از اسلام که این اصل کاملاً عملی شده و اسلام سیاه و سفید را برادر یکدیگر قرار داده و امتیاز فقر و غنا را موهوم شمرده، هنوز مجمع سازمان ملل و ممالک پیشرفته ی دنیا مثل آمریکا نتوانسته در میان افراد ملت مساوات و برادری برقرار کند و امتیاز طبقاتی را ملغی نماید.
در عصر ما در آمریکا دانشگاه سیاه پوستان و اتوبوس و رستوران آنها از سفیدپوستان جدا است و سیاهان آرزو دارند که آزادانه با سفید پوستان سر یک سفره یا در یک مجمع بسر برند و این مواسات و مواخات از مزایا و مختصات اسلام است که همه را برادر و برابر قرار داده است.
در اجتماعات مسلمین اعم از نماز جماعت یا جمعه یا عیدین (مهمتر از همه اجتماع حج مسلمین) این مواسات و برادری و برابری و الغاء همه نوع امتیازات به نحو خاص و به طریق اعلی به چشم می خورد و تجلی ویژه ای دارد.
تعظیم شعائر الهی
یکی دیگر از فلسفه های اجتماعی این جماعات، تعظیم و تکریم شعائر و شرایع اسلام است، زیرا این نمازهای دسته جمعی با آن ابهت خاصی که در چشم دشمنان دین و بیگانگان و منافقین دارد، شعائر اسلام را بزرگ می کند و عظمت اسلام را به رخ کافران می کشاند و اشخاص بیگانه را به قبول این دین تشویق می کند. چه بسا اشخاصی که از همین راه به عظمت اسلام و احکام آن پی برده و به سوی آن شتافته اند. چه بسا کسانی که در این مجالس، نهایت صمیمیت و اخوت و یگانگی- که از اسرار سعادت بشر است- ملاحظه کرده و سر بزرگی اسلامی را درک نموده اند. این مجالس بزرگ و محافل با عظمت مذهبی نشان می دهد که اسلام خیلی بزرگ تر از آن است که کوته نظران اندیشیده اند. این نمازهای اجتماعی گوئی ایمان مجسم هزاران مسلمان است که به هم گره خورده و یک فرد واحد، یک فرد فداکار، یک فرد اسلامی تشکیل داده است.
جماعت و استجابت دعا
یکی دیگر از فوائد اجتماعی نمازهای مذکور، استجابت دعا است، زیرا در میان جمعیت همه نوع افرادی هستند، بینوایان، دل شکستگان، کسانی که از روی حقیقت توجه به مبدأ دارند و همگی عرض نیایش و اظهار پرستش و ستایش نموده، طلب حاجات و عرض دعوات و تقاضای عفو از گناه و اصلاح امور دنیا و آخرت می نمایند و غالباً به صیغه ی جمع از خدا کمک می خواهند.
غفلت زدایی
یکی دیگر از فلسفه های اجتماعی نمازها، تذکر و تنبه و بیدار شدن افراد از خواب غفلت است، انسان را از غرق شدن در منجلاب مادیات بیرون می کشد و او را متوجه معنویات می نماید. زیرا گرفتاری های روزمره ی انسان و غرق شدن در مادیات به انسان مجال نمی دهد که به فکر عاقبت خویش و وظایف معنوی و انسانی و وجدائی بپردازد تا به درد همدگر برسند و به خدمت نوع مشغول شوند. این نمازها فرصت های مهم و بزرگی است که آدمِ گرفتار و مشغول را، به خود می آورد و اندکی از دنیا روی گردان ساخته، از خویش منصرف، و به جامعه متوجه می گرداند. خودخواهی را می زداید و نفع آنی و خورد و خواب را در نظر کوچک تر می کند، و انسان را به سوی مقصد و هدف عالی تری متوجه می سازد.
یادآوری قیامت
یکی دیگر از فلسفه های نمازهای اجتماعی مسلمین، تذکر قیامت و احوال عظیم آخرت و اندیشه ی عاقبت است، چنانچه در خبر آمده نماز عید یادآوری قیامت است. اجتماع و حاضر شدن به نماز، مانند موقعی است که مردم برای حساب در برابر میزان عدل الهی حاضر می شوند.
نماز گزاردن مانند حسابرسی می باشد و اتمام نماز و برگشتن و متفرق شدن مثل آن وقتی است که از حساب ها فارغ شده و هر کس به پاداش یا جزائی که برای او تعیین شده، می شتابد.
اجماعاً هزاران نفر یکدل و یک جهت، متوجه یک هدف، همه خدای واحد را می خوانند و تضرع می نمایند، و نمونه ای است که در این دنیا می تواند عاقبت ما را در جهان دیگر به تصویر بکشد. بویژه اگر این نماز در مکان های بزرگ و یا ایام حج برپا شود.
نتیجه
چنانچه نماز جماعت در جوامع مسلمین آنچنانکه باید، نهادینه شود ثمرات وبرکات عظیمی بر جای خواهد گذاشت. بسیاری از مشکلات جوامع مسلمین بدین ترتیب به آسانی قابل حل خواهد بود و پیشرفتهای دنیوی و اخروی بسیاری در سایه انجام این فریضه الهی بوجود خواهد آمد.
منابع
* قرآن کریم.
1- امام خمینی، روح الله، (1371) «رساله توضیح المسائل»، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد.
2- اهتمام، احمد، (1384) حکمت ها و اسرار نماز، قم: بی تا.
3- دشتی، محمد، (1386) «نهج البلاغه»، تهران: پیام عدالت، چ پنجم.
4- کلینی، محمدبن یعقوب، (1388) اصول کافی، تهران: دارالحدیث.
5- مجلسی، محمد باقر، (1403 ق)«بحارالانوار»، بیروت: دارالاحیاء،چ دهم، ج هفتم.
6- محمدی ری شهری، (1381) «میزان الحکمه»، تهران: دارالحدیث
محمد صیدی
