مفهوم جهاد
جهاد يعني «كوشش كردن، كوشيدن به اندازة طاقت»[1] «كوشش توأم با رنج، تلاش در كار با آنچه در توان باشد.»[2]
وقتي جهاد با كلمة «في سبيل الله؛ در راه خدا» همراه باشد، مفهوم ويژه اي دارد و هرگونه فعاليت و مبارزه سياسي، اجتماعي، اخلاقي، فرهنگي، اقتصادي، با جان و مال و زبان و قلم و فكر را شامل مي شود.
اقسام جهاد
عالمان دين جهاد را به دو نوع تقسيم كرده اند كه البته از زاويه اي ديگر مي توان آن را به سه بخش تقسيم كرد:
1 . جهاد دفاعي
اين نوع از جهاد براي دفع تجاوز انجام مي پذيرد. هنگامي كه حقوق افراد يك جامعه يا يك ملت مانند: آب و خاك،‌مال و ناموس، دولت و مكتب و ارزش هايي كه مورد قبول يك جامعه اسلامي است از سوي دشمنان خارجي يا مخالفان داخلي مورد هجوم وتجاوز قرار گيرد، بر مسلمانان اعم از زن و مرد و كوچك و بزرگ واجب است با تمام توان و با هر وسيلة ممكن به جهاد و مبارزه با متجاوز برخيزند و از حقوق شخصي، ملّي و آيين خود و هم نوعان دفاع كنند.
2 . جهاد ابتدايي
گاهي تجاوز در سرزميني خارج از مرزهاي يك كشور اسلامي واقع مي شود؛ مانند تجاوز متجاوزان به مردم فلسطين، بوسني، عراق و افغانستان. يا به قول استاد شهيد مرتضي مطهري(ره): گاهي انسانيّت و ارزش هاي انساني مانند آزادي، كه «اينها از حقوق يك فرد و يا از حقوق يك ملت برتر است (و) مقدس تر است و دفاع كردن از آنها پيش وجدان بشري بالاتر است»،[3] مورد هدف وتجاوز دشمن قرار مي گيرد،در اين صورت بر مسلماناني كه از معركه به دور هستند و به حسب ظاهر به آنان تجاوز نشده است، واجب است به ياري هم نوعان خود بشتابند و از حقوق آنان و نيز ارزش هايي كه از سوي بدخواهان متجاوز مورد تعرض قرار گرفته است دفاع كنند.
پيامبر گرامي اسلام مي فرمايد: «من سمَع رجلاً ينادي يا للمسلمين فلم يُجبه فليس بمسلم؛[4] هر كس فرياد انساني را بشنود كه از مسلمانان كمك مي خواهد و نداي او را پاسخ ندهد، مسلمان نيست.»
براساس اين سخن پيامبر ـ صلي الله عليه و آله ـ در هر جا تجاوز، متجاوز و ستم ديده اي هست، ساكت و بي تفاوت بودن، از انسانيت و مسلماني به دور است. بنابراين بر مسلمانان است كه به ياري ستم ديده بشتابند و از حق مظلوم دفاع كنند، تفاوت ندارد كه مظلوم، مسلمان باشد يا غير مسلمان. در اين صورت، جهاد براي افرادي كه به ياري مظلومان مي شتابند و به طور مستقيم با تجاوز متجاوز روبرو نيستند، ابتدايي است.
البته برداشت ديگري از جهاد ابتدايي وجود دارد كه مبتني بر حضور امام معصوم است كه بحث از حدود و چگونگي آن، مجال ديگري را مي طلبد.
3 . جهاد با نفس
اميرمؤمنان علي ـ عليه السلام ـ مي فرمايد: پيامبر ـ صلي الله عليه و آله ـ لشكري را براي پيكار با دشمن فرستاد و پس از بازگشت پيروزمندانه به آنان فرمود:«خوش آمدند گروهي كه جهاد كوچك را انجام دادند، امّا جهاد بزرگ تر همچنان بر گردن آنها باقي است. پرسيدند: جهاد بزرگ تر كدام است؟ فرمود: جهاد با نفس»[5] منظور از جهاد كوچك در اين روايت، جنگ با دشمن و مراد از جهاد بزرگ، مبارزه با خواسته ها و تمايلاتي است كه انسان را به سرپيچي از دستور خدا و قانون وادار مي سازد كه نمونه هاي آن در زندگي ما فراوان است؛ از جمله ساده ترين مصاديق آن مانند: فرمان خدا به نماز صبح و خواستة دل بر ادامه دادن به خواب صبحگاهي، قانون بازدارندة عدم عبور از چراغ قرمز و فرمان هواي نفس بر عبور از آن، قانوني كه ما را به رعايت حقوق هم كلاسي ها فرا مي خواند و تمايل نفس بر شلوغ كردن و حرف زدن.
در اين گونه موارد، انسان با دو دستور روبروست: يكي، فرمان خدا و قانوني كه بر اساس مصلحت افراد و عموم مردم وضع شده است و ديگري، فرمان نفس كه انسان را به سركشي و بي توجهي به قانون فرا مي خواند، و در اين صورت براي رسيدن به سعادت و خوش بختي بايد با در اختيار گرفتن نفس و پافشاري در برابر خواسته هاي او، آن را در مدار حق قرار داد؛ اين مبارزه و تلاش را جهاد با نفس مي گويند.
حقيقت جهاد اسلامي
اسلام ديني است فطري كه از راه دليل و برهان و بهره گيري از صفاي باطن و فطرت پاك انسان ها، راه توسعه و نفوذ در دل انسان ها و ايجاد فضايي مناسب براي زندگي شرافت مندانه براساس ارزش هاي انساني را براي همگان فراهم مي سازد. اين دين با خون ريزي، ويراني، نابساماني و با هدف كشورگشايي و تجاوز به حقوق ديگران سر سازش ندارد و به قول استاد مطهري: «هر نوع قتالي و جنگي به عنوان تجاوز، يعني (براي دست اندازي بر مال و ثروت و نيروهاي ديگران) و به عبارت ديگر جنگ براي استخدام نيروهاي اقتصادي يا انساني يك قومي به هيچ وجه از نظر اسلام روا نيست. از نظر اسلام اين گونه جنگ ها نوعي ظلم است. جهاد فقط به عنوان دفاع و در واقع مبارزه با يك نوع تجاوز است كه مي تواند مشروع باشد.»[6]
توضيح اينكه حيات و زندگي در جهان طبيعت به تلاش و مبارزه دائمي با آفت ها و خطرها بستگي دارد، از اين رو هر يك از موجودات به فراخور حال خود از ابزار مناسب براي دفاع برخوردارند. شاخ هاي پيچ در پيچ گوزن، ساق هاي نازك و باريك آهو براي فرار، دندان هاي تيز و پنجه هاي قوي شير و ببر و پلنگ و نيز ريشه هاي قوي گياهان، همه ابزارهاي دفاعي اين موجودات هستند.
انسان نيز همانند ساير موجودات داراي ابزارهاي دفاعي است. همان طور كه نظام خلقت گلبول هاي سفيد را به طور طبيعي در بدن او قرار داده است تا از ورود آفت ها و هجوم ميكروب ها جلوگيري كنند، شارع مقدس نيز به وي اجازه داده است تا با بهره گيري از فكر و استعداد و ابزارهاي مناسب از حقوق خود و هم نوعان و ارزش هاي جامعه دفاع كند و حتي به جنگ و جهاد بپردازد. هر چند جنگ در اسلام هيچ گاه به عنوان يك ارزش تلقي نمي شود و كار ناشايستي است، اما همان طور كه شهيد مطهري مي فرمايد: «هر جنگي از طرف هر كسي تجاوز نيست؛ ممكن است تجاوز باشد و ممكن است جواب گويي به تجاوز باشد، چون گاهي جواب تجاوز را بايد با زور داد؛ يعني راهي غير از زور براي جواب دادن به تجاوز نيست. يك دين اگر دين جامعي باشد، بايد فكر آن روز را كرده باشد كه اگر (پيروانش) مورد تجاوز قرار گرفتند و يا اگر فرضاً خودشان مورد تجاوز قرار نگرفتند و مردم ديگري مورد تجاوز قرار گرفتند، چه كنند. براي اين جا بايد قانون جنگ و جهاد مقرر كند كه اسلام بدين منظور آن را تنظيم كرده و به آن ارزش داده است. اسلام مي گويد: «كسي كه در راه دفاع از مالش كشته شود[7] و نيز كسي كه در راه دفاع از ناموسش كشته شود، او شهيد است؛[8] پس دفاع از ناموس هم مانند دفاع از جان و مال است، بلكه بالاتر است؛ دفاع از شرافت است. دفاع از استقلال براي يك ملت قطعاً امري مشروع است. پس در صورتي كه يك قوم بخواهند استقلال قوم ديگر را بگيرند و آنها را تحت قيومت خودشان قرار دهند و اين ملت بخواهد از استقلال خودش دفاع كند و دست به اسلحه ببرد، كاري مشروع و بلكه ممدوح و قابل تحسين انجام داده است. پس دفاع از حيات،دفاع از مال و ثروت و سرزمين، دفاع از سرزمين، دفاع از ناموس؛ همة اينها دفاع هايي است مشروع»[9] و اين است چهرة جهاد در اسلام.
قرآن كريم در آيات فراواني به جهاد و حدود آن پرداخته است كه ما به سه نمونه اشاره مي كنيم:
ـ «با كساني كه با شما جنگ مي كنند، در راه خدا بجنگيد و تجاوز نكنيد، زيرا خدا تعدي كنندگان را دوست ندارد.»[10]
ـ «چرا در راه خدا و براي مردان و زنان و كودكان ناتواني كه مي گويند: اي پروردگار ما! ما را از اين قرية ستم كاران
بيرون آر و از جانب خود يار و مددكاري قرار داده، نمي جنگيد؟!»[11]
ـ «و اگر خدا بعضي را به وسيلة بعضي ديگر دفع نكرده بود،ديرها و كليساها و آتشكده ها و مسجدهايي كه نام خداوند به فراواني در آن برده مي شود، ويران مي گرديد.»[12]
ارزش جهاد و فضيلت جهادگران
جهاد در راه خدا كه بر پاية حق و جلوگيري از تجاوز به حقوق فردي و اجتماعي و ارزش هاي انساني استوار است، پشتوانه اي قوي براي عزت و سربلندي و نيل به امنيّت و آرامش و استقلال يك كشور به شمار مي رود. پيامبر گرامي اسلام مي فرمايد: «جهاد كنيد تا مجد و عظمت را براي فرزندانتان بر جاي گذاريد.»[13]
اميرمؤمنان علي ـ عليه السلام ـ با تشبيه جهاد به زره و سپر، بر نقش حفاظتي آن تأكيد كرده و مي فرمايد: «جهاد، دري از درهاي بهشت است كه خداوند آن را بر افراد خاصي از بندگانش گشوده است، و جامة تقوا و پاكي هاست كه بر تن آنان پوشانده، و زره استوار الهي است كه آسيب نبينند، و سپر محكم اوست (كه تير بلا در آن ننشيند). هر كه جهاد را رها كند و ناخوشايند داند، خدا جامة خواري بر تن او پوشاند و فوج بلا بر سرش كشاند و در زبوني و فرومايگي بماند... .»[14]
استاد مطهري(ره) با اشاره به اين سخن حضرت ـ عليه السلام ـ مي فرمايد: «اگر ملتي مسلمان، روحش روح جهاد باشد... و اگر اين سپر الهي را همواره در دست داشته باشند، ديگر ضربتي بر آنها كارگر نخواهد افتاد، زره، آن جامة حلقه حلقه آهنين است كه سربازان هنگام جنگ مانند يك پيراهن بر تن مي كردند و اما سپر، ابزاري است كه به دست مي گرفته و مانع ورود ضربت مي شده اند.
[1] . فرهنگ فارسي عميد، واژة جهاد.
[2] . فرهنگ معارف و معاريف، واژة جهاد.
[3] . جهاد، ص 42.
[4] . الكافي، ج 2، ص 164.
[5] . وسائل الشيعه، ج 11، ابواب جهادالنفس، باب 1، حديث 1.
[6] . جهاد، ص 39.
[7] . وسائل الشيعه، ج 15، ص 49.
[8] . همان، ص 120.
[9] . جهاد، ص 40 ـ 41.
[10] . بقره (2)، آية 190.
[11] . نساء (4)، آية 75.
[12] . حج (22)، آية 40.
[13] . وسائل الشيعه، كتاب الجهاد، باب 1 از ابواب جهاد، حديث 16.
[14] . نهج‌البلاغه شهيدي، خطبة 27.
@#@ كار سپر، جلوگيري از ورود ضربت بوده و كار زره، خنثي كردن اثر ضربت وارده. ظاهراً علي ـ عليه السلام ـ از آن جهت جهاد را هم به سپر تشبيه كرده و هم به زره كه برخي جهادها نوعي پيش گيري است و مانع ورود ضربت مي شود و بعضي ديگر شكل مقاومت و بي اثر كردن حملات را دارد.»[1]
رسول گرامي اسلام نيز در بيان اهميت جهاد مي فرمايد: «آن كس كه جهاد را ترك گويد، خداوند بر اندام او لباس ذلت مي پوشاند و فقر و احتياج بر زندگي و تاريكي بر دين او سايه خواهد انداخت.»[2]
جهاد در راه خدا علاوه بر آثار دنيوي، نوعي معامله با خداست كه بهشت برين را به دنبال خواهد داشت. در قرآن آمده است: «خدا از مؤمنان جان ها و مال هايشان را خريد تا بهشت براي آنان باشد. در راه خدا جنگ مي كنند، چه بكشند يا كشته شوند. و عده اي كه خدا در تورات و انجيل و قرآن داده است، به حق بر عهدة اوست و چه كسي بهتر از خدا به عهد خود وفا خواهد كرد؟ پس به اين معامله اي كه با او كرده ايد، شاد باشيد كه كام يابي بزرگي است.»[3]
فداكاري و جانبازي در اين جهاد در واقع جاودانگي و به حق پيوستگي است، چرا كه قرآن مي فرمايد: «كساني را كه در راه خدا كشته شده اند، مرده مپنداريد؛ بلكه زنده اند و نزد پروردگارشان روزي داده مي شوند.»[4]
تاريخ پرفراز و نشيب اسلام صحنه هاي باشكوهي از دفاع جانانه و ايثار و فداكاري مسلمانان را درون خود جاي داده است. حماسة هشت سال دفاع مقدس ملت ايران نمونه بارزي از اين جهاد خدايي است كه مردم با نثار جان و مال خود در جنگي نابرابر، شجاعانه به ميدان آمدند و انقلاب و كشور خود را از تجاوز متجاوزان رها ساخته و عزت و افتخار و سربلندي و استقلال را نصيب خود كردند. مطالعة اين فرازهاي تاريخي مي تواند ما را در شناخت هر چه بيشتر چهرة واقعي جهاد اسلامي و پيامدهاي مثبت آن ياري رساند.
[1] . قيام و انقلاب مهدي به ضميمة شهيد، ص 91.
[2] . وسائل الشيعه، همان، ابواب جهاد العدو، باب 1، حديث 2.
[3] . توبه (9)، آية 111.
[4] . آل عمران (3)، آية 169.
مجله با معارف اسلامي آشنا شويم- ش57