نيكي به پدر و مادر، وظيفه اي اخلاقي است كه در واجب بودن شكر مُنعم ريشه دارد. انسان فطرتاً شاكر و سپاسگزار كسي است كه به او نيكي كرده است. سپاسگزاري از پدر و مادر، نشانه و گواه سلامت فطرت است و كسي كه به پدر و مادر خود نيكي مي كند، از فطرت خود پاسداري كرده است. اهميّت سپاسگزاري از پدر و مادر، چنان است كه خداوند پس از امر به شكرگزاري از خود، شكر پدر و مادر را آورده است:
وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَيْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْناً عَلي وَهْنٍ وَ فِصالُهُ فِي عامَيْنِ أَنِ اشْكُرْ لِي وَ لِوالِدَيْكَ إِلَيَّ الْمَصِيرُ ؛[1]
و انسان را درباره پدر و مادرش سفارش كرديم. مادرش (به هنگام بارداري) او را با ناتواني روي ناتواني حمل كرد و دوران شيرخوارگي او در دو سال پايان مي يابد (آري او را سفارش كرديم) كه شكرگزار من و پدر و مادرت باش كه بازگشت (همه) به سوي من است.
و همانطور كه كسي نمي تواند شكر پروردگار به جاي آورد، شكرگزاري از پدر و مادر نيز بسيار دشوار و در حدّ محال است. از پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله و سلّم ـ روايت شده است:
لن يجزي ولد عن والده حتي يجده مملوكاً فيشتريه و يعتقه؛[2]
هرگز فرزندي پاداش پدرش را ادا نمي كند، مگر آنكه پدر مملوك باشد و فرزند او را بخرد و آزاد سازد.
و نيز از ايشان روايت شده است:
برّ الوالدين افضل من الصلوة و الصوم و الحج و العمرة و الجهاد في سبيل الله؛[3]
نيكي به پدر و مادر برتر از نماز و روزه و حج و عمره و جهاد در راه خداست.
نيكي به پدر و مادر چنان اهميتي دارد كه حتي پدر و مادري كه از نظر عقيده دچار انحراف هستند و يا به فرزند خود ظلم كرده اند، بايد مورد احترام واقع شوند و فرزند به آنان نيكي كند.[4]
مادر حق ويژه اي دارد و نيكي به او مقدم است. امام صادق ـ عليه السّلام ـ فرمودند:
شخصي نزد پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله و سلّم ـ آمد و پرسيد اي پيامبر! به چه كسي نيكي كنم؟ فرمودند: مادرت. پرسيد: سپس به چه كسي؟ فرمودند: مادرت. باز پرسيد: سپس به چه كسي؟ فرمودند: به مادرت. دوباره پرسيد: سپس به چه كسي؟ فرمودند: به پدرت.[5]
وجوب پرهيز از آزار پدر و مادر
خداوند در قرآن كريم نيكي به پدر و مادر را وظيفه اي واجب معرفي فرموده است؛ وظيفه اي كه پس از «توحيد در پرستش» ذكر شده است:
وَ قَضى رَبُّكَ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِيَّاهُ وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ كِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍّ وَ لا تَنْهَرْهُما وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً كَرِيماً ؛[6]
پروردگار تو مقرر كرد كه جز او را مپرستيد و به پدر و مادر (خود) احسان كنيد؛ اگر يكي از آن دو يا هر دو در كنار تو به سالخوردگي رسيدند به آنها (حتي) «اف» مگو و به آنان پرخاش مكن و با آنها سخني شايسته بگوي.
مطابق اين آيه نيكي به پدر و مادر امري واجب و كوچكترين بي احترامي به آنان ممنوع است. اين وجوب و ممنوعيت، چنانكه گفتيم، پس از بيان وجوب يگانه پرستي ذكر شده است و اين گواه اهميت حقوق والدين است.
اهانت و بي احترامي نسبت به والدين به هيچ روي پذيرفته نيست؛ حتي كوچكترين رفتار يا گفتاري كه موجب آزار آنان باشد بر طبق اين آيه ممنوع است. امام رضا ـ عليه السّلام ـ فرمودند:
اگر لفظي كوتاهتر و سبك تر از «اف» وجود داشت، خداوند آن را در آيه ذكر مي فرمود.[7]
و در روايت ديگري آمده است كه مقصود از «اف»، كمترين آزار است و اگر كلمه اي وجود داشت كه بر آزاري كوچكتر دلالت مي كرد، خداوند از آن نهي مي فرمود.[8] روايات بسياري در نهي از آزار پدر و مادر آمده است. امام باقر ـ عليه السّلام ـ از پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله و سلّم ـ نقل فرمودند:
اياكم و عقوق الوالدين فان ريح الجنة توجد من مسيرة الف سنة و لا يجدها عاقٌ...؛[9]
از آزار پدر و مادر بپرهيزيد، زيرا بوي بهشت از هزار سال فاصله احساس مي شود، ولي آزاردهنده پدر و مادر آن را نمي يابد.
آزار والدين حتي اگر آنان ظالم باشند جايز نيست. امام صادق ـ عليه السّلام ـ فرمود:
من نظر الي ابويه نظر ماقت و هما ظالمان له لم يقبل الله تعالي له صلوة؛[10]
كسي كه به پدر و مادرش به حالت دشمني و تنفر نگاه كند خداوند نمازش را نمي پذيرد.
فروتني در برابر والدين
فروتني در برابر پدر و مادر از سر مهرباني، سفارش خدا و مصداقي از نيكي به پدر و مادر است و نشانه اي از روح شكرگزاري به شمار مي رود:
وَ اخْفِضْ لَهُما جُناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما كَما رَبَّيانِي صَغِيراً ؛[11]
دو بال فروتني خويش را از سر مهرباني در برابر آنان فرود آر، و بگو: پروردگارا! آن دو را رحمت كن چنان كه مرا در خردي پروردند.
از اين بخش از آيه كه فرمود: «وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما كَما رَبَّيانِي صَغِيراً» مي توان دريافت كه طلب رحمت و بخشايش براي والدين نيز ريشه در احساس شكرگزاري انسان دارد.
امام صادق ـ عليه السّلام ـ فرمودند:
لا تملأ عينيك من النظر اليهما الّا برحمة و رقّة، و لا ترفع صوتك فوق اصواتهما، و لا يدك فوق ايديهما، و لا تقدم قدمهما؛[12]
چشمانت را جز به مهرباني و نرمي به آنان مدوز و صدايت را از صداي آنان بلندتر مكن و دستت را بالاتر از دست آنان مبر و بر آنان پيشي مگير.
وظيفه فرزند پس از درگذشت والدين
فرزند حتي پس از آنكه پدر و مادرش از دنيا مي روند، همچنان وظيفه اي اخلاقي دارد. او بايد براي آنان نماز بگزارد و از خداوند برايشان درخواست رحمت و مغفرت كند. از امام باقر ـ عليه السّلام ـ روايت شده است:
انّ العبد ليكون بارّاً بوالديه في حياتهما ثم يموتان فلا يقضي عنهما دينهما و لا يستغفر لهما فيكتبه الله عاقاً و انه ليكون عاقاً لهما في حياتهما غير بارّ بهما فاذا ماتا قضي دينهما و استغفر لهما فيكتبه الله بارّاً؛[13]
هر آينه كسي كه نسبت به پدر و مادر خود نيكوكار بوده، پس از مرگ آنها دين آنان را ادا نمي كند و براي آنان استغفار نمي نمايد، پس خداوند او را در شمار آزاردهندگان قرار مي دهد. و بسا كه كسي آزاردهنده پدر و مادرش بوده و در حياتشان به آنان نيكي نمي كرده است، ولي پس از مرگ آنها دين آنها را ادا كرده و برايشان استغفار نموده است، پس خداوند او را در شمار نيكي كنندگان به والدين قرار مي دهد.
از اين روايت فهميده مي شود كه اولاً: وظيفه سپاسگزاري از پدر و مادر با مرگ آنها خاتمه نمي يابد و ديگر اينكه خداوند راه را براي جبران كوتاهي هاي فرزند خطاكار بازگزارده است.
[1] . لقمان، 14.
[2] . المحجة البيضاء، ج 3، ص 434.
[3] . همان.
[4] . همان، ص 442 و 441.
[5] . همان، ص 439.
[6] . اسراء، 23.
[7] . اصول كافي، ج 2، ص 341، حديث 7.
[8] . مجمع البيان، ج 6، ص 631.
[9] . همان، ص 442.
[10] . همان.
[11] . اسراء، 24.
[12] . المحجة البيضاء، ج 3، ص 438.
[13] . همان، ص 441.