آداب ميهماني
اسلام اهميت خاصي براي مسأله ميهمان نوازي قائل شده تا آنجا كه در حديثي از پيغمبر گرامي اسلام ـ صلي الله عليه و آله ـ مي خوانيم:‌ الضيف دليل الجنة؛ ميهمان راهنماي راه بهشت است![1].
اهميت و احترام ميهمان به اندازه اي است كه در اسلام به عنوان يك هديه آسماني تلقي شده، رسولخدا ـ صلي الله عليه و آله ـ مي فرمايد: اذا اراد الله بقوم خيرا اهدي اليهم هدية، قالوا: و ما تلك الهدية؟ قال:‌الضيف، ينزل برزقه،‌و يرتحل بذنوب اهل البيت؛ هنگامي كه خداوند اراده كند نسبت به جمعيتي نيكي نمايد هديه گرانبهائي براي آنها مي فرستد، عرض كردند اي پيامبر خدا! چه هديه اي؟ فرمود: ميهمان، با روزي خويش وارد مي شود، و گناهان خانواده را با خود مي برد (و بخشوده مي شوند)[2]
جالب اينكه كسي نزد پيامبر ـ صلي الله عليه و آله ـ عرض كرد: پدر و مادرم فداي تو باد، برنامه من اين است كه وضو را به طور كامل انجام مي دهم نماز را بر پا مي دارم، زكات را به موقع مي پردازم، و از ميهمان با آغوش باز و به خاطر خدا پذيرائي مي كنم.
فرمود: بخ بخ بخ ما لجهنم عليك سبيل، ان الله قد برأك من الشح ان كنت كذلك؛ آفرين،‌ آفرين، آفرين بر تو باد! جهنم راهي به سوي تو ندارد، اگر چنين باشي خداوند تو را از هر گونه بخل پاك ساخته است! در اين زمينه سخن بسيار است اما براي اختصار به همين مقدار قناعت مي كنيم.
رعايت سادگي در پذيرائي
با تمام اهميتي كه ميهمان دارد پذيرائيهاي پر تكلف و پر زرق و برق از نظر اسلام نه تنها كار خوبي نيست، بلكه رسماً از آن نهي شده است. اسلام توصيه مي كند كه پذيرائيها ساده باشد، و يك خط جالب عادلانه در ميان ميهمان و ميزبان ترسيم كرده است و آن اينكه: ميزبان از آنچه دارد مضايقه نكند، و ميهمان نيز بيش از آن را انتظار نداشته باشد! امام صادق ـ عليه السلام ـ مي فرمايد: المؤمن لايحتشم من اخيه، و ما ادري ايهما اعجب؟ الذي يكلف اخاه اذا دخل عليه ان يتكلف له؟ او المتكلف لاخيه؟ افراد با ايمان از برادر مؤمن خود رودرواسي ندارند، و من نمي دانم كداميك از اين دو عجيبتر است؟ كسي كه به هنگام ورود بر برادر خود او را به تكلف مي افكند؟ و يا كسي كه شخصاً به سراغ تكلف براي ميهمان مي رود؟[3].
سلمان فارسي از پيغمبر گرامي اسلام ـ صلي الله عليه و آله ـ چنين نقل مي كند كه فرمود: اِنْ لا نتكلف للضيف ما ليس عندنا، و ان نقدم اليه ماحضرنا؛ براي ميهمان نسبت به آنچه نداريم تكلف نكنيم، و آنچه موجود است مضايقه ننمائيم.[4]
حقوق ميهمان
گفتيم ميهمان از نظر اسلام يك هديه آسماني، و فرستاده و رسول خداست، و بايد او را همچون جان گرامي داشت و نهايت احترام را درباره او انجام داد، تا آنجا كه اميرمؤمنان علي ـ عليه السلام ـ از پيغمبر اكرم ـ صلي الله عليه و آله ـ نقل مي كند كه فرمود: من حق الضيف ان تمشي معه فتخرجه من حريمك الي البر؛ از حقوق ميهمان آنست كه او را تا در خانه بدرقه كني[5].
و تا آنجا كه به تكلف نيانجامد بايد وسايل آسايش و راحتي او را فراهم كرد، تا آنجا كه در حديثي داريم يكي از حقوق ميهمان اين است كه حتي خلال را براي او فراهم سازند قال رسول الله ـ صلي الله عليه و آله ـ: ان من حق الضيف ان يعد له الخلال![6].
گاه مي شود ميهمانها افرادي كم رو و خجالتي هستند و به همين دليل دستور داده شده است كه از آنها درباره غذا خوردن سؤال نكنند، بلكه سفره غذا را آماده سازند، اگر مايل بود بخورد، چنانكه امام صادق ـ عليه السلام ـ مي فرمايد: لا تقل لا خيك اذا دخل عليك اكلت اليوم شيئا؟ و لكن قرب اليه ما عندك، فان الجواد كل الجواد من بذل ما عنده؛ هنگامي كه برادرت بر تو وارد شود از او سؤال نكن آيا امروز غذا خورده اي يا نه؟ آنچه داري براي او حاضر كن، چرا كه سخاوتمند واقعي كسي است كه از بذل آنچه حاضر دارد مضايقه نكند.[7]
از جمله وظايف ميزبان در پيشگاه خدا اين است كه غذائي را كه آماده ساخته است تحقير نكند، چرا كه نعمت خدا هر چه باشد عزيز و محترم است، ولي در ميان مترفين و ارباب تكلف معمول است كه هر قدر سفره را رنگين كنند مي گويند: چيز ناقابلي بيش نيست و لايق مقام شما نمي باشد! همانگونه كه ميهمان نيز وظيفه دارد آنرا كوچك نشمرد.
در حديثي از امام صادق ـ عليه السلام ـ مي خوانيم: هلك امروءً احتقر لاخيه ما يحضره و هلك امروء احتقر من اخيه ما قدم إليه؛
ميزباني كه آنچه را براي برادرش آماده ساخته كوچك بشمرد هلاك (و گمراه) شده است، همچنين ميهماني كه آنچه را كه نزد او حاضر كرده اند كوچك بشمرد گمراه است![8].
اسلام به قدري در گرامي داشتن ميهمان موشكاف است كه مي گويد به هنگامي كه ميهمان وارد مي شود به او كمك
كنيد اما براي رفتن از منزل به او كمك نكنيد مبادا تصور شود مايل به رفتن او هستيد![9].
وظايف ميهمان
هميشه مسئوليتها جنبه متقابل دارد يعني همانگونه كه ميزبان وظايف مهمي در برابر ميهمان دارد در جهت مقابل نيز ميهمان وظايف قابل ملاحظه دارد.
علاوه بر آنچه در احاديث بالا ذكر شد ميهمان موظف است آنچه را صاحب خانه در مورد منزلش پيشنهاد مي كند انجام دهد، في المثل هر جا را براي نشستن پيشنهاد مي كند بپذيرد.
امام صادق ـ عليه السلام ـ مي فرمايد: اذا دخل احدكم علي اخيه في رحله فليقعد حيث يامر صاحب الرحل، فان صاحب الرحل اعرف بعورة بيته من الداخل عليه؛ هنگامي كه يكي از شما وارد منزلگاه برادر مسلمانش مي شود هر جا به او پيشنهاد مي كند، بنشيند،‌چرا كه صاحب منزل به وضع منزل خود و آن قسمتهائي كه نبايد آشكار گردد آشناتر است.[10]
كوتاه سخن اينكه مسأله ميهمان نوازي و آداب ميهمان داري و وظايف و خصوصيات هر كدام بحث گسترده اي را در آداب معاشرت اسلامي به خود اختصاص داده[11].
اما با نهايت تأسف در عصر ما كه عصر غلبه ماديگري بر جهان است اين سنت قديمي انساني چنان محدود شده كه در بعضي از جوامع غربي تقريباً برچيده شده است و شنيده ايم هنگامي كه بعضي از آنها به كشورهاي اسلامي مي آيند و گستردگي ميهمان داري و ميهمان نوازي را كه هنوز در خانواده هاي اصيل اين مرز و بوم به صورت گرم و مملو از عواطف برقرار است مي بينند، شگفت زده مي شوند كه چگونه ممكن است افرادي بهترين وسائل موجود خانه و با ارزش ترين غذاهاي خود را براي پذيرائي مهمانهائي كه گاهي با آنها ارتباط كمي دارند، و شايد تنها در يك سفر كوتاه آشنا شده اند بگذارند؟!.
ولي توجه به احاديث اسلامي كه گوشه اي از آن در بالا آمد دليل اين ايثار و فداكاري را روشن مي سازد و محاسبات معنوي را در اين رابطه مشخص مي كند، محاسباتي كه براي ماده پرستان فرهنگ نامفهومي است.
[1] . بحارالانوار: 75 / 460 (حديث 14) باب 93.
[2] . همان مدرك.
[3] . بحارالانوار: 75 / 453.
[4] . محجّة البيضاء، 3 / 29.
[5] . بحارالانوار: 75 / 451.
[6] . بحارالانوار: 75 / 455.
[7] . همان مدرك.
[8] . محجّة البيضاء، 3 / 30.
[9] . بحارالانوار: 75 / 455 (حديث 27).
[10] . بحارالانوار: 75 / 451.
[11] . كساني كه توضيح بيشتري در اين زمينه مي خواهند به بحارالانوار بابهاي 88 تا 94 از ابواب كتاب العشره از جلد 17، و كتاب محجة البيضاء جلد 3 باب چهارم فضيلة الضيافة مراجعه كنيد.
آيت الله مكارم شيرازي - يكصد موضوع اخلاقي در قرآن و حديث ، ص 159