سر كلاس حواسم پرته يا به گذشته فكر مي كنم يا به آينده. مثل اينكه فقط جسمم در كلاسه بايد چه كار كنم؟
*** تمام افكار خود را روي كاري كه داريد انجام مي دهيد متمركز كنيد . پرتوهاي خورشيد تا متمركز نشوند نمي سوزانند. «گراهام بل» ***
از مكاتبه تان با ما، كه نشانگر اعتماد شما به اين مركز است خرسنديم و خوشحاليم مخاطبمان فردي است كه در مواجهه با مشكلاتش، اقدام به مشاوره خواهي مي كند. اين را بدانيد كه يكي از نشانه هاي افراد عاقل و پويا، كسب آگاهي در زمينه هاي مورد نياز است. به خاطر اين فهم زيبا به شما تبريك مي گوييم و اميدواريم در راه مقدس و زيباي علم آموزي موفق باشيد.
*** پرسشگر گرامي؛ تظاهرات رفتاري كه از آن ها نام برديد («سر كلاس حواسم پرت ميشه»، «به گذشته يا آينده فكر مي كنم») نشانگر اين است كه با مشكل عدم تمركز حواس مواجهيد؛ بسياري از محصلان و دانشجويان، در برخي برهه هاي زماني اين مشكل را تجربه كرده اند، ولي جاي نگراني ندارد چرا كه با توكل به خدا اراده و تلاش و كاربست راهكارهاي مناسب، مي توان بر اين مشكل غلبه كرد. شما براي اينكه تمركزتان را حين انجام كارها (در كلاس درس و ...) بالا ببريد ابتدا بايد عواملي را كه مانع از ايجاد تمركز در شما مي شود را شناسايي كنيد و به مقابله با آن ها بپردازيد تا بتوانيد بر روي كارهايتان (درس خواندن و ...) متمركز شويد و به درستي آن ها را انجام دهيد. با اين توضيح در ادامه مطالبي در سه بخش : «علل عدم تمركز حواس»، «مقابله با عوامل حواس پرتي» و «راهكارهاي تقويت تمركز حواس» خدمتتان تقديم مي گردد كه اميدواريم مفيد واقع شود :
*** بخش اول؛ علل عدم تمركز حواس
«عدم تمركز حواس»، موضوعي است كه بسياري از جوانان از آن رنج ميبرند و دلايل مختلف و متعددي دارد. همانطور كه خود ميدانيد، تمركز حواس در هر كاري از ضروريات قطعي به شمار مي آيد. گفتني است تمركز حواس، حالتي ذهني و رواني است كه در آن حالت، تمام قواي حسي، رواني و فكري انسان روي موضوع خاصي متمركز ميشود و تضمين كننده انجام صحيح كارها و رهايي از خطرات احتمالي است.
به هر حال در يك جمع بندي كلي ميتوان گفت: بيشتر افراد به دلايل عمده زير، با عدم تمركز فكر و حواس مواجه ميشوند :
1. كساني كه خود را به انجام دادن كاري مجبور ميكنند؛ در حالي كه تمايل دروني چنداني به آن ندارند. در اين صورت تمام قواي ذهني و روانيشان به طور خودكار از آن موضوع پرت مي شود و دچار حواس پرتي ميگردند.
2. فشارهاي رواني نيز از عوامل عمده تشتت (پراکندگی) فكري است. بيشتر افراد زماني كه با مسأله اي مواجه ميشوند، اگر معتقد باشند زمان كافي براي حل آن ندارند و يا توانايي حل مسأله و كسب توفيق را در خود نبينند، دچار نگراني و اضطراب ميشوند و در نتيجه اين نگرانيها، ترس از شكست، افكار منفي عدم اعتماد به نفس و خيالبافيهاي منفيگرايانه، توان عمل و ابتكار و خلاقيت را از آنان سلب مي كند و به جاي اينكه روي موضوع خاص تمركز كنند، بر ترس و احتمال شكست خود تمركز مي كنند و يأس و نااميدي بر آنها چيره شده و موجب حواس پرتي ميشود.
3. گاهي برخي حوادث و اتفاقات، فضاي رواني فرد را دچار اختلال ميكند (نظير آنچه در زندگي شخصي، تحصيلي، خانوادگي، اجتماعي و اقتصادي و... رخ ميدهد) و امكان تمركز حواس را از بين ميبرد. گفتيد «به گذشته يا آينده فكر مي كنيد»؛ موضوعاتي كه آن ها را در گذشته و آينده جستجو مي كنيد، چيست؟ آيا مهم هستند؟ آيا توان تغيير يا رسيدن به آن ها را داريد؟ از گذشته بايد درس بگيريد و براي آينده، برنامه ريزي كنيد (آينده نگر باشيد)؛ نه اينكه حسرت گذشته را بخوريد و نگران آينده باشيد. شما امكان بازگشت به گذشته و تغيير آن را نداريد، پس به آن فكر نكنيد (البته اگر اشتباهي در گذشته انجام داده ايد و امكان اصلاح آن وجود دارد، بايد هر چه زودتر اقدام كنيد)؛ آينده اي هم كه هنوز نيامده، نبايد نگران تان كند؛ وظيفه شما عبرت از گذشته و تلاش در حال براي ساختن آينده اي بهتر و زيباتر است.
4. تكثر و تعدد فعاليتهاي فرد مخصوصا اگر در حد توان او نباشد، نيز باعث عدم تمركز حواس ميشود.
نكته : در صورتى كه موضوع يا موضوعات خاص و محدودى، باعث عدم تمركز در شما مى شود، به دنبال راه حل مناسب آن باشيد؛ چرا كه اين در حكم علت عدم تمركز حواس شما است. پس براى مقابله با آن، ابتدا علت و عامل اصلى را شناسايى كنيد و در پى حذف يا تقليل آن برآييد.
*** بخش دوم؛ مقابله با عوامل حواس پرتي
براي مقابله با هر يك از عوامل فوق كه هر كدام به گونهاي مانع تمركز حواس ميشود، بايد به راهكار خاص و مناسب با آن توجه نمود. در عين حال مطالب زير ميتواند به عنوان راهكار، مؤثر واقع شود :
در ابتدا و قبل از هر چيز، براي تمام فعاليتهاي خود برنامهريزي كنيد. اوقات شبانهروز را در يك جدول زمانبندي شده از هنگام بيداري تا موقع خواب، يادداشت نموده و براي هر كاري، زمان خاص و مناسب آن را معين نماييد، سعي كنيد طبق همان برنامه تنظيم شده به انجام دادن همان فعاليت مشخص (كلاس، مطالعه، استراحت، عبادت، ورزش و...) بپردازيد. حتي زمان معين و مشخصي را در طول روز، براي انديشيدن درباره موضوعات مختلف يا تخيلات و افكار مزاحم، اختصاص دهيد. اين كار حداقل دو فايده مهم دارد :
الف) نظم و انضباط در تمام فعاليتها حتي در انديشه ها و افكارتان - راه پيدا ميكند كه خود بسيار ارزشمند است.
ب) اگر افكار مزاحم در غير زمان معين، به سراغتان آمد و باعث حواس پرتي شما شد، ميتوانيد به خود وعده بدهيد كه زمان انديشيدن در اين باره، فلان زمان خاص و معين است. تأكيد ميكنيم براي هر كار و فعاليتي وقت مشخص معين كنيد و در آن وقت به هيچ امري غير از آن كار نپردازيد.
اگر مشكلات شخصى، اجتماعى، خانوادگى و ... باعث عدم تمركز حواستان مى شود، بدانيد كه :
الف) زندگى فردى هيچكس، خالى از مشكل و ذهن هيچ فردى، به طور كامل خالى نيست. از طرف ديگر با صِرف فكر كردن و مشغوليت ذهنى درباره چنين مشكلاتى، هيچ دردى دوا نخواهد شد. پس به خود تلقين كنيد كه هنگام درس يا مطالعه، ذهن خود را از آن مسائل برهانيد.
ب) به هنگام مزاحمت آن افكار، به خود قول بدهيد: در اين باره خواهم انديشيد (و زمانى را براى اين كار در شبانه روز اختصاص دهيد).
*** بخش سوم؛ راهكارهاي تقويت تمركز حواس
1. كاهش و كنترل اشتغالات فكري و عملي
روز به روز بر گستردگي و كثرت محدوده اشتغالات ذهني و عملي ما در عصر حاضر افزوده مي شود و به تدريج و با گذشت زمان، محرك هاي ذهني، كه فكر و انديشه انسان را به خود معطوف كرده، افزايش مي يابند. از آن جا كه توانايي پاسخ گويي فكري نامحدود است و از طرف ديگر بين محرك هاي ذهني و اشتغالات ذهني و عكس العمل هاي ما بايد تناسب كافي وجود داشته باشد، انسان دچار فقدان تمركز شده، توان پاسخ گويي فكري و ذهني متناسب با محرك هاي فراوان در وي كاهش مي يابد و به پراكندگي فكري و عدم تمركز مي انجامد.
يكي از راه هاي مقابله با اين مسئله، تقسيم كردن اشتغالات به دو مقوله ضروري و غير ضروري يا داراي اولويت اول و دوم است تا انسان با يك برنامه ريزي حساب شده و دقيق، به آن چه اولويت بيشتري دارد، توجه نموده، دايره مشغوليات را فقط به همان مقوله اختصاص دهد و محدود كند و از صرف فكر و انديشه خود در مسائل تفنني و روزمره ديگر كه جنبه ثانوي دارد، خودداري كند. با اين روش، مي توان پراكندگي ذهني را كاهش داد؛ زيرا هر اندازه تنوع و تعدد افكار بيشتر باشد، از تعمق، دقت و تمركز فكر در آن باره كاسته مي شود و هر قدر تعداد موضوع ها و مسائلي كه به آنها مي انديشيم، كمتر و محدودتر باشد، بر عمق و غناي فكر در آن زمينه افزوده خواهد شد.
2. تمرين و تداوم
تمركز فكر، يك توانايي ذهني و روحي است كه جنبه اكتسابي دارد و در هر امر اكتسابي، تمرين و تكرار و استمرار بخشيدن به آن، شرط اساسي دست يابي به هدف است. براي تمركز فكر نيز تمرين و ممارست، ضروري است. تمرين در اين زمينه، اين گونه است كه بايد در ابتدا كلمه دل خواهي مثلاً «دوستي» را در نظر گرفته و آن را روي يك برگه يادداشت بنويسيد و با قرار دادن ساعتي در مقابل خود، به مدت يك دقيقه، سعي كنيد فقط و فقط به اين واژه بينديشيد و از نفوذ افكار نامربوط و مزاحم در حوزه فعاليت ذهن خود پرهيز كنيد. با اين حال، ممكن است ملاحظه كنيد كه تعدادي از اين افكار مزاحم غير مربوط - كه اصطلاحاً به آنها پرش هاي فكري مي گويند - به نحوي وارد فضاي ذهنتان شود. همين عمل را دو بار ديگر و هر بار، به مدت يك دقيقه، تكرار كنيد. طبيعي است كه ملاحظه خواهيد كرد كه در بار سوم، پرش هاي فكري كمتر شده، «تمركز فكري» شما بيشتر مي شود. در صورتي كه به مدت چند هفته و هر روز فقط سه دقيقه، به اين تمرين بپردازيد، خواهيد ديد كه پيشرفت قابل ملاحظه اي در تمرين فكرتان ايجاد شده است.
3. رهاسازي عضلاني
يكي از شيوه هاي مؤثر و عملي در تمركز حواس، استفاده از فن رهاسازي عضلاني است. در اين روش، فرد در محلي آرام و در صورت امكان، بر روي صندلي راحتي مي نشيند و سعي مي كند به تدريج عضلات بدن را از حالت انقباض به انبساط برساند؛ به اين ترتيب كه ابتدا از عضلات دست و انگشتان شروع كرده، آنها را ابتدا منقبض نموده، سپس شل و آزاد مي كند و آن چنان در انبساط بخشيدن به آنها تلاش مي كند كه گويي آنها جزء بدن او نيستند و سنگيني ندارند. همين عمل را براي دست ديگر و پاها و قسمت هاي مياني بدن نيز انجام مي دهد تا جايي كه تمام عضلات بدن، به رهاسازي كامل برسد. در اين صورت، متوجه روح و روان خود مي شود. بهترين لحظات براي ايجاد تمركز و تقويت آن، زماني است كه فعاليت هاي قواي جسمي به حداقل برسند. در اين صورت، فكر و انديشه، مجال زيادي براي حداكثر فعاليت مي يابد و به عبارت ديگر، با فراهم شدن زمينه آرميدگي كامل به وسيله آرميدگي جسماني، «تمركز حواس» نيز حاصل مي شود.
4. تنها بودن با خويشتن
هر از چند گاهي فرد بايد بتواند با فراموش كردن مشكلات و دشواري هاي ناشي از زندگي اجتماعي، به خلوت با خويشتن بپردازد و رنج و درد برخاسته از ازدحام جمعيت هاي متراكم و هياهوي زندگي ماشيني و صنعتي را در كنج خلوت انس با خويشتن، از ياد ببرد. برخي گفته اند كه هر شب پس از اتمام فعاليت هاي روزانه و ارتباط با جهان اطراف و اشتغالات مختلف و متعدد در طول روز، دقايقي را به اين امر اختصاص دهيد و تنهايي و خلوت با خويشتن را تجربه كنيد. اين كار، علاوه بر تأثير اخلاقي، تمريني براي تمركزاست.لازم به ذكر است كه در ابتدا، خلوت با خويشتن، با مقاومت دروني فرد مواجه مي شود و براي رسيدن به مرحله اي كه وي با اراده نيرومندي بتواند بر موانع غلبه كند، نيازمند تلاش بيشتري است؛ ولي اگر مقاومت كند، به مرور زمان، قادر به دست يابي به هدف مورد نظر خواهد شد.
5. تمرين تصوير ذهني
نگه داشتن تصاوير ذهني دل خواه، توانايي تمركز را به نحو چشم گيري افزايش مي دهد. امتياز اين روش، آن است كه فرد در همه احوال مي تواند به آن بپردازد و بدون هيچ گونه زمينه يا مقدماتي و در هر شرايط و موقعيتي، از اين روش استفاده كند. كافي است فرد هر روز چند نوبت و به مدت چند دقيقه، به تصاوير دل خواه خود، تمركز نمايد تا اثرات آن را مشاهده و تجربه كند و به اين صورت، تمرين تصوير ذهني را به اجرا گذارد.
چشمان خود را ببنديد و در ذهن خود كاملاً احيا و بازسازي كنيد. ابتدا آن را كلي تر ببينيد و سپس وارد جزئيات شويد؛ تمام اجزاي آن را ببينيد و به تدريج و با تمرينات مكرر، تصوير را واضح تر نماييد. وضوح را به درجه اي برسانيد كه تصوير ذهن، همچون منظره اي طبيعي زنده، به نظر برسد.
6. خوب شنيدن
اريك فروم، رابطه خوب شنيدن و تمركز فكر را اين گونه بيان مي دارد: «اساس تمركز حواس، در مناسبات افراد، اين است كه شخص بتواند به سخنان ديگران گوش بدهد. بيشتر مردم به ديگران گوش مي دهند؛ حتي آنها را نصيحت مي كنند؛ بدون اين كه واقعاً به آنها گوش داده باشند. آنان نه سخنان ديگران را جدي مي انگارند و نه جواب خود را. به طور كلي، گفت وگو، آنها را خسته مي كند. آنان گرفتار اين پندارند كه اگر با تمركز كامل گوش دهند، به مراتب بيشتر خسته مي شوند و حال آن كه عكس اين درست است. هر نوع فعاليتي كه با تمركز انجام شود، انسان را بيدارتر مي كند».
خوب شنيدن و خوب گوش دادن به سخنان ديگران، توانايي تمركز بر سخنان و گفته هاي ديگران را فراهم مي كند و زمينه تمركز بر امور ديگر را نيز فراهم مي كند. در واقع، تمركز در شنيدن، تمرين و ممارستي است در يكي از حواس چندگانه انسان كه با سرايت دادن به ديگر حواس و كنترل آنها و متمركز شدن بر موضوع و مسئله اي خاص، به تقويت تمركز فكر مي انجامد. به عبارت ديگر، تمرين و تمركز در حواس ظاهري، زمينه ساز تمركز در فكر و انديشه است. برخي، تمرينات شنيداري مختلفي را پيشنهاد مي كنند؛ مثلاً مي گويند: چشمان خود را ببنديد و به صداي تيك تاك ساعت گوش دهيد و به مدت سه دقيقه، تمام توجه خود را فقط به صداي تيك تاك ساعت معطوف كرده، به هيچ چيز ديگر توجه نكنيد و گوش خود را به صداي آن متمركز كنيد.
7. نماز و عبادت تجلي تمركز
نماز، موقعيتي را فراهم مي كند كه فرد مي تواند در پرتو آن، ذرات پراكنده فكر را پيرامون محور ياد خدا، وحدت و تمركز بخشد؛ زيرا در نماز، پيوسته انديشه انسان متوجه خداست. وقتي آدمي براي دست يابي به تمركز فكر در نماز، به محل سجده اش چشم بدوزد، از نگاه به اطراف باز مي ماند و در نتيجه، افكارش در فضاي مشخص و محدود عبادي نماز، به حركت در مي آيد و در صورتي كه مقدمات و اجزاي نماز را با آمادگي به جاي آورد، دوام بر تمركز فكر در نماز خواهد داشت. اگر لحظاتي قبل از شروع نماز، بنشيند و بينديشد كه مي خواهد در محضر چه بزرگي حاضر شود، بر كيفيت تمركزش خواهد افزود و اينها همه زماني حاصل مي آيد كه نماز، نزد انسان، بزرگ و عظيم تلقي شود و در اين صورت، تمركزي كه به كمك و بركت نماز حاصل مي آيد، همچون نيرويي فراگير و گسترده، به همه جوانب و زواياي زندگي رسوخ نموده، آدمي، بركات را در خويشتن و زندگي اش مشاهده مي كند. بدون شك، نماز و عبادت، آشفتگي و پراكندگي فكري را به كلي مي شويد و آرامش فكري و روحي شگفت انگيزي به انسان مي بخشد. اگر افراد عابد را مورد توجه قرار دهيد، همه داراي تمركز فكر فوق العاده و آرامش روحي شگرفي هستند. كمتر كسي است كه با تأثير تسبيح گفتن، ناآشنا باشد. از زمان هاي قديم تا كنون و در بين افراد قديمي معروف است كه تسبيح، راه اساسي مبارزه با تشتت و پراكندگي فكر و انديشه است.
اگر هر روز صبح، در هواي آزاد و خلوت صبحگاهي، تسبيحي به دست گرفته، ذكر تسبيحات اربعه (سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله الله اكبر) را تكرار كنيد و با حضور ذهن و حضور قلب و با آرامش مناسب، هر روز به اين كار بپردازيد، مطمئناً به مرور زمان و به تدريج به تمركز و نظم فكري در كارها دست خواهيد يافت.
* منبع :
تفكر برتر، محمد رضا شرفي، انتشارات سروش.
موفق باشید؛ باز هم با ما سخن بگویید.
