براى ايجاد تمركز ذهن و دور كردن افكار نامربوط از آن به خصوص در هنگام مطالعه، خواندن دعا يا نماز خواندن و خيلى از كارهاى ديگر، چه بايد كرد؟
پاسخ:
يكى از مهمترين عوامل يادگيرى و يادسپارى و بازيافت اطلاعات، تمركز حواس است و اساس آن هماهنگى ذهنى است؛ يعنى، به خود يادآورى كنيم كه چه كار يا هدفى را پى مىگيريم. اگر ما حواس خود را براى انجام كارى هماهنگ كرده، به آن كار معطوف كنيم، تمركز حواس ايجاد كردهايم و هر چه تمركز بيشتر باشد، يادگيرى دقيقتر، كاملتر و ماندگارتر خواهد بود. عدم تمركز به گسستگى مطالب، بىنظمى ذهنى، آشفتگى روانى و فراموشى مىانجامد.
عوامل ايجاد تمركز حواس:
1. قصد ؛
تا انگيزه و نياز به چيزى نباشد، تمركز حواس و توجّه به آن، دقيق نخواهد بود. براى آنكه به چيزى توجّه كنيم، بايد انگيزهاى نسبت به آن در ما پديد آيد.
در خصوص امور درسى و تحصيلى، مقاصدى چون پيشرفت، موفقيت، رقابت سالم، اتمام تحصيل، يافتن شغل مناسب، مقام و منزلت اجتماعى، رفع نيازهاى مادّى زندگى، ازدواج و... مىتواند موجب تمركز حواس گردد.
2. زمان و مكان و شرايط مطالعه ؛
مطالعه منظم در زمانهاى تعيين شده و در مكانهاى مخصوص، در ايجاد تمركز تأثير به سزايى خواهد داشت. وقتى در مكان تعيين شده يا مثلاً پشت ميز كار خود قرار گرفتيم، به آرامى تمركز در ما شكل مىگيرد. البتّه بايد شرطهاى زير نيز رعايت شود:
الف. لَم ندهيم.
ب. از شل شدن بيش از حد عضلات جلوگيرى كنيم.
ج. از لباس خواب و راحتى بهره نگيريم.
د. ارتباط خود را با دنياى خارج قطع كنيم.
ه . گرماى مكان مطالعه را طبيعى و متوسط نگه داريم.
و. از سر و صدا دورى كنيم.
ز. از برنامههاى تلويزيونى دور بمانيم.
3. پرهيز از خيال بافى ؛
خيال بافى، غرق شدن در خاطرات گذشته و ياد كرد مشكلات، از عوامل برهم زننده تمركز است و سراغ كسانى مىآيد كه بىبرنامه باشند و يا به خود اجازه مىدهند كه غرق در خاطرهها شوند.
4. اجتناب از تعارض انگيزهها ؛
براى داشتن تمركز حواس، بايد به بلا تكليفى خود پايان دهيم؛ از ميان انگيزههاى مختلف و متنوعى كه ما را احاطه كردهاند، با انتخاب درست، يكى را برگزينيم و بقيه را به حاشيه ذهن برانيم.
5. مرور ذهنى ؛
مرور فعاليت قبل از انجام آن - كه اصطلاحاً نقشه ذهنى خوانده مىشود - تمركزآور است؛ چنان كه آغاز كار با اضطراب و بدون برنامه و مقدمه تمركز زدا است. وقتى سير فعاليت علمى را در ذهن به سرعت مرور مىكنيم، آموختهها و اطلاعاتِ نهفته در حافظه دراز مدّت، به صفحه هشيار حافظه حاضر مىشوند و در نتيجه براى تمركز حواس در يادگيرى، آمادگى فزونتر به دست مىآوريم.
تمرينات تقويت حافظه و تمركز بسيار سومند است. اين تمرينات بارها در كارگاههاى فراوان به فراگيران، آموزش داده شده و به رضايت بسيار آنها انجاميده است. مطالعه آن مىتواند خوانندگان را در موفقيت بيشتر تحصيلى يارى دهد. در اين زمينه يادكرد نكات زير كافى مىنمايد:
الف. متخصصان فراوان معتقدند: بهترين روش، براى يادگيرى بهتر و دقّت بيشتر، برخورد سؤالى با موضوع، متن يا محتواى مورد مطالعه است.
ب. تمركز، تابع مستقيم نوع حافظه است.
دلايل پراكندگى حواس
«عدم تمركز حواس»، موضوعى است كه بسيارى از جوانان از آن رنج مىبرند و دلايل مختلف و متعددى دارد. تمركز حواس در هر كارى - از جمله مطالعه و درس خواندن - از ضروريات قطعى است. تمركز حواس، حالتى ذهنى و روانى است كه در آن حالت، تمام قواى حسى، روانى و فكرى انسان، روى موضوع خاصى متمركز مىشود و تضمين كننده امر يادگيرى و انجام صحيح كارها و رهايى از خطرات احتمالى است. به هر حال در يك جمعبندى كلى، مىتوان گفت: بيشتر افراد به دلايل عمده زير، با عدم تمركز فكر و حواس مواجه مىشوند:
1. كسانى كه خود را به انجام دادن كار يا مطالعه درسى مجبور مىكنند ؛ در حالى كه تمايل درونى چندانى به آن ندارند! در اين صورت تمام قواى ذهنى و روانىشان به طور خودكار، از آن موضوع پرت مىشود و دچار حواسپرتى مىگردند. چنين افرادى ممكن است مدتها با بىعلاقگى، كارهايى انجام دهند يا به دنبال درس يا رشته تحصيلى خاصى، تلاشهايى كنند و به عبارت ديگر خود را مجبور به انجام دادن آن كار يا مطالعه مىبينند.
2. فشارهاى روانى نيز از عوامل عمده تشتّت فكرى است. بيشتر افراد زمانى كه با مسئلهاى مواجه مىشوند، اگر معتقد باشند زمان كافى براى حل آن ندارند و يا توانايى حل مسئله و كسب توفيق را در خود نبينند، دچار نگرانى و اضطراب مىشوند. اين نگرانىها، ترس از شكست، عدم اعتماد به نفس و خيالبافىهاى منفىگرايانه، توان عمل و ابتكار و خلاقيت را از آنان سلب مىكند و به جاى اينكه روى موضوع خاص تمركز كنند، بر ترس و احتمال شكست خود تمركز مىيابند و يأس و نااميدى بر آنها چيره شده، موجب حواسپرتى مىشود.
3. گاهى بعضى از حوادث و اتفاقات، فضاى روانى فرد را دچار اختلال مىكند (نظير حوادث ناگوارى كه در زندگى شخصى، تحصيلى، خانوادگى، اجتماعى و اقتصادى و... رخ مىدهد) و امكان تمركز حواس را از بين مىبرد.
4. گاهى عدم رعايت بهداشت مطالعه و اصول و قوانين آن و بهره نگرفتن از روش مناسب مطالعه، باعث خستگى جسمى و روانى شده و آمادگى روانى لازم را براى مطالعه و درس خواندن از بين مىبرد. در نتيجه احساس بىعلاقگى و به دنبال آن عدم تمركز حواس بر او مستولى مىشود.
5. تكثّر و تعدّد فعاليتهاى فرد - به خصوص اگر در توان انسان نباشد - باعث عدم تمركز حواس مىشود.
راههاى مقابله با عوامل حواسپرتى:
براى مقابله با هر يك از عوامل فوق، بايد به راهكار خاص و مناسب با آن توجه كرد. در عين حال نكات زير مىتواند به عنوان راهكارهاى كلى، مؤثر واقع شود:
1. در ابتدا و پيش از هر چيز، براى تمام فعاليتهاى درسى و غيردرسى، برنامهريزى كنيد. اوقات شبانهروز را در يك جدول زمانبندى شده، از هنگام بيدارى تا موقع خواب، يادداشت نموده و براى هر كارى، زمان خاص و مناسب آن را معين كنيد. تا حد امكان طبق برنامه تنظيم شده، به انجام دادن همان فعاليت مشخص (كلاس، مطالعه، استراحت، عبادت، ورزش و...) بپردازيد. حتى زمان معين و مشخصى را در طول روز، براى انديشيدن درباره موضوعات مختلف يا تخيّلات و افكار مزاحم، اختصاص دهيد. اين كار حداقل دو فايده مهم دارد:
الف. نظم و انضباط در تمام فعاليتها - حتى در انديشهها و افكارتان - حاكم مىشود كه خود بسيار ارزشمند است.
ب. اگر افكار مزاحم در غير زمان معين، به سراغتان آمد و باعث حواسپرتى شما شد، مىتوانيد به خود وعده بدهيد كه زمان انديشيدن در اين باره، فلان زمان خاص و معين است. تأكيد مىكنيم براى هر كار و فعاليتى، وقتى معين كنيد و در آن زمان به هيچ امرى، غير از آن كار نپردازيد.
2. اصول و قوانين لازم براى يك مطالعه سودمند را بشناسيد و آن را به دقت رعايت فرماييد. در اينجا به چند مورد اشاره مىشود:
الف. با مد نظر قرار دادن هدف خويش از مطالعه و درس خواندن، احساس نياز به مطالعه را در خودتان افزايش دهيد.
ب. به هنگام مطالعه يا حضور در كلاس، از افكار نااميد كننده، كسل كننده و غيرمنطقى بپرهيزيد و همواره اميد، قدرت و توانايى را در ذهن خود حفظ كنيد.
ج. هميشه براى مطالعه يا سر كلاس، كاغذ و قلمى داشته باشيد و يادداشت برداريد و يا خلاصهاى از مطالب را بنويسيد تا در فضاى روانى درس و مطالعه قرار بگريد ؛ نه اينكه به دنبال افكار و ذهنيات خود باشيد.
د. با «پيش مطالعه» وارد كلاس شويد و پرسشهايى كه درباره درس به ذهنتان مىرسد، بلافاصله از استاد بپرسيد و به خود اجازه ندهيد سؤال مطرح شده، ذهنتان را به خود مشغول دارد و به تدريج از فضاى روانى كلاس خارج شويد. با اين روش ساده، مىتوانيد فرآيند تدريجى و محتواى درسى كلاس را پىگيرى كنيد و خود را در فضاى درسى يا مطالعه قرار دهيد.
ه . زمان و مكان مطالعه، بايد از نظر فيزيكى و روانى از شرايط مناسب برخوردار باشد و هرگونه عاملى كه مىتواند باعث حواسپرتى شود (نظير سر و صداها، سرما و گرما، نور كم يا خيلى شديد و...)، از محيط مطالعه خود حذف كنيد.
3. در صورتى كه تعدّد كارها و فعاليتهاى غيردرسى، باعث عدم تمركز مىشود، آنها را به حداقل ممكن برسانيد و به خود بگوييد: در اين دوره و زمان، مهمترين وظيفه و كار من مطالعه و درسخواندن و ارتقاى سطح علمى است و فعاليتهاى جانبى متعدد، مزاحم وظيفه اصلى من است.
4. اگر مشكلات شخصى، اجتماعى، خانوادگى و... باعث عدم تمركز مىشود؛ بدانيد كه:
الف. زندگى هيچكس، خالى از مشكل نيست و ذهن هيچ فردى خالى محض نيست. از طرف ديگر با صرف فكر كردن و مشغوليت ذهنى درباره چنين مشكلاتى، هيچ دردى دوا نخواهد شد. پس به خود تلقين كنيد كه هنگام درس يا مطالعه، ذهن خود را از آن مسائل برهانيد.
ب. به هنگام هجوم آن افكار، به خود قول بدهيد در اين باره خواهم انديشيد (و زمانى را براى اين كار در شبانهروز اختصاص دهيد).
ج. در صورت امكان به اتفاق يكى از دوستان خود، مطالعه يا مباحثه كنيد.
5. در صورتى كه موضوع يا موضوعات خاص و محدودى، باعث حواسپرتى شما مىشود، به دنبال راه حل مناسب آن باشيد؛ چرا كه آن موضوع خاص، در حكم علت عدم تمركز حواس شما است. پس براى مقابله با آن، بايد ابتدا علت و عامل اصلى را شناسايى كنيد و در پى حذف يا تقليل آن برآييد، ولى اگر موضوعات متعدد، باعث حواسپرتى مىشود، به نكات چهارگانه بالا توجه كنيد.
افكار بد و آلوده، بدون شك امرى مذموم و نامطلوب است و بايد به اين نكته توجه داشت كه افكار ذهنى انسان، خود نوعى عمل محسوب مىشود كه اعمال درونى و يا جوانحى ناميده مىشود؛ در مقابل اعمال خارجى كه توسط اعضاى انسان (مثل دست و پا، چشم، گوش و زبان) انجام مىشود و به آنها اعمال جوارحى گفته مىشود.
اولياى الهى در اثر توجه كامل به مبدأ قدرت و هستى، خداوند را در تمام حالات حاضر و ناظر اعمال مىبينند و حتى فكر گناه و انديشه بد نيز در آنان راه نمىيابد، تا چه رسد به گناه بيرونى و خارجى؛ ولى چنين توجهى براى ما عملاً ممكن نيست! از اين رو گاهى اوقات در اثر غفلت از ياد خدا و فراموش كردن حضور او، افكار آلوده به ذهنمان خطور مىكند البته خداوند متعال به لطف و كرمش اين گونه افكار ناشايست را برما مىبخشد و اگر لطف او نمىبود مستحق عقاب و مجازات براى چنين افكارى بوديم؛ چون او از سوداى قلب ما و پنهانترين خطورات قلبى ما آگاه است چنان كه مىفرمايد: ؛ «وَ إِنْ تُبْدُوا ما فِي أَنْفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ يُحاسِبْكُمْ بِهِ اللَّهُ»(بقره (2)، آيه 284. )«امور درونى و افكار و نيات شما بر خداوند آشكار است؛ چه آنها را پنهان كنيد و چه آشكار سازيد و خداوند در مورد آنها از شما حسابرسى مىكند».
مطالعه چند كتاب در اين زمينه سودمند است:
الف. لوتار جى سى ورت، مديريت زمان، ترجمه: توكلى نيا
ب. 57 راه براى تقويت حافظه
