۱- شرایط عین موقوفه

عدم شرطیت فعلیت منفعت در عین موقوفه
۵۳. آیا چیزی که وقف می شود باید هنگام وقف کردن منفعت داشته باشد، چه بالقوه چه بالفعل؟
جواب: هنگام وقف کردن لازم نیست دارای منفعت باشد.

وقف انفال
۵۴. آیا جنگل ها و مراتع طبیعی که انسان دخالتی در ایجاد آنها ندارد و همانگونه که اصل چهل و پنجم قانون اساسی جمهوری اسلامی تصریح کرده از انفال محسوب می شوند، قابل وقف هستند؟
جواب: در صحّت وقف، سابقه مالکیت شرعی خاص واقف شرط است و چون جنگل ها و مراتع طبیعی که از انفال و اموال عمومی هستند، ملک خاص کسی نیستند، در نتیجه وقف آنها توسط هیچ فردی صحیح نیست.

۵۵. روستائی شش دانگ با جمیع توابع و لواحق وقف گردیده و در سند مالکیت صادره حد شمالی آن را آبشور کوه قرار داده، اخیراً متولی در جهت وقف پائین آبشور (حد شمالی وقف) را جهت بهره برداری از سنگ آن مشغول است که اداره معادن و فلزات آن را جزء انفال اعلام و مانع بهره برداری گردیده، با توجه به اینکه ریشه کوه در حد وقف واقع گردیده، مستدعی است بیان فرمائید آیا جزء انفال است یا موقوفه؟
جواب: آن قسمت از اراضی و کوه های واقعه در اطراف موقوفه که در زمان انشاء وقف آباد و ملک شرعی واقف نبوده حکم وقف ندارد.

۵۶. آیا در اراضی پوشیده از جنگل ها و مراتع طبیعی که سیر مراحل قانونی را طی نموده و به حسب قوانین در تملک دولت جمهوری اسلامی ایران می باشد. و در ایجاد آن انسان دخالت نداشته و از جهتی اداره اوقاف ادعای وقف اراضی جنگلی و مرتعی را دارد وضعیت اجرائیه مسئولین در اتخاذ تصمیم به منظور رفع مشکلات به چه نحوی خواهد بود؟
سند اصلاحات ارضی مورد قبول می باشد یا خیر؟
ادعای اداره اوقاف مورد قبول می باشد یا خیر؟
اسناد و مدارک قانونی متعلق به اراضی ملی و دولتی مورد قبول می باشد یا خیر؟
با عنایت به اینکه مستنداً به اصل ۴۵ قانون اساسی جنگل ها و مراتع جزء انفال محسوب می گردد آیا وقف پذیر می باشد یا خیر؟
جواب: اراضی جنگلی و مرتع طبیعی که فاقد هر گونه سابقه عمران و آبادی از سوی شخص یا اشخاص باشد شرعاً جزء اراضی بلا مالک و جزء انفال عمومی و متعلق به بیت المال محسوب است، و اسناد وقفیت یا مالکیت خصوصی نسبت به اینگونه اراضی فاقد اعتبار شرعی است، و رسیدگی موضوعی در این باره با مقامات قانونی ذیربط و مراجع قضائی است.

۵۷. زمینی که در اصل جنگل بوده توسط شخصی تصرف و بعداً وقف گردیده، و برای کارهای عام المنفعه در اختیار اشخاص قرار گرفته است، آیا این وقف صحیح است و می توان عرصه و اعیان را وقف نماید؟
جواب: اگر با اجازه مقام مسئول ذیربط احیاء کرده و مالک شرعی آن شده است می تواند آن را وقف کند.

۵۸. خواهان نظر مبارک جنابعالی در مورد پنجاه و یک هکتار زمین موات به تشخیص عرف که در وسط زمین های موقوفه که بیش از چند صد هکتار است قرار گرفته می باشیم. لطفاً روشن فرمائید که چگونه عنوان وقف با موات بودن زمین قابل تحقق می باشد با توجه به اینکه هیچگونه فایده و ثمری برای زمین ها مترتب نیست.
جواب: اگر به طریق شرعی احراز شود که زمین موات واقع در وسط زمین موقوفه، در هنگام وقف زمین موقوفه از اراضی موات اصلی بوده و حریم شرعی و عرفی زمین موقوفه هم نبوده است حکم وقف درباره آن مترتب نیست، و چنانچه در این باره اختلافی باشد جهت رسیدگی باید به محاکم قضائی مراجعه نمایند.

۵۹. زمینی وجود دارد که فقط قابلیت استفاده به عنوان مرتع را دارد و صاحبش آن را برای اماکن مقدس وقف کرده است و متولّی آن هم قسمتی از آن را به چند نفر اجاره داده و مستأجرها هم به تدریج اقدام به ساخت مسکن و مکان هایی برای معیشت خود در قسمتهایی از آن که قابل مرتع بودن نیست، نموده اند و همچنین قسمتهای مناسب زراعت را تبدیل به زمین زراعی و باغ کرده اند، اولا: با توجّه به اینکه مرتع طبیعی از انفال و اموال عمومی است، آیا وقف آن صحیح است و در حال حاضر حکم به وقف بودن آن می شود؟ و ثانیا: با توجّه به اینکه بر اثر کار مستأجرین در مرتع تغییرات و اصلاحاتی صورت گرفته و در نتیجه مرغوب تر از قبل شده چه مقدار اجرت باید پرداخت شود؟ و ثالثا: با توجّه به اینکه زمین های زراعی و باغ ها بر اثر فعالیت مستأجرین احیاء و ایجاد شده اند، این قبیل زمین ها چگونه اجاره داده می‌ شوند؟ آیا مبلغ اجاره آنها به مقدار اجاره مرتع باید پرداخت شود یا به مقدار اجاره مزرعه و باغ؟
جواب: بعد از ثبوت اصل وقف، تا زمانی که ثابت نشده که زمین های مرتع در هنگام وقف از انفال بوده و ملک شرعی واقف نبوده اند، وقف آنها از نظر شرعی محکوم به صحت است و با اقدام مستأجرین به تبدیل آنها به مزرعه و باغ و منازل مسکونی، از وقفیت خارج نمی شوند، بلکه در صورتی که تصرّفات آنها در زمین وقفی بعد از اجاره کردن آن از متولّی شرعی باشد، بر آنان واجب است اجاره آن زمین ها را طبق آنچه در عقد اجاره معیّن شده به متولّی شرعی بپردازند تا آن را در جهت وقف مصرف نماید، ولی اگر تصرّف آنها در آن زمین ها بدون اجاره قبلی از متولّی شرعی باشد، بر آنان واجب است اجرت المثل قیمت عادله مدّت تصرّف را بپردازند و اما اگر ثابت شود که آن زمین ها در هنگام وقف، بالاصاله از زمین های موات و انفال بوده اند و ملک شرعی واقف نبوده اند، وقف آنها شرعا باطل است و آن مقداری را که متصرّفان طبق قانون و مقرّرات احیا کرده و تبدیل به مزرعه و باغ و منزل مسکونی و غیره برای خودشان نموده اند، برای خود آنان است و قسمتهای دیگر زمین که به حالت قبلی خود باقی مانده و همیشه موات بوده اند، جزء ثروتهای طبیعی و انفال هستند و اختیار آنها با دولت اسلامی است.

۶۰. اگر مسئولین شرکت نفت و سازمان زمین شهری مقداری از زمین های تحت اختیار خود را برای ساخت مساجد و مدارس علمیه اختصاص بدهند و علاوه بر انشاء صیغه وقف، قبض و اقباض هم صورت بگیرد، آیا این زمین ها موقوفه محسوب می ‌شوند و احکام وقف بر آنها مترتب می گردد؟
جواب: اگر این زمین ها از اموال عمومی دولت باشند و مصرف خاصی برای آنها تعیین شده باشد قابل وقف نیستند ولی اگر از اراضی مواتی باشند که ملک کسی نیستند و در اختیار دولت یا شرکت نفت و یا سازمان زمین شهری باشند، احیاء آنها با اجازه مسئولین مربوطه به عنوان مسجد یا مدرسه و مانند آن اشکال ندارد.

وقف پول
۶۱. آیا جمع آوری مبالغی با هماهنگی سازمان ها و افراد خیّر برای اهدای جوایز به محققان دانشگاهی و نگهداری آن وجوه بصورت وقف در حسابی ویژه برای استفاده از منافع سالانه آن جایز است؟
جواب: تطبیق عنوان وقف با این مورد محل شبهه است لکن دانشگاه می تواند با اجازه صاحبان پول یا با اخذ وکالت از آنان، مبالغ مزبور را به شکل مورد نظر خود سپرده گذاری کند.

وقف محصولات مصرفی
۶۲. شخصی یک درخت و یا محصول یک درخت را هر سال وقف کرده برای امام حسین(ع) مدت دو یا سه سال گذشته ولی هنوز به تصرف موقوف علیهم نداده و متولی هم معین نکرده حال تکلیف چیست یعنی وقف صحیح است یا نه و نسبت به محصولات گذشته چه باید کرد و باید به قبض موقوف علیهم بدهد یا نه؟
جواب: در وقف قبض شرط است و در فرض مرقوم وقف صحیح نیست، و وقف محصول هم با فرض اینکه محصول صرف می شود صحیح نیست.

وقف مال محبوسه
۶۳. اینجانب قطعه زمینی را وقف کردم به مدت ۵ سال هنوز مدت ۵ سال تمام نشده بود روی همین زمین وقف دائمی نوشتم. آیا حالا که هنوز مدت حبس آن به اتمام نرسیده و وقف دائم نوشته شده باید به وقف دائم عمل کرد در صورتی که از دائم بودنش منصرفم آیا مجازم بعد از اتمام مدت حبس شخصاً تصرف کنم؟
جواب: در وقف مزبور اشکالی نیست و بر فرض صحت حبس بعد از اتمام مدت حبس تأثیر می کند، البته شرط است در صحت وقف قبض و اگر قبض محقق نشود وقف تمام نیست و اختیار در این صورت با مالک است.

۲- تقسیم عین موقوفه

عدم قابلیت تقسیم وقف
۶۴. قطعه زمینی است که در گذشته مزروعی بوده و سالیانه از درآمد آن چند روزی روضه سید الشهداء خوانده می شده و روز آخر هم اطعام می کرده اند، اکنون چند سال است که چون قنات خشکیده است زمین کشت نمی شود و درآمدی ندارد و به خاطر نزدیکی به شهر جزء اراضی شهری به حساب آمده است.
در سند این زمین اسمی از وقف نیست ولی در افواه چنین است که برخی می گویند وقف است و برخی هم می گویند وقف صد ساله بوده که اگر چنین باشد مدت آن تمام شده است در حال حاضر تعدادی از وارثین موجود این زمین را تفکیک کرده اند قسمتی از آن جزء خیابان شده است و قسمتی را هم شهرداری به عنوان پارکینگ تصرف کرده است مابقی آن را هم ورثه تصرف کرده و فروخته اند، می خواهم بدانم تکلیف من چیست؟ این پولی را که بعنوان سهم ارث همسرم به من داده اند چه کنم؟
لطفاً مرا راهنمائی بفرمائید و تکلیف شرعیم را مشخص نمائید.
جواب: زمین اگر شهرت به وقفیت دارد وقف است و قابل خرید و فروش و تقسیم نیست و در صورت تغییر دادن باید به صورت وقف برگردد ولو در سند ذکر نشده باشد و هرگونه تصرف در وقف باید زیر نظر متولی شرعی و صلاح وقف باشد و در صورتی که متولی خاص نداشته باشد تولیت آن با حاکم شرع است.

۶۵. شخصی شش دانگ یک قطعه باغ مشجر را به انضمام یک قطعه زمین زراعت با حدود اربعه معین به انضمام حق السقایه وقف نموده و در وقف نامه چنین توضیح داده که هر سال ۱/۵ محصول آنها را در راه حضرت خامس آل عبا سید الشهداء ارواحنا له الفداء به هر نحویکه متولی آن صلاح و مصلحت داند خرج نماید و فی المجلس شفاهاً ۴/۵ الباقی را نیز وقف اولاد ذکور نسلاً بعد نسل نموده و اما بعد از فوت واقف مزبور از آنجا که واقف دارای ۵ اولاد ذکور بوده باغ مشجر و زمین زراعت ما بین آنها بالمناصفه تقسیم گردیده و از آنجا که یکی از آنها فاقد اولاد ذکور بوده بعد از فوتش سهم وی را برادرانش مابین خویش تقسیم نموده اند یعنی هر ۴ برادر بالمناصفه مالک ۱/۵ دانگ (۲۴ شعیر) از ۹۶ شعیر شش دانگ می گردند و باغ را به چهار قسمت مساوی تقسیم نموده و از آنجا که یکی از پسران واقف دارای ۳ پسر بوده سهم پدر خویش را که ۲۴ شعیر بوده باشد بین خویش به ۳ سهم ۸ شعیر تقسیم نموده اند و ۳ برادر دیگر چون هر کدام دارای یک اولاد ذکور بوده آنها هر کدام به تنهایی مالک ۲۴ شعیر می شوند و با پیروی از این شیوه تقسیم و تفکیک ادامه یافته است. خواهشمند است بیان فرمائید آیا شیوه تقسیم درست بوده است یا نه و آیا وقف در مورد ۱/۵ و ۴/۵ قابل خرید و فروش، مصالحه، هبه، رهن، اجاره می باشد؟
جواب: با فرض اینکه ۱/۵ از اموال مذکور وقف شده است محصول آن مقدار باید صرف در عزاداری خامس آل عبا ارواحنا له الفداء شود و تقسیم آن صحیح نبوده است و وقف قابل خرید و فروش و سایر انتقالات نیست. بلی اجاره آن در صورتی که وقف منفعت باشد اشکال ندارد.

تقسیم عین موقوفه برای رفع نزاع
۶۶. واقفی املاک خود را وقف (خاص) اولاد ذکور خود نموده که در اراضی یاد شده کشاورزی نموده و از منافع آن امرار معاش نمایند، اکنون سال هاست موقوف علیهم با هم اختلاف داشته و متولی با فرزندان واقف دائماً در قهر و غضب به سر می برند و با یکدیگر مخالفت و ناسازگاری دارند و کار کشاورزی و منافع آن به رکود درآمده و درآمد آن به حداقل رسیده و اغلب متضرر می شوند و بر عین موقوفه نیز صدمه وارد آمده، در آینده عین موقوفه با چنین اختلافاتی متروکه و کاملاً از منافع و بهره محروم می گردد. در فرض مرقوم آیا تفکیک و تقسیم اراضی موقوفه بین اینجانب و موقوف علیهم دیگر جائز است؟
آیا اینجانب می تواند سهم املاک و اراضی خویش را با املاکی در موقعیت بهتر و کارآمد معاوضه و یا با فروش سهم موقوفه خویش به خرید ملک و مستغلات دیگر اقدام نمایم؟
جواب: ۱) در فرض سؤال، اگر با تفکیک نزاع برطرف می شود مجازید موقوفه را تقسیم کنید البته این تقسیم فقط برای بطن فعلی نافذ است و بطن بعدی می توانند آن را به هم بزنند.
۲) نمی توانید سهم خود را بفروشید مگر اینکه استفاده معتنابه نداشته باشد و کالعدم باشد که در این فرض می توان فروخت و با بهای آن ملک دیگری خرید و وقف کرد.

وقف مال مشاع و افراز آن پس از وقف
۶۷. حقیر صاحب پنجاه درصد کارخانه ای به طور مشاع هستم و قصد دارم قدر سهم خودم را برای امور خیریه وقف نمایم آیا مشاع بودن قدر سهم اینجانب مانع وقف شدن است یا خیر؟
جواب: وقف مال مشاع صحیح است.

۶۸. زنی که فقط مالک سدس ملک مشاعی است که بین او و سایر زارعین مشترک است، همه آن ملک را وقف کرده و همین باعث بروز مشکلات زیادی برای اهالی به سبب دخالت اداره اوقاف شده است، بطور مثال اداره اوقاف از صدور سند مالکیت برای خانه‌های اهالی جلوگیری می کند، آیا این وقف در تمام ملک مشاع نافذ است یا فقط در سهم او؟ و بر فرض اینکه وقف فقط در سهم او صحیح باشد، آیا وقف زمین مشاع قبل از تقسیم صحیح است؟ و اگر وقف سهم مشاع قبل از تفکیک آن صحیح باشد، سایر شرکا چه تکلیفی دارند؟
جواب: وقف سهم ملک مشاع هر چند قبل از تفکیک باشد، شرعا اشکال ندارد به شرطی که در جهت وقف هر چند بعد از تفکیک و تقسیم قابل انتفاع باشد، ولی وقف تمام ملک توسط کسی که فقط مالک قسمتی از آن است، نسبت به سهم سایر شرکا فضولی و باطل است و شرکا حق دارند خواهان تقسیم ملک برای تفکیک املاک خود از وقف شوند.

۶۹. آیا جایز است بعضی از ورثه که در ترکه سهم دارند، همه آن را وقف کنند؟ و آیا اجرای صیغه وقف به نام آن عدّه صحیح است؟
جواب: وقف ایشان فقط در سهم خودشان از ترکه صحیح است، ولی نسبت به سهام سایر ورثه فضولی و متوقف بر اجازه آنان است.

۷۰. در حدود سی سال قبل با نظر کارشناس یکدانگ موقوفه که مشاع بود افراز شد به صورت شش دانگ به پلاک ۸۸ فرعی از ۱۵۱ اصلی در سهم موقوفه قرار گرفت و سند مالکیت آن به نام موقوفه صادر و تحویل متولی آن گردید.این قطعه زمین در طول بیست سال گذشته به قطعات متعدد تفکیک و در آن احداث خانه و مغازه و مدرسه و غیره شد و از محل اجاره عرصه که با نظارت اداره اوقاف واگذار شده نظر واقفه نیکوکار به بهترین طرز اجرا می گردد. در حال حاضر برای عده معدودی از ساکنین اراضی اوقافی درباره افراز یک دانگ مشاعی از شش دانگ توهم و تصوری حاصل شده و مدعی هستند که تعلق این اراضی به موقوفه منطبق با مفاد تعریف وقفنامه نیست، لذا از حضورتان استدعای پاسخ شرعی دارد.
۱) در مواقعی که موقوفه در رقبه ای دارای سهم مشاعی است آیا افراز آن که مورد تأیید متولی و اداره اوقاف باشد از نظر شرعی صحیح است یا خیر؟
٢) تغییر سهم مشاعی موقوفه مثلاً از یکدانگ که در وقفنامه نوشته شده به مساحت مشخصی که ششدانگ در سهم موقوفه قرار گیرد می تواند موجب تزلزل در وقفیت اراضی محسوب گردد یا خیر؟
جواب: ۱) صحیح است. افراز موقوفه از ملک محکوم به صحت است و آنچه که به عنوان سهم موقوفه تعیین شده تماماً موقوفه شناخته می شود.
۲) افراز وقف موجب تزلزل در وقف نمی شود.

۷۱. ملکی یک چهارم آن(به طور مشاع) وقف حضرت سیدالشهداء و امور خیریه گردیده است.
در زمان حکومت سابق با حضور نماینده اوقاف سهم وقف را مجزا کرده و کشاورزان زمین های وقف را مشخص نموده اند آیا این عمل شرعاً جایز است؟ که در اینصورت سهم وقف مشخص است. و یا این عمل شرعی نبوده و مقبول شرع مقدس نیست؟ که در این صورت سهم وقف به طور مشاع خواهد بود.
جواب: در افراز وقف اگر مصلحت وقف مراعات شده و تمام مقدار مشاع وقف افراز گردیده است محکوم به صحت است.

۷۲. می خواستم مسئله ای در رابطه با وقف از محضر مبارکتان استفتاء نمایم. ابوی بنده به مقدار ۱۵ هکتار مرتع از پدرش به ایشان به ارث رسیده در بین ۱۵ هکتار دو نفر دیگر شریک می باشند، که سهم شرکاء مجموعاً یک هکتار و نیم می باشد و سهم قطعی ابوی بنده سیزده و نیم هکتار است حالا سؤال این جاست که ابوی بنده قبل از تفکیک و تعیین سهم شرکاء فقط از سهم خودشان مقدار ۱۰۰۰ متر را وقف کرده اند آیا این وقف با این وضعیت اشکال دارد و آیا افراز یا مشاعی بودن شرکاء وقف را با مشکل مواجه می کند یا خیر؟
جواب: با توجه به اینکه مالک بوده، وقف او صحیح است و باید مقدار وقف شده با توافق شرکاء افراز شود.

۷۳. زمینی است حدود ۸۰ هکتار و متعلق به هشت مالک است، و یکی از مالک ها در حدود ۵۰ سال قبل، سهم خودش که ۱/۱۶ یعنی نیم سهم باشد، وقف یکی از مساجد نموده است، و نظر واقف این بوده است که از درآمد آن زمین مزروعی که معمولاً کشت گندم، جو، پیاز و تنباکو و درخت طرفاء می باشد،سهمیه مسجد مزبور به متولی آن تحویل گردد تا صرف امورات مسجد باشد. اینجانب و فرزندانم پنچ منزل مسکونی در این زمین داریم که زمین سهم مسجد به صورت مشاع در این خانه ها می باشد و سؤال این است که آیا اجازه می فرمائید مساحت کل زمین این پنج خانه محاسبه شود و سهمیه مسجد که ۱/۱۶ کل مساحت زمین می باشد با نظر متولی وقف به قیمت روز و متعارف محل خریداری نمایم و قیمت آن تحویل متولی شود تا صرف تعمیرات و تکمیل مسجد فوق نماید؟
جواب: خرید و فروش و تبدیل موقوفه صحیح نیست، بلی شما می توانید قسمت وقف را از متولی شرعی آن با ملاحظه مصلحت وقف اجاره کنید، و مال الاجاره در جهت وقف صرف شود و یا قسمت مشاع وقف را با موافقت متولی موقوفه از ملک خود افراز نمائید.

۳- اجزاء و امکانات عین موقوفه

عدم تلازم بین وقف زمین با وقف درختان آ ن
۷۴. با عرض سلام به استحضار می رساند زمین موقوفه ایست که در آن درخت گردو هم کاشته شده است واقف زمین را وقف کرد به عنوان اینکه منافع زمین مذکور صرف خرج طوق بندی و روضه خوانی بشود آیا غیر از منافع زراعت درخت گردو هم شامل عین وقف می شود یا خیر؟
جواب: اگر زمین را در حالی که درخت داشته وقف کرده وقف زمین دلیل بر وقف درخت نیست مگر اینکه قرینه ای در بین باشد که درخت را هم وقف کرده یا منظورش از منافع زمین گردوی درختان هم هست.

قطع درخت وقفی
۷۵. یک اصله درخت گردو که وقف روضه خوانی امام حسین(ع) می باشد در ملکی واقع شده که اینجانب خریداری کرده ام و مبلغ ملک را پرداخت نموده ام درخت مذکور واقع شده است در داخل سالن دامداری که می سازیم و نصف درخت را ماشین باری به آن زده و قطع شده است لذا خواهشمند است راهنمایی کنید که آیا می توانیم درخت دیگری را وقف بنمائیم یا خیر؟
جواب: قطع کردن درخت گردوی وقفی جائز نیست.

اعیان مستحدثه در زمین وقفی
۷۶. در مجموع قوانین و مقررات اوقافی ذیل ماده ۱۱ تبصره ای است بدین شرح:
تبصره: «اراضی موقوفه ای که برای ساختمان واحدهای تجاری، اعم از پاساژ و غیره، مناسب باشد می باید توسط متصدیان امر وقف نسبت به احداث آنها رأساً اقدام و سپس از طریق نشر اگهی مزایده به اجاره واگذار شود».
مسئولین محترم اداره اوقاف به استناد این تبصره چنین بیان می دارند که اراضی موقوفه ای که برای واحدهای تجاری مناسب باشد متولی در صورتی می تواند احداث بنا نماید که ساختمان را وقف نماید، به نظر این حقیر گفته این عزیزان مغایر با حکم خدا و فتوای مراجع عظام می باشد.
مستدعی است نظر مبارک حضرتعالی را بیان فرمائید.
جواب: چنانچه قانون و مقرراتی در جمهوری اسلامی در این باره هست متولی باید از آن تبعیت کند و الا امر وقف با متولی شرعی آن است که باید با مراعات مصلحت وقف در جهت وقف اقدام نماید و ملزم به وقف کردن چیزی نیست.

۷۷. زمینی است موقوفه روشنائی مسجد که در اثر احداث خیابان قسمت اعظم آن در مسیر خیابان قرار گرفته است حال اگر توسط متولی یا مستأجر روی باقیمانده موقوفه احداث ساختمان به صورت تجاری یا مسکونی شود آیا ساختمان احداث شده وقف محسوب می شود یا فقط زمین وقف می باشد؟
جواب: هرگونه تصرف در موقوفه باید زیر نظر متولی شرعی وقف و صلاح وقف باشد و ساختمان احداثی ملک احداث کننده است، ولی اجاره زمین را باید به متولی شرعی موقوفه بپردازد.

آبهای تحت الارضی در املاک وقفی
۷۸. از قدیم الایام آبهای تحت الارضی املاک موقوفه به منظور مشروب نمودن اراضی موقوفه مورد بهره برداری قرار می گرفته است، اخیراً برخی محاکم قضائی و مسئولین محترم اجرائی معتقدند که آبهای تحت الارضی واقع در املاک موقوفه خارج از حدود موقوفه و متعلق به دولت است.
لهذا مسئولین محترم دولتی بی اذن متولی شرعی به منظور جلوگیری از بهره وری خود را مجاز به ورود و تصرف در املاک موقوفه می دانند، مستدعی است ارشاد فرمایند در فرض مذکور آیا شرعاً آبهای تحت الارضی نیز کما فی السابق مربوط به موقوفه می باشد یا خیر؟
جواب: اگر آب در عمقی است که عرفاً تابع زمین است حکم خود زمین را دارد و باید در موقوفه صرف شود، و اگر نیاز ندارد با نظر متولی شرعی ثمن آن تحصیل و در وقف مصرف گردد و در هر صورت در موارد خاصه نیاز به رسیدگی است که موکول است به مسئولین محترم ذیربط در جمهوری اسلامی.

۷۹. مستدعی است نظر مبارک نسبت به سؤال ذیل بیان فرمائید:
آیا سفره آبی موجود در زیر اراضی موقوفه تابع وضع زمین (وقف) است یا نه؟
جواب: آب زیر زمین وقفی حکم وقف را ندارد، بلی اگر چاه در زمین وقفی حفر شده باشد حکم وقف دارد.

چاه حفر شده در زمین وقفی
۸۰. در سال ۱۳۴۱ لغایت ۱۳۴۷ در اجرای قانون اصلاحات ارضی سه پارچه ده مشمول این قانون واقع و اراضی این دهات کلاً به نسبت معینی به زارعین مربوطه واگذار گردید، این دهات هر کدام بین ۱/۳ تا ۲/۳ وقف بوده اند که قانون مذکور بدون توجه به وقفی بودن به عنوان اراضی ملکی به این زارعین فروخته اند بلا فاصله پس از این عمل شرکتی در این محل تشکیل و میزان مالکیت هر فرد را محاسبه و نسبت سهام عین و افراد را سهامدار خود ساخته است و با این ترتیب سه پارچه ده که هر کدام به تنهائی مشاع بوده اند با تشکیل این شرکت به صورت یک اراضی واحد و مشاع درآمده است مدیران شرکت وقت کمبود آبی که داشته اند جهت شرب اراضی شرکت تقاضای حفر چاه از اداره آبیاری محل نموده اند و بنا به مصلحت در هر محلی را که لازم دیده اند تعدادی چاه حفر نموده اند تا اینکه در سال ۱۳۶۳ بنا به فرمان حضرت امام خمینی قدس سره و تصویب قانون برگشت موقوفات به وقفیت خود اسناد تعدادی از زارعین که سهم وقف در سال ۱۳۴۱ به آنان فروخته شده بود باطل و مجدداً با آنان سند اجاره تنظیم می گردید بر اساس این قانون کلیه مستحدثات و حلقه چاه هائی که زارعین در اینگونه اراضی از سال ۱۳۴۱ لغایت ۱۳۶۳ که قانون تصویب شده انجام دادند متعلق به خودشان به صورت ملکی اراضی وقفی محسوب می شدند اینک با انحلال این شرکت بلافاصله تقسیم دارائیهای افرادیکه در ابتدا به صورت سهام درآمده بود باید صورت پذیرد که مهمترین آن افراز اراضی می باشد که این عمل با عنایت به اسناد ثبتی موجود و اطلاعات فردی زارعین انجام شده لیکن مشکلی که حادث گردید این است که کل ده حلقه چاه که زمان فعالیت شرکت در اراضی شرکت حفر گردیده اند و با توجه به میزان دارائی زارعین دهات همجوار تعدادی از این چاهها متعلق و مایملک زارعین همجوار است لازم به ذکر است چون نوع وقف و نیت واقف و شخص واقف و میزان آن در هر پارچه ده نیز متغیر است نمی توان زمین زیر آن حلقه چاه را به زارع قریه دیگر واگذار نمود بلکه مجبوریم به وسیله لوله کشی یا نهر کشی آب آنرا به قریه همجوار منتقل نمود.
اینک از آن مجتهد والامقام استعلام می نماید آیا مالک اراضی قریه محل حفر چاه که حدوداً ۲/۳ اراضی را مشاعاً مالک است و همچنین متولی این اراضی که حدوداً ۱/۳ دیگر را مشاعاً تولیت دارد حق درخواست وجه یا امتیازی از زارع قریه همجوار که استفاده کننده آب و مالک آن است و امتیاز چاه تلمبه به لحاظ کمبود آب اراضی او صادر شده را دارد یا خیر؟
جواب: چاه اگر در زمینی که قسمتی از آن به صورت مشاع وقف است حفر شده اصل چاه نیز به نسبت وقفیت زمین محل حفر آن وقف است و منافات با مالکیت حفر کننده چاه نسبت به تأسیسات روی چاه از قبیل لوله و تلمبه و ساختمان و غیره ندارد، و متولی شرعی موقوفه حق مطالبه اجرت نسبت به سهم الوقوف چاه و همچنین مالک زمین حق مطالبه اجرت نسبت به سهم الملک چاه را از کسیکه از آن چاه استفاده می کند دارند.

۸۱. قریه ای است که چندین سال قبل دچار بی آبی شده عده ای از اهالی برای ادامه کشاورزی طبق مقررات مبادرت به حفر چاه در اراضی ملکی و غیر وقفی نموده اند که بعد از پیروزی انقلاب مشخص گردید که قریه مورد نظر موقوفه است حال با عنایت به مراتب فوق و اینکه چاه محفوره با هزینه شخصی افراد و در زمین ملکی می باشد جزء موقوفه می باشد یا ربطی به وقف ندارد و ملک طلق مشترکین می باشد؟
جواب: چاه تابع محل آن است اگر محل آن وقف نیست چاه هم وقف نیست ولی اگر در زمین موات باشد باید به مسئولین محترم ذیربط در جمهوری اسلامی مراجعه شود.

۸۲. در یکی از روستاها حدود ۲۰ الی ۳۰ سال پیش مردم از طریق آب قنات زمین های کشاورزی خود را آبیاری می کردند در همان زمان آب قنات به چند شبانه روز تقسیم می گردید که در این میان یک شبانه روز وقف می گردد و تا زمانیکه آب قنات موجود هست هیچگونه مشکلی پیش نمی آید منتهی پس از گذشت چند سال آب قنات کم کم زائل شده و به کلی خشک می گردد، مالکین پس از خشک شدن آب قنات به فکر چاه عمیق می افتند و به اطلاع اداره اوقاف شهرستان می رسانند که آب قنات خشک شده اگر شما هم قصد شرکت در چاه عمیق را دارید باید بابت موتور و مخارج دیگر شریک شوید که هیچگونه جوابی از اداره اوقاف نمی آید پس از زدن چاه عمیق و نصب موتور زمانی می گذرد که یکباره اداره اوقاف اعلام وجود می کند اما با اعتراض شدید مالکین روبرو می شود و مالکین اعلام می دارند آب قنات خشک شده و عنوان وقف هم عوض شده و چاه عمیق زده شده است، الان این مسئله مورد اختلاف مالکین و اوقاف است که آیا موقوفه از چاه سهم دارد یا خیر؟
جواب: اگر چاه در زمین موقوفه حفر شده باشد تمام چاه وقف است و اگر در زمین مشترک بین وقف و ملک حفر شده نسبت به سهم موقوفه وقف است و هرگونه تصرف در آن باید زیر نظر متولی شرعی موقوفه و صلاح وقف باشد و اگر در زمین ملک شخصی یا زمین مباح حفر شده اختصاص به مالکین آن دارد.

۸۳. در داخل زمین موقوفه چاه آب آشامیدنی جهت مصرف اهالی احداث گردیده است شرائط شرعی و سهم موقوفه چگونه تأیید می گردد؟
جواب: آب حکم خود زمین را دارد که باید در موقوفه مصرف شود و اگر موقوفه به آن نیاز ندارد با نظر متولی شرعی عوائد آن تحصیل و در جهت وقف صرف می شود.

۸۴. یکی از مزارع و کشتخوان های اطراف به مدار ۱۳ شبانه روز که حدود ده شبانه روز آن در ۴ یا ۵ گروه مختلف وقف و بقیه آن ملک است و این مزرعه هم همچون دیگر مزارع اطراف ارباب، مستأجری بوده و هست درگذشته توسط آب قنات کشت و زرع می شده که از زمان های قدیم مستأجرین آب و زمین را طبق نظر کارشناسی اجاره کرده اند و هر ساله مال الاجاره به متولی یا مالک می پرداختند، در حین کشت و زرع در زمان های گذشته مستأجرین جهت ازدیاد دسترنج و تثبیت آن به کاشتن درخت پسته نیز همت نهادند که مالک یا متولی از این کار بی خبر نبوده است و مستأجرین جهت جبران آب مورد نیاز گهگاهی از آب چاه های اطراف مزرعه نیز استفاده می کرده اند که شخصاً هر ساعت به مبلغی پول می خریدند چندین سال گذشته جهت تأمین آب مورد نیاز با همت مستأجرین چاه نیمه عمیقی جهت جبران کمبود آب مورد نیاز حفر کردند و اجاره نیز همچون گذشته می پرداختند جای چاه نیمه عمیق جنب سفه دشتبانی بوده است و ظاهراً مال همه کشاورزان بوده است، بالاخره قنات فوت گردید.
الف ـ این چاه وقف است یا ملک؟
ب ـ آیا مستأجر شریک است یا خیر؟
ج ـ تکلیف مستأجرین چیست؟
جواب: الف) مستأجرین اگر با پول خودشان در زمین ملک یا مباح چاه را حفر کرده اند ملک مستأجرین است و اگر در زمین موقوفه یا با پول حاصل از منافع وقف چاه را حفر نموده اند به وقف اختصاص دارد.
ب) اگر چاه در زمین وقف حفر نشده و به صورت شرکت مستأجرین زمین و متولی شرعی موقوفه و مالکین زمین چاه را حفر نموده اند به نسبت شریک می باشد.
ج) تکلیف مستأجرین و متولی نسبت به چاه حفر شده از جواب مسئله قبل روشن شد.

سنگریزه‌ ها و سنگ های موجود در عین موقوفه
۸۵. در بعضی از زمین های وقفی نهرها یا مسیل هایی وجود دارد که سنگریزه ‌ها و سنگ های معدنی در آنها یافت می ‌شود، آیا این سنگریزه ‌ها و سنگ های موجود در آنها که در ملک موقوفه واقع شده اند، تابع وقف هستند؟
جواب: نهرهای بزرگ عمومی و همچنین مسیل های عمومی که در مجاورت زمین های وقفی هستند و یا از داخل آنها عبور می کنند، جزء وقف نیستند مگر آن مقداری از آنها که از نظر عرف، حریم موقوفه محسوب می شوند، در نتیجه با آن مقدار همانند وقف رفتار می شود، ولی در نهرهای کوچکی که موقوفه هستند واجب است نسبت به سنگریزه ‌ها و سنگ های معدنی و غیره مانند وقف رفتار شود.

۸۶. در محدوده موقوفه حتی در بین اراضی زراعی موقوفه معادن سنگ وجود دارد که برای ساختمان به عنوان سنگ گرانیت از آن استفاده می شود شخصی از طرف اداره صنایع و معادن در محدوده موقوفه تصرف نموده و اقدام به کشف سنگی معدنی (گرانیت) می نماید، آیا این معادن سنگ که در اراضی موقوفه است جزء موقوفه است یا خیر؟
جواب: در فرض سؤال اگر عرفاً معادن تابع زمین محسوب می شوند جزء موقوفه است که در این صورت لازم است علاوه بر پرداخت اجرت المثل زمین موقوفه از عهده ضمانی که از ناحیه تخریب به وجود آمده برآید و اگر مقرراتی از طرف نظام اسلامی در این زمینه باشد باید مراعات گردد ولی در هر حال حل و فصل اینگونه امور نزاعی موکول به محاکم قضائی است.

خارج کردن وسایل حسینیه یا اجاره دادن آنها
۸۷. وسائلی که برای حسینیه و یا مسجد وقف شده آیا افرادی که در مسجد و حسینیه خدمت می کنند می توانند آن وسائل را به مجالس عروسی و یا به مجالس ولیمه در خانه ها و یا مجالس ختم اموات امانتاً بدهند و در قبال آن پولی برای مخارج مسجد و یا حسینیه دریافت کنند یا نه؟ ضمناً آیا ظروفی که وقف است در مسجد و حسینیه بلکه در خانه ها آیا همین حکم را دارند یا نه؟
جواب: امر وقف با متولی شرعی آن و با نبود متولی خاص با حاکم شرع است و با اجازه او باید در جهت وقف از آن استفاده شود و نباید تغییر بدهند پس اگر وقف برای استفاده از آن در حسینیه و مسجد شده نمی تواند به جای دیگری ببرند حتی اگر پول هم بگیرند.

۸۸. هیئت امناء حسینیه ‌ای در نظر دارد جهت کسب درآمد حسینیه، آشپزخانه حسینیه را با تمام وسائل پخت و توزیع به اشخاص واجد شرائط به صورت قراردادی مشارکت واگذار نماید. از آنجائیکه تمام وسائل و لوازم و اصل ساخت آشپزخانه از کمک مالی افراد خیر و همشهریان تأمین شده است و مربوط به خود حسینیه و هیئت می باشد، خواهشمند است صورت شرعی این عمل را اعلام بفرمائید.
البته قابل ذکر است درآمد حاصله از این کار صرف امور مذهبی و تبلیغی و نگهداری خود حسینیه خواهد شد.
جواب: چنانچه کسانی که پول وسائل و لوازم مذکور را داده اند برای استفاده در خصوص حسینیه و هیأت بوده، استفاده کردن به صورت دیگر جائز نیست.

۸۹. در روستائی از زمان قدیم تکیه ‌ای وجود داشته که اهالی به علت منحصر به فرد بودن آن موقوفات حسینی را به آن اختصاص می داده‌ اند حالیه با عنایت به افزایش جمعیت، تکیه فوق‌ الاشاره گنجایش کافی نداشته و مردم بالاجبار در سرما و گرما در خارج از آن جهت مراسم عزاداری و غیره به سر می ‌برند لذا اهالی با همیاری و همدلی اقدام به احداث حسینیه جدیدی به نام مبارک قائم آل محمد(عج) نموده ‌اند. خواهشمند است نظر مبارک مقام معظم رهبریت و مرجعیت را در خصوص سؤالات ذیل اعلام تا ملاک عمل واقع گردد.
آیا می توان از وسائل تکیه مذکور اعم از فرش و ظروف و غیره در حسینیه جدید استفاده نمود یا خیر؟ لازم به توضیح است مقدار زیادی از وسایل ذکر شده مازاد و بلااستفاده می باشد و تأمین وسایل برای حسینیه جدید با توجه به اینکه اکثر اهالی از قشر مستضعف و محروم جامعه می ‌باشند معذوراتی را به دنبال دارد.
با عنایت به اینکه تکیه مذکور ظرفیت و گنجایش کل جمعیت روستا را ندارد و از طرفی جمعیت روستا آنقدر زیاد نیست که بتوان به طور همزمان از هر دو مکان استفاده نمود در خصوص نحوه استفاده از آن چگونه باید عمل نمود؟
جواب: وسائل حسینیه قدیمی تا قابل استفاده در آن حسینیه می باشد باید در همان محل از آن استفاده شود مگر احراز شود که وقف آن به نحو عام بوده یا اهدائی و در اختیار متصدیان باشد که در اینصورت مانع ندارد.

۹۰. در کتاب وقف تحریرالوسیله مسئله ۷۴ امام راحل آمده است که اگر وقف، وقف منفعت است می شود موقوفه را اجاره داد ولی اگر وقف، وقف انتفاع باشد به هیچ وجه قابل اجاره نیست.
در بعضی از شهرها دستگاه صوتی را که وقف حسینیه است، به اشخاص اجاره می دهند و آنها برای انجام مراسم در منازل شخصی خود استفاده می کنند. با توجه به مطالب فوق، آیا وقف دستگاه صوتی حسینیه ها وقف انتفاع است که اجاره آن جایز نیست یا وقف منفعت است که اجاره جایز می باشد؟ مستدعی است نظر شریفتان را مرقوم فرمائید.
جواب: هر دو صورت ممکن است، و جایز نیست آن را از حسینیه خارج کنند مگر آنکه جواز آن معلوم باشد.

استفاده از ظروف حسینیه برای مراسم
۹۱. از محل نذورات و هدایا و وجوهی که توسط مردم پرداخت شده مقداری لوازم از قبیل دیگ، ظروف و وسائل پذیرائی جهت استفاده در حسینیه خریداری شده است. لازم به ذکر است که اکثر قریب به اتفاق افراد صیغه شرعی به عنوان وقف نخوانده اند. حال از محضر حضرتعالی استدعا دارد حکم شرعی نسبت به استفاده از وسائل مذکور در جلسات عمومی از قبیل ختنه سوری، عروسی و... در قبال پرداخت وجهی در ازاء آن که در جهت موارد مورد نیاز حسینیه مصرف گردد بیان فرمائید. این کار اشکال دارد یا خیر؟ لطفاً حکم شرعی مسئله را بیان فرمائید.
جواب: اگر منافات با جهت وقف نداشته باشد اشکال ندارد.

۹۲. به همت اهالی محل حسینیه ای بنا شده است و هر ساله ایام محرم مردم به صورت نذر و غیر نذر به جهت ارادتی که به خاندان آل عبا(ع)دارند کمک های نقدی و غیر نقدی خود را از قبیل ظروف، بلندگو، رادیو و غیره جهت مصارف عزاداری اباعبدالله (ع)تحویل هیأت امنای حسینیه می دهند.
آیا از این وسائل جهت استفاده غیر از مراسم عزاداری از قبیل استفاده در مراسم فوت اشخاص در قبرستان و یا مراسم عروسی و غیره می شود استفاده نمود؟
جواب: بستگی به کیفیت وقف وسائل مذکور دارد.

۴- احکام مرتبط
 

 سوء استفاده از امتیاز مال موقوفه
۹۳. قنات وقفی که در اثر سیل تخریب و خشک می شود و غیر قابل استفاده می گردد عده ای از مالکین به اداره آبیاری استان مراجعه می کنند و تقاضای چاه عمیق به جای قنات سیل خورده می نمایند که آن اداره مجوز یک حلقه چاه عمیق در محل زمین های بیابان که در تصرف دولت بوده می دهد و چاه در همان محل حفر می شود، با توجه به مراتب فوق سؤال این است که حقیر مقدار چهار سهم از سهام وقفی از این چاه عمیق شریک شده ام آب و زمین فعلی آیا وقف می باشد یا خیر؟
جواب: در فرض مرقوم چاه وقف نیست و تصرف در آن تابع مقررات دولتی مربوطه است.
 
 عدم تلازم بین وقف زمین با وقف درختان آن
۹۴. چاه آب که در حقیقت سقاخانه ای شده است در منطقه محروم وقف گردیده آیا چاه آب و سقاخانه ای که قباله آن جهت این کار تهیه شده است و علماء قباله را امضاء کرده اند آیا نامگذاری آن چاه به نام علی ابن ابیطالب اشکال دارد و سقاخانه به این نام؟ نظر خود را خواهشمندم از نظر شرعی بیان فرمائید چون این کار در نظر است به اداره اوقاف سپرده شود و نظر جنابعالی لازم و ضروری است این کار را علمای نامبرده تأیید نموده اند.
جواب: وقف چاه آب به نام مبارک امیرالمؤمنین علی(ع) برای استفاده مردم مورد رضایت خدا و صدقه جاریه است و هیچ اشکالی در آن نیست.
 
۹۵. یک قنات، یک چهارک از آن وقف بوده است، قنات خشک شده و ورثه واقف در پنج فرسخی این قنات موتوری داشتند و از این موتور یک چهارک وقف نموده اند و پس از چندی و با فاصله سه فرسخی از موتور اول موتور دیگری را گذاشتند و با یک چهارک از موتور دوم را هم وقف کرده اند و اخیراً موتور سومی را گذاشتند. سؤال کرده اند آیا واجب است از این موتور سوم هم چیزی وقف کنند یا خیر؟
جواب: وقف واجب نیست، ولی اگر آب وقف را جذب می کند باید مراعات شود.
 
 هدیه دادن عین موقوفه
۹۶. واقفی نصف ملک موقوفه خود را به کسی بخشیده (این مسئله ۷۰ سال پیش رخ داده) تولیت این ملک موقوفه با اولاد ذکور می باشد، حال آیا آن شخص می تواند ملک را به نوه اش ببخشد یا خیر؟
جواب: ملک موقوفه و همچنین تولیت موقوفه قابل بخشش به دیگران و انتقال به غیر نیست، بلکه باید در موقوفه بر طبق آنچه که واقف تعیین کرده است عمل نمایند.
 
۹۷. زمین موقوفه ای را که شخصی متصرف بود مقداری از آن را برای تأسیس ساختمان به شخصی واگذار کرد و آن شخص با آگاه بودن به اینکه این زمین وقف است و موقوفه دارد باید موقوفه را خرج کند مقدار زمین مزروعی خود را به شخص متصرف زمین وقفی واگذار کرده و یا بهتر بگوئیم بخشیده، با فرض بر اینکه طرفین نمی دانستند زمین موقوفه را نباید به کسی واگذار کنند و در مقابل چیزی بگیرند.
سؤال این است تصرف این زمین مزروعی که طرف به او بخشیده چه صورت دارد و آیا مالکیت برای شخص می آورد یا نه آنچه حکم الله هست مرقوم بفرمائید، محل حاجت  است.
جواب: زمین موقوفه قابل بخشش نیست و هر گونه تصرف در وقف باید طبق وقفنامه و زیر نظر متولی شرعی موقوفه و صلاح وقف باشد.
 
 انتقال آهن حسینیه مخروبه                                                         
۹۸. به دلیل خالی شدن این محل از سکنه حسینیه دیگر هیچ فایده ای ندارد یعنی دیگر آنجا حسینیه ‌ای بناء نمی شود مقداری آهن بجا مانده است هیئت عزاداران علی اصغر(ع) تصمیم گرفتند که یک انباری جهت وسایل هیئت درست کنند آیا اجازه می فرمائید از این آهن حسینیه مخروبه استفاده کنند یا حکم چیزی دیگر است؟
جواب: اگر آهن ملک اشخاص است باید رضایت آنان تحصیل شود و چنانچه متعلق به حسینیه است، در صورتی که استفاده از آنها در این حسینیه ممکن نیست باید در حسینیه دیگر از آنها استفاده شود.
 
 حریم  زمین موقوفه
۹۹. زمین های موقوفه‌ ای وجود دارد که وقف حرم مقدس رضوی(ع) هستند و در حریم بعضی از این املاک مراتع و جنگل نیز وجود دارد، ولی بعضی از نهادهای مسئول با استناد به مقررات قانونی مربوط مراتع و جنگل ها حکم انفال را بر این جنگل ها و مراتع جاری کرده ‌اند، آیا مراتع و جنگل های واقع در حریم املاک موقوفه مانند سایر زمین های واقع در حریم آنها دارای احکام وقف هستند و واجب است در مورد آنها عمل به وقفیّت شود؟
جواب: مراتع و جنگل های واقع در جوار اراضی موقوفه در صورتی که جزء حریم آنها شمرده شوند، در حکم موقوفه و تابع آن هستند و حکم انفال و املاک عمومی در مورد آنها جاری نمی ‌شود و مرجع تشخیص حریم و مقدار آن هم عرف محل و نظر افرادی است که در این امر متخصّص هستند.
 
۱۰۰. در وقفنامه های معتبر و معموله علاوه بر املاک آباد و دائر از اراضی بائر و صحرا، مرتع واقع در مرافق موقوفه نیز به عنوان ملحقات وقف نام برده و از سنوات گذشته بدان عمل شده است اخیراً در پاسخ به استفتائیه شماره ۸۳۶۱ اداره منابع طبیعی فرموده اید: «جنگل ها و مراتع طبیعی از انفال عمومی است و قابل وقف نیست» برداشت آقایان از این فتوا آن است که مراتع و منابع مرافق ملک موقوفه نیز مشمول حکم وقف نیست مستدعی است نظر مبارک و مطاع را در فرض مرقوم بیان فرمائید که آیا مراتع و منابع طبیعی و اراضی بایر و کوههای واقع در مرافق و حریم املاک موقوفه که شهرت به وقفیت داشته و درآمدهای احتمالی از آن نیز در جهت وقفنامه بهره بردای می شده ا ست از نظر شرعی محکوم به حکم وقف است و یا جزء انفال است که طبق اصل ۴۹ قانون اساسی باید مورد عمل قرار گیرد؟
جواب: عدم صحت وقف جنگل ها و مراتع طبیعی و هر آنچه که از انفال و اموال عمومی است به ملاحظه اینکه ملک اختصاصی شخص خاصی نیست منافات با تبعیت حریم رقبات موقوفه از وقفیت ذی الحریم ندارد بلکه از جنگل و مراتع و سایر اراضی موات اصلی واقع در کنار رقبات موقوفه هر مقدار از آن که در نظر عرف حریم مورد نیاز رقبه موقوفه اعم از قریه یا مزرعه یا باغ و غیره محسوب باشد تابع ذی الحریم در احکام و آثار شرعی وقف است و کسی حق جدا کردن حریم در این باره از ذی الحریم و یا احیاء و تملک و نقل و انتقال ملکی آن را ندارد.
 
۱۰۱. کوهی هست موقوفه که علفشان را برای مخارج و مصرف حسینیه و مسجدی می فروخته و هیزمش را اهالی آن قریه برای خودشان می آوردند، حالا آن کوه موقوفه را مردم قریه بین خود تقسیم کرده حتی بعضی شان منزل شخصی برای خود ساخته اند آیا چنین عملی جایز است؟ بر فرض عدم جواز منازل شخصی و تصرفات دیگر چه حکمی دارد.
جواب: وقف کوه و تقسیم آن صحیح نیست. بلی اگر حریم موقوفه باشد حکم وقف دارد و چنانچه با شرائط احیاء شود ملک احیاء کننده می شود که بعد از اینکه مالک شد می تواند آن را وقف کند و با فرض عدم صحت وقف اگر اهالی قریه به این طور تقسیم کرده اند که از هر قسمت بعضی استفاده کنند مانع ندارد ولی مجرد تقسیم مزبور موجب ملک یا حقی نمی شود.
 
۱۰۲. مقدار قابل توجهی زمین به صورت وقف به جد ما واگذار گردیده مقداری از این اراضی کشاورزی می باشد که عده ای از کشاورزان بر روی آن کار می کنند و سالیانه مبلغ ناچیزی به عنوان حق وقف جهت تعزیه داری حضرت ابا عبدا... می پردازند و قسمت عمده ای از زمین ها اراضی ملی اعلام شده واز طرف سازمان جنگل ها و مراتع به عده ای از عشایر واگذار گردیده و پروانه چرا صادر نموده اند و چیزی بابت موقوفه ووقف نمی پردازند و منکر وقفیت قسمت اخیر ملک مذکور می باشند.
آیا این وقف نسبت به کل ملک مذکور صحیح است و واقفین حق وقف داشته اند؟       
جواب:  اگر ملک شرعی خود را وقف کرده اند و به قبض معتبر در وقف هم داده اند صحیح بوده و حریم آن هم تابع وقف است.
 
۱۰۳. حدود یکصد و ده سال قبل مالک مقداری از املاک خود را به نحو مشاع (در بعضی روستا دو دانگ در بعضی دو دانگ و نیم) وقف نموده است: سؤال ما از حضرتعالی این است در زمان وقف واقف، زمین مزروعی قابل کشت بسیار محدود بود چون وسائل کشت آن زمان محدود بوده است از طرفی افراد ساکن در هر روستا چند خانواری بودند. بر اثر مرور ایام افراد و جمعیت روستا زیاد شدند و وسائل کشت و زرع صنعتی شده و زمین هائی که به صورت آجام و نیزار و مراتع و جنگل و آبگیر خلاصه جزء انفال بوده، به تدریج احیاء و قابل کشت و زرع گردیده، رأی و فتوای مبارک را درباره زمین های احیاء شده بعد از وقف واقف مرقوم فرمائید آیا مال کسانی که آنها را احیاء و قابل کشت و زرع نموده اند می باشد و یا اینکه جزء موقوفات بحساب می آید؟
جواب: هر مقدار از اراضی که سابقه معامله وقف در بین اهالی دارد و یا با بینه شرعیه و یا به اقرار متصرفین وقفیت آن ولو به نحو مشاع محرز باشد وقف شناخته می شود، و هر مقدار از آن محرز باشد در زمان انشاء وقف به صورت آجام و جنگل و مراتع طبیعی موات اصلی و از انفال بوده است و حریم عرفی اراضی آباد در آن زمان هم نبوده است، و بعداً کشاورزان آن را به قصد تملک احیاء و قابل کشت و زرع نمودند بخود کشاورزان اختصاص دارد و سهم مشاع وقف نسبت به آن تسری و شمول ندارد، و چنانچه در این باره نزاع و اختلاف باشد جهت رسیدگی باید به اهل خبره محلی یا به دادگاه مراجعه نمایند.
 
۱۰۴. از قدیم الایام قراء موقوفه اکثراً دارای اراضی زیر کشت بایر و چراگاه و مرتع و تپه و کوه بوده اند که شش‌دانگ به ثبت می رسید و از اراضی چراگاه و مرتع به طور طبیعی بهره برداری می شد. اینک سوال از محضرتان این است:
آیا اراضی مورد تعلیف و مراتع مجاور زیر کشت جزء موقوفه محسوب می شود یا خیر؟
آیا این قبیل اراضی که دارای بوته های گیاه بیابانی است که جهت تعلیف همگان استفاده و بهره دهی دارد جزء اراضی موات است یا نه؟
جواب: تپه و کوه ها و مراتع طبیعی که سابقه عمران و احیاء از سوی کسی ندارد، جزء انفال و از اموال عمومی است، ولی هر مقدار از آن که حریم عرفی ملک یا موقوفه و از مرافق مورد نیاز ملک یا موقوفه محسوب باشد، اختصاص به همان ملک یا موقوفه دارد، بدون اینکه ملک مالک یا جزء موقوفه محسوب باشد.
 
۱۰۵. مقدار ۵۱ هکتار زمین که در گذشته ناهموار و رشته قنوات زیادی از آن عبور می کرده و قابل کشت نبود فعلاً هم با وجود مشکلات فوق الذکر به همان شکل باقی مانده است و در سال ۵۶ توسط جنگلداری کروکی کشیده شد و ماده ۵۶ روی آن اجرا گردید و  ثبت ملی اعلام گردیده است و ساختمان مرغداری اینجانب روی قسمتی از همین زمین قرار گرفته و با توجه به اینکه میان زمین های وقف قرار گرفته و ما آن زمین ها را که موات بوده احیاء نموده ایم خواهشمند است بفرمائید با توجه به موات بودن آیا موقوفه بودن آن چون میان آن بوده محسوب می شود، نظر مبارک را بفرمائید.
جواب: رسیدگی موکول است به مسئولین محترم ذیربط در جمهوری اسلامی، و زمینی که در وسط زمین موقوفه قرار گرفته موقوفه محسوب است.