بحث راجع به حشر بود يكي از بحث­هايي كه اظهارهاي زيادي دارد كه آيا حشر فقط براي انسانهاست و يا براي غير انسان هم هست. قرآن مي­فرمايد: «و اذا الوحوش حشرت»(تكوير: 5.) وحوش يعني وحشي­ها. اين يعني چه؟ يعني حيوانها هم محشور مي­شوند. اين نكته­اي كه خيلي­ها را به بحث انداخته چيست؟ از يك طرف مي­گويند حشر براي كساني است كه تكليف دارند و اين جز انسان نيست كه پيامبران و امامان براي هدايتش آمده اند، ولي وحوش يعني چه؟
 
آنها مي­گويند كه انسانهايي كه حالت وحشي­گري دارند آنها حشري سرگردان و مضطرب پيدا مي­كنند ولي ظاهراً اين مطلب تمام نمي­باشد.
 
از نظر محدثين وحوش يعني حيوانات. حيوانات هم محشور مي­شوند اما براي چه حيوانات هم ­شوند؟ شايد به اين دليل كه حيوانات هم ظلم كرده­اند و در محشر ظاهر مي­شوند. پس در قيامت نگرانيها و اضطرابها فقط براي بشر نيست، براي حيواني كه به حيوان ديگر ظلم كرده هم اضطراب وجود دارد كَأنّ چون او اين شعور را دارد. وقتي مثلاً عقابي كه اين حيوان را پاره پاره مي­كند مي­فهمد چه مي­کند. چه اشكال دارد كه بگوئيم حيواناتي هم كه به هم زور مي­گويند بازخواست مي­شوند؟
 
بحثي وجود دارد از مرحوم مجلسي كه فطرت را در حيوانات آورده كه اين فطرتي كه در انسانها وجود دارد و حق­جوست است و حق را مي­فهمد و راستي را مي­فهمد و بدي را مي­فهمد اين فطرت انسان است كه حيوان هم دارد ولي حيوان در حدّ كمي دارد ولي انسان كامل دارد ولي چون بهر حال فطرت را دارد فطرت به او مي­گويد تو ظلم كرده­اي
 
اما اين سؤال مطرح است كه پيامبران و امامان براي انسانها مبعوث شده­اند و نه حيوانات، پس چگونه از حيوانات هم سوال شود؟ پاسخي که داده شده اين است که  خداي متعال در نهاد حيوان چيزي را قرار داده كه درستي يا نادرستي مي­فهمد و بنابرين نبايد انجام مي­داد و اگر انجام دهد وحشت و اضطراب براي او خواهد بود
 
اين بحث را كه در تورات آمده و در احاديث ما نيز وارد شده كه در آخر الزمان و ظهور امام زمان (ع) گرگ و ميش کنار هم راه مي­روند و به­هم كار ندارند به اين معنا تفسير کنيم که فطرتها تعديل شده و آنچنان هدايت آمده و حق حاكم شده كه بر حيوان اثر گذاشته و ظلم بين حيوانات هم وجود ندارد.
 
اين مبالغه نيست بلكه زمان زماني شده كه عدالت آنچنان حاكم مي­شود كه حيوان ضعيف و قوي بهم كار ندارند. پس اگر چنين است اين احساس نيكي و بدي از حيوان هست آن وقت «اذا الوحوش حشرت» معنا پيدا مي­كند يعني تمام محشور مي­شوند. البته حساب گرگ با بشر كه يكي نيست چون برادر او پيغمبر آمده و عقل دارد و حساب او طولاني است و روز محاسبه­اش هزار سال يا پنجاه تا هزار سال طول مي­كشد يعني به سختي مي­گذرد و چنين است كه اولين موطن ما كه حشر است با چنين اوضاعي كه اصلاً قابل تصور نيست و آن كساني كه در عدالت و درستي و پاكي بودند در امان هستند.
 
قيامت دارای هفت موطن است كه موطن اول آن حشر است در حشر يكي روايتي است كه از ذيل آية سورة مباركه «يوم ينفخ في الصور فتأتون أفواجاً»(نباء: 18.) وقتي نفخ صور دميد مردم فوج فوج وارد مي­شوند يعني جماعات «من القبور إلي المحشر» يعني دسته دسته از قبر بر مي­خيزند و وارد محشر مي­شوند.
 
از پيامبر (ص) در مجمع البيان آمده كه از ایشان سؤال شد: اين فوج فوج وارد شدن يعني چه؟ فرمود: «يحشر عشرة اصناف في امتي أشتاتاٌ قد ميزّهم الله في المسلمين و بدّل صورهم» خداي متعال ده دسته از امت اسلام را صورتهاي آنها را عوض مي­كند و به صورت باطن محشور مي­كند،آنهايي كه مؤمن هستند با چهرة نوراني محشور مي­شوند ولي كساني كه در راه خلاف و انحراف اند به ده صورت محشور مي­شوند چون قيامت باز شدن دنياست و پرده از حقيقت برداشته مي­شود. وقتي چنين است نيتها و عمل، چهرة ظاهر پيدا مي­كند و با همان ظاهر نمايان مي­شود.
 
قال رسول الله (ص): «انّه قال تحشر عشرة اصنافٍ من امتي اشتاتاً قد ميّزهم الله تعالي من المسلمين و بدّل صورهم فبعضهم علي صورة القردة و بعضهم علي صورة الخنازير و بعضهم منكسون أرجلهم من فوق و وجوههم من تحت ثم يسبحون عليها و بعضهم عمٌ يتردّدون و بعضهم بكمٌ لايعقلون وبعضهم يمضغون ألسنتهم يسيل القيح من أفواههم لعاباً يتقذّرهم أهل الجمع و بعضهم مقطّعةٌ أيديهم و أرجلهم و بعضعهم مصلّبون علي جذوع من نار و بعضهم اشدّ نتناًمن الجيف و بعضهم يلبسون جباباً سابغة من قطران لازفة بجلودهم فامّا الّذين علي صورة القردة فالقتّات من الناس و أمّا الّذين علي صورة الخنازير فاهل السّحت و أمّا المنكسون علي رؤسهم فأكله الرببا و العمي الجائرون في الحكم و الصّمّ البكم المعجبون بأعمالهم و الّذين يمضغون بألسنتهم فالعلماء و القضاة الّذين خالفت أعمالهم أقوالهم و المقطّعة أيديهم و أرجلهم الّذين يؤذون الجيران و المصلّبون علي جذوعٍ من نارٍ فالسّعاة بالنّاس إلي السّلطان...»(بحارالانوار، ج7، ص 89، باب 5ـ صفة المحشر.)
 
«فبعضهم علي صورة القردة» بعضي به صورت ميمون محشور مي­شوند،
 
«و بعضهم علي صورة الخنازير» بعضي به صورت خوك ظاهر مي­شوند .
 
«و بعضهم منكسون أرجلهم من فوق و وجوههم من تحت ثم يسبحون عليها» بعضي سرنگون محشور مي­شوند يعني پاها بالاست و سرها پايين و واژگون­اند.
 
«و بعضهم عمٌ يتردّدون» بعضي كورند و راه را نمي­دانند كجاست.
 
«و بعضهم بكمٌ لايعقلون» بعضي­ها نه مي­توانند حرف بزنند و نه مي­توانند بشنوند.
 
«وبعضهم يمضغون ألسنتهم يسيل القيح من أفواههم لعاباً يتقذّرهم أهل الجمع» بعضي­ها زبانهاي خود را مي­جوند و زباني را كه مي­جوند اين زبان چرك مي­كند «يسيل القيح من أفواههم لعابا» و چرك آن از لبها جاري است « يتقذّرهم أهل الجمع» به­طوري­كه مردم محشر از قيافه و تعفن آن ناراحت مي­شوند
 
«و بعضهم مقطّعةٌ أيديهم و أرجلهم» دست و پاي آنها قطع است
 
«بعضهم مصلبون علي جزوع في النار» بعضي آويخته شده­اند به درختي كه آتش است.
 
«و بعضهم اشدّ نتناً من الجيف» تعفن آنها از مردار بيشتر است.
 
بعضي­ها هم لباسهايي از آتش دارند. حال اينها چه كساني هستند؟
 
«فامّا الّذين علي صورة القردة فالقتّات من الناس» آنهايي كه به صورت ميمون هستند كساني هستند كه بين زن و مرد نامحرم رابطة نامشروع برقرار مي­كنند.
 
«و أمّا الّذين علي صورة الخنازير فاهل السّحت» آنهايي كه به صورت خوك ظاهر مي­شوند آنها رشوه­گير هستند. چون خوك حيواني است عياش و بي­ملاحظه و اين حالتي است حيواني.
 
«و أمّا المنكسون علي رؤسهم فأكلة الربا» آنهايي كه ربا مي­خورند سرنگون محشور مي­شوند چون آنها زندگي را دگرگون كرده­اند.
 
«و العمي الجائرون في الحكم و الصّمّ البكم المعجبون بأعمالهم» و آنها كساني هستند كه حكم ظالمانه مي­كنند حال اين كلمه اعمي به نظر مي­رسد در مورد حكمي است كه به عنوان قاضي در يك جريان اجتماعي، به غلط قضاوت كند.