یکی از آیینهای نوروزی امروزه که بایستی آمیزه ای از رسم متفاوت باشد مراسم چهارشنبه سوری است که در برخی از شهرها آنرا چهارشنبه آخر سال گویند. درباره چهارشنبه سوری در کتاب ها و سندهای تاریخی مطلبی یا اشاره ای نمی یابیم، تنها در این قرن اخیر یا دقیق تر در این نیم قرن اخیر است که مقاله ها و پژوهش های متعددی در این باره منتشر شده و یا در نوشته های مربوط به نووز به چهارشنبه سوری نیز پرداخته اند.

برگزاری چهارشنبه سوری که در همه شهر ها و روستاهای ایران سراغ داریم بدین صورت است که شب آخرین چهارشنبه سال (یعنی غروب آفتاب روز سه شنبه) بیرون از خانه ،جلو در در فضایی مناسب آتشی می افرزند و اهل خانه زن و مرد و کودک از روی آتش می پرند و با گفتن: زردی من از تو ، سرخی تو از من ، بیماری ها و ناراحتی ها و نگرانی های سال کهنه را به آتش می سپارند تا سال نو را با آسودگی و شادی آغاز کنند. تا زمانی که از ظرف های سفالین چون کاسه و بشقاب و کوزه در خانه استفاده می شد، پس از خانه تکانی، کوزه ی کهنه ای از پشت بام خانه به کوچه می انداختند ، کوزه ای که در آن آب و چند سکه ریخته بودند. اسفند دود کردن و آجیل خوردن، فال گرفتن، فال گوش و قاشق زنی نیز از باورها و رسم هایی است که بویژه در بین نوجوانان هنوز بکلی فراموش نشده است، این رسم ها و باور ها در شهر های مختلف با یکدیگر متفاوت اند.

بی گمان چهارشنبه سوری از رسم های کهن پیش از اسلام نیست. در آن زمان هر یک از روزهای ماه را نامی بود ، و نه روزهای هفته را. استاد پور داوود در این باره می نویسد:

آتش افروزی ایرانیان در پیشانی نوروز از آیین دیرین است..... شک نیست که افتادن این آتش افروزی به شب آخرین چهارشنبه سال، پس از اسلام رسم شده است. چه ایرانیان شنبه و آدینه نداشتند.... روز چهارشنبه یا یوم الاربعا نزد عرب ها روز شوم و نحسی است. جاحظ در المحاسن و الاضداد آورده : و الاربعا یوم ضنک و نحس. این است که ایرانیان آیین آتش افروزی پایان سال خود را به شب آخرین چهارشنبه انداختند تا پیش آمدهای سال نو از آسیب روز پلیدی چون چهارشنبه برکنار ماند."۱"

در باور عامیانه چهارشنبه روزی نامبارک است. سفر نبایستی کردن در شب چهارشنبه ، به احوال پرسی مریض نباید رفت.

آتش افروختن شب چهارشنبه آخر سال یا شب چهارشنبه آخر صفر را برخی به قیام مختار نسبت می دهند:

مختار سردار معروف عرب وقتی از زندان خلاصی یافت و به خونخواهی شهیدان کربلا قیام کرد، برای اینکه موافق و مخالف را از هم تمییز دهد و بر کفار بتازد ، دستور داد شیعیان بر بام خانه خود آتش روشن کنند و این شب مصادف با شب چهارشنبه آخر سال بود و از آن به بعد مرسوم شد."۲"

آنچه چهارشنبه سوری را به جشن ها و آیینهای كهن ایران پیوند می زند، می تواند برگزاری رسم و جشنی به نام «سور» در روزهای پنجه باشد كه از آن تا سده چهارم ، دوره ساسانیان ، آگهی در دست است : صاحب تاریخ بخارا از برگزاری رسمی كه عادت قدیم و با افروختن آتش در شب سوری همراه بوده خبر می دهد: ...... آنگاه امیر سدید (منصور بن نوح) به سرای بنشست ، هنوز سال تمام نشده بود كه چون شب سوری ، چنان كه عادت قدیم است ، آتش عظیم افروختند ، پاره ای آتش بجست و سقف سرای درگرفت و دیگر باره جمله سرای بسوخت و....

چون افروختن آتش نشانه غلبه روشنی بر تباهی و بیماری و نکبت بود و موجب تقدس آن می شد شناخته گشت ، کم کم رسم پریدن از روی آتش و خواندن ترانه هایی باب شد که به اشارت شادروان استاد پور داوود واقعا زشت است. : در جشن چهارشنبه سوری از روی آتش جستن و ناسزایی چون سرخی تو از من و زردی من از تو گفتن از روزگارانی است که دیگر ایرانیان مانند نیاکان خود آتش را نماینده ی فروغ ایزدی نمی دانستند آن چنانکه در آتش افروزی جشن سده که به گفته ی گروهی از پیشینیان ،پرندگان و چارپایان را به قیر و نفت اندوده ، آتش می زدند ، از روزگاران پس از اسلام است."۳"

نکته:

در سخن استاد پور داوود و، ارزش و تقدس آتش بیان می شود و پریدن از آن درست نیست و کار زشتی می باشد.

بنابر سخن آقای پورداوود بی احترامی به آتش ، بی احترامی به نماینده فروغ ایزدی می باشد پس امروزه افرادی که در این مراسم شرکت می کنند و از روی آتش می پرند ، توهین کننده به نماینده فروغ ایزدی هستند و به اعتقاد دین زرتشت ،که آتش مقدس می باشد ، توهین می کنند.

در سخن آقای پورداوود این مطلب بدست می آید که ، زرتشتیان مراسمی بنام (سور ) در هفته پایانی سال دارند ، که شبیه به مراسم چهارشنبه سوری می باشد ، پس می توان این نتیجه را بدست آورد که در اصل چهارشنبه سوری مراسمی زرتشتی می باشد نه مربوط به نحس دانستن چهارشنبه نزد اعراب!!!!!

--------------------------------------------------------------------------------------------

پی نوشت:

۱. آناهیتا،تالیف پور داوود،انتشارات امیر کبیر ۱۳۴۳، ص ۷۳

۲. عقاید و رسوم عامه مردم خراسان ،تالیف ابراهیم شکورزاده،انتشارات بنیاد فرهنگ ایران ۱۳۴۶ ، ص ۶۷

۳. آناهیتا،تالیف پور داوود،انتشارات امیر کبیر ۱۳۴۳، ص ۷۵

۴. آیین ها و جشن های کهن در ایران امروز، محمود روح الامینی