اخلاق اجتماعي پيامبر اکرم (ص)

مؤلفه‏هايى از اخلاق اجتماعى‏ پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله‏
منصور نصيرى‏
گسترده‏ترين ارتباط انسان، ارتباط و تعامل با عضاى جامعه خويش است. در چگونگى ارتباط انسان با جامعه پيرامون، محورهاى متعددى در گفتار و رفتار پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله وجود دارد كه در ادامه به برخى آنها اشاره مى‏كنيم.

1. خوش‏اخلاقى‏
خوش‏اخلاقى، عنصرى كليدى در ديندارى و عاملى مهم در موفقيت انسان است. شايد مهم‏ترين ويژگى رسول خدا صلى الله عليه وآله اخلاق برتر اوست كه در قرآن نيز بدان اشاره شده است: «به راستى كه تو داراى اخلاق عظيم هستى»(1). قرآن با تمجيد نرم‏خويى رسول خدا صلى الله عليه وآله، تأكيد مى‏كند كه اگر ايشان تندخو مى‏بود، مردم از اطرافش پراكنده مى‏شدند.(2) خوش‏اخلاقى، در سيره اجتماعى پيامبر اكرم، از جايگاه والايى برخوردار است ؛ به گونه‏اى كه رسول خدا صلى الله عليه وآله، هدف رسالت خود را كامل كردن ويژگى‏هاى والاى اخلاقى(3) و در روايتى ديگر، كامل كردن خوش‏اخلاقى(4) دانسته است تا آنجا كه فرموده است: «اسلام همان اخلاق نيك است».(5) آن حضرت در برخى روايات نيز اخلاق نيك را نصف دين دانسته‏اند.(6)
اخلاق نيكو را مى‏توان كليد كسب ديگر فضايل و كمالات دانست. هر كس از اين موهبت الهى برخوردار باشد، به راحتى مى‏تواند، پله‏هاى ترقى و پيشرفت مادى و معنوى را طى كند. شايد به همين دليل پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله فرمود: «بنده خدا با اخلاق نيك خود به بزرگ‏ترين درجات آخرت و منزل‏گاه‏ها و مراتب شريف مى‏رسد...»(7) اخلاق نيك با رسالت و شريعت ايشان درآميخته كه كه مؤمن‏ترين افراد را خوش‏اخلاق‏ترين آنها مى‏داند: «أكمل المؤمنين ايماناً آحسنهم خلقاً»(8) و سنگين‏ترين عمل را در روز داورى، داشتن اخلاق نيك معرفى مى‏كند.(9) انسان كسانى را به خود نزديك‏تر مى‏داند كه اخلاقشان بهتر باشد: «دوست داشتنى‏ترين شما براى من و نزديك‏ترين شما به من در روز قيامت، خوش‏اخلاق‏ترين و متواضع‏ترين شماست».(10)
رسول خدا صلى الله عليه وآله خوش‏اخلاقى را موجب جلب خير دنيا و آخرت(11) و مانع از آتش جهنم(12) دانسته و فرموده است: «سه چيز است كه اگر در كسى نباشد، نه از من است و نه از خداى عزوجل ؛ بردبارى‏اى كه با آن جهالت نادانان را رد كند ؛ اخلاق نيكى كه با آن در ميان مردم زندگى كند و ورعى كه وى را از گناهان الهى باز دارد.(13)
ايشان هم چنين فرموده‏اند: «نخستين چيزى كه روز قيامت، در ترازوى اعمال بنده خدا گذاشته مى‏شود، اخلاق نيك اوست»(14). نير فرمود: «چيزى بهتر از خوش‏اخلاقى، در ترازوى عمل انسان قرار نمى‏گيرد»(15). همچنين فرمود: «شبيه‏ترين انسان به من، خوش‏اخلاق‏ترين شماست»(16) و «در قيامت، نزديك‏ترين انسان به من كسى است كه از همه خوش‏اخلاق‏تر باشد و براى خانواده‏اش از همه بهتر باشد».(17)
پيامبر كامل‏ترين مؤمنان را خوش‏اخلاق‏ترين آنها مى‏دانست(18) و بر خوش‏رويى با مردم و دست دادن با آنها تأكيد مى‏كرد و آن را اخلاق مؤمنان، صديقان، شهدا و صالحان مى‏شناساند.(19) روزى مردى مقابل رسول خدا صلى الله عليه وآله ايستاد و از ايشان پرسيد: «اى پيامبر خدا! دين چيست؟» فرمود: «خوش‏اخلاقى». مرد دوباره از سمت چپ ايشان آمد و همان پرسش را مطرح كرد و حضرت نيز دوباره فرمود: «خوش‏اخلاقى». اين بار مرد از پشت سر ايشان آمد و همان سؤال را پرسيد. رسول خدا صلى الله عليه وآله به او نگاه كرد و فرمود: «آيا دين را نمى‏فهمى؟ دين آن است كه خشمگين نشوى».(20)
رسول خدا صلى الله عليه وآله در پاسخ به اين پرسش كه نيكى چيست نيز فرمود: «نيكى همان خوش‏اخلاقى است...».(21) امام على عليه السلام در بيان ويژگى‏هاى رسول خدا صلى الله عليه وآله مى‏فرمايد : «ايشان زبان خود را از سخنان غيرلازم نگاه مى‏داشت. همواره با مردم مأنوس بود و كارى نمى‏كرد كه از اطرافش پراكنده شوند و از او گريزان باشند ؛ بزرگ هر قوم و گروهى را احترام مى‏كرد و وى را به حكمرانى قوم خود مى‏گماشت... احوال ياران خود و از كارهاى مردم جويا مى‏شد و كارهاى نيك را تحسين و تقويت، و كارهاى زشت را تقبيح و تحقير مى‏كرد. در كارها ميانه‏رو بود و از ترس آنكه مردم غافل شده، به انحراف گرايند، لحظه‏اى از كار آنها غافل نمى‏ماند...(22) اخلاق ايشان در برخورد با مردم چنان نرم و گشاده بود كه به تعبير برخى پدر مردم شده بود... .(23)
در روايات مصاديق مختلفى براى ويژگى‏هاى والاى اخلاقى يا مكارم اخلاق بيان شده كه برخى آنها عبارت است از: راست‏گويى، امانت‏دارى، صله ارحام (پيوند با خويشان)، احترام به ميهمان، اطعام نيازمندان، رعايت حقوق همسايگان و همراهان، حيا، گذشت، بيان حق هر چند به ضرر خود انسان باشد.(24)
در برابر خوش‏اخلاقى، بد اخلاقى است كه روايات، به پيامدهاى منفى آن اشاره كرده‏اند. رسول خدا صلى الله عليه وآله فرمود: «بداخلاقى عمل آدمى را فاسد مى‏كند، همان سان كه سركه عسل را».(25) همچنين فرمود: «دو خصلت در مسلمان جمع نمى‏شود: بداخلاقى و بخل».(26) بداخلاقى از نگاه ايشان گناهى نابخشودنى است.(27) كه ممكن است آدمى را به پست‏ترين درجات جهنم بكشاند(28) و حتى همه عبادات انسان را بى‏اثر كند ؛ براى مثال روزى نزد رسول خدا صلى الله عليه وآله از زنى تعريف شد كه روزها را روزه و شب‏ها را به عبادت مشغول است ؛ اما بداخلاق بوده، همسايگانش را با زبانش آزار مى‏دهد. آن حضرت درباره او فرمود: «خيرى در وى نيست ؛ او در زمره اهالى آتش است.»(29)

2. خير خواهى‏
خيرخواهى اصلى بسيار مهم و كليدى در موفقيت انسان و رسيدن به پاداش عظيم الهى است. در علم اخلاق، خيرخواهى در مقابل حسادت است. فرد خيرخواه خواهان بقاى نعمت‏هاى خدا براى مردم است و هيچ دوست ندارد كه به آنها بدى برسد. رسول خدا صلى الله عليه وآله همواره مردم را به خيرخواهى توصيه مى‏كرد و مى‏فرمود: «در روز قيامت بزرگ‏ترين منزلت و مقام از آن كسانى است كه بيشترين گام‏ها را در راه خير براى مردم برداشته باشند».(30) نيز مى‏فرمود: «انسان بايد خيرخواه برادر مؤمنش باشد ؛ همان سان كه خيرخواه خودش است».(31)
ايشان در سخنى فرموده‏اند: «هر كس در پى انجام كارى براى برادر مؤمنش باشد: ولى در حق او خيرخواه نباشد. به خدا و رسول خدا خيانت كرده است».(32)
آخرين مرتبه خيرخواهى اين است كه انسان آنچه براى خود دوست دارد، براى برادر دينى‏اش نيز دوست بدارد.(33) رسول خدا صلى الله عليه وآله طى فرازى فرمودند: «انسان تا وقتى آنچه براى خود دوست دارد، براى برادر مؤمنش دوست نداشته باشد، ايمان نياورده است»(34) و نيز فرمود: «بنده خدا ايمانش كامل نمى‏شود: مگر آنكه اخلاقش را نيكو كند، خشمش را فرو برد و آنچه براى خود دوست مى‏دارد براى مردم نيز دوست بدارد ؛ كسانى هستند كه بدون انجام اعمال خاصى و تنها با خيرخواهى براى مسلمانان، وارد بهشت مى‏شوند».(35)
پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله هيچ‏گاه از خيرخواهى مردم غافل نمى‏شد. چنان‏كه گذشت، گاه از كسانى كه در حضورش بودند، حال مردم را مى‏پرسيد و مى‏فرمود: «بايد حاضران به گوش غايبان برسانند و نياز كسانى را كه به من دسترسى ندارند، به من برسانيد ؛ چرا كه هر كس نياز شخصى را كه خود قادر به رساندن آن نيست، به زمامدار برساند و بازگو كند، خداوند در روز قيامت، گام‏هاى او را استوار مى‏گرداند...».(36) از روى خيرخواهى براى مردم و هدايت آنها، خود را به زحمت‏هاى طاقت‏فرسا مى‏انداخت ؛ به گونه‏اى كه خداى سبحان خطاب به ايشان فرمود: «فَلَعَلَّكَ بَخِعٌ نَّفْسَكَ عَلَى‏ ءَاثَرِهِمْ إِن لَّمْ يُؤْمِنُواْ بِهَذَا الْحَدِيثِ أَسَفًا »(37) ؛ (بيم آن مى‏رود كه اگر آنها به اين سخن ايمان نياورند، تو جان خود را از غم و اندوه در پيگيرى [كار]شان تباه كنى!)
روشن است كه اگر همه مردم، اصل گرانسنگ خيرخواهى را در كارهاى خود به كار بندند، هم وجدان كارى تحقق مى‏پذيرد و هم خيانت در كارها از جامعه رخت بر مى‏بندد ؛ ديگر هيچ‏كس، هيچ‏وقت در كار خود كوتاهى نمى‏كند، بلكه همگان، به دليل خيرخواهى نسبت به ديگران، با نهايت دقت و دلسوزى، به كار خويش خواهند پرداخت و بدين ترتيب، جامعه جهش اقتصادى بزرگى خواهد كرد. امروزه، بسيارى جوامع اسلامى كه اخلاق اسلامى در آنها نهادينه نشده، بيشترين زيان‏هاى اقتصادى و اجتماعى را از عدم رعايت اين اصل مى‏بينند.

3. مردم‏دارى‏
از روش‏هاى بسيار مؤثر در جذب مردم و نفوذ در قلوب آنان، در كنار آنها زيستن و دورى نكردن از آنهاست. مردم‏دار كسى است كه همواره در كنار مردم باشد ؛ با آنها خو بگيرد ؛ با آداب و سنن آنها آشنا باشد و تا جايى كه با دين خدا در تضاد نيست، آنها را رعايت كند و خود را در غم و شادى آنها شريك بداند. رسول خدا صلى الله عليه وآله با حلم، بردبارى و نيك خواهى منحصر به فرد خود، همواره در كنار مردم و از حال آنها با خبر بود و در غم و شادى با آنها شريك بود ؛ در تشييع جنازه شرك مى‏كرد و براى عيادت مريض، حتى در دورترين نقطه مدينه، عازم خانه او مى‏شد.(38)
با مردم بسيار مأنوس بود و با كمال تواضع و بزرگوارى با آنها برخورد مى‏كرد ؛ هيچ‏گاه خود را تافته جدا بافته نمى‏دانست و هرگز خودرا از مردم متمايز نمى‏دانست ؛ نيازهايش را خود از بازار تهيه مى‏كرد و به دست خود به خانه مى‏برد. به همگان، كوچك تا بزرگ، سلام مى‏كرد و با ثروتمند يا فقير هر دو مصافحه مى‏كرد و تا فرد مقابل دستش را نمى‏كشيد، دست مبارك خود را از دستش جدا نمى‏ساخت.
رسول خدا صلى الله عليه وآله در مردم‏دارى چنان حساس بود كه براساس روايتى، اگر يكى از مسلمانان را سه روز نمى‏ديد، از حال او جويا مى‏شد ؛ اگر معلوم مى‏شد كه در مسافرت است، برايش دعا مى‏كرد و اگر در مسافرت نبود، به ديدارش مى‏شتافت و اگر بيمار بود، به عيادتش مى‏رفت.(39) هيچ‏كس را از توجه خويش استثنا نمى‏كرد ؛ حتى دعوت بردگان را به گرمى مى‏پذيرفت.(40)
با اينكه آن حضرت از هر گونه تكلفى بيزار بودند و بين خود و ديگران هيچ امتيازى قائل نمى‏شدند، گاه برخى نيازمندان، مقهور شكوه مقام و نام پيامبرى او مى‏شدند ؛ از اين‏رو، پيامبر گاه كسانى را كه به هنگام برخورد با ايشان دچار لكنت زبان مى‏شدند، يا آثار تأثيرپذيرى در چهره‏هايشان مشاهده مى‏شد، در آغوش مى‏گرفت و به آنها محبت مى‏كرد وكارى مى‏كرد كه از شكوه و ابهت ايشان، دچار شتابزدگى و عجله نشوند... همچنين هرگاه نيازمندى نزد ايشان مى‏آمد، فوراً مى‏فرمود: اشكالى ندارد، اشكالى ندارد(41) و بدين ترتيب كارى مى‏كرد كه وى هرگز احساس شرمندگى نكند.
مردم مدينه هميشه كودكان خود را نزد پيامبر مى‏آوردند، تا برايشان از خدا خير و بركت بخواهد يا ايشان را نامگذارى كند. رسول خدا صلى الله عليه وآله نيز كودك را در آغوش مى‏گرفت و در دامان خود مى‏نشاند. در اين ميان چه بسا كودك دامان آن حضرت را كثيف مى‏كرد. برخى حاضران با ناراحتى بر سر كودك فرياد مى‏كشيدند ؛ ولى رسول خدا صلى الله عليه وآله آنها را از اين كار نهى مى‏كرد و مى‏گذاشت تا كار كودك تمام شود و سپس دعا يا نامگذارى را تمام مى‏كرد و بدين ترتيب، خانواده آن كودك را خشنود مى‏ساخت. هرگز حاضران مشاهده نكردند كه پيامبر، از اينكه كودك لباس ايشان را نجس كرده، ناراحت شده باشد، پس از آنكه آنها بيرون رفتند، آن حضرت لباس خود را مى‏شست. چنان رأفت و رحمتى به مردم داشت كه اگر در حال نماز، صداى گريه كودكى را مى‏شنيد، سوره كوتاهى مى‏خواند و نماز را زود تمام مى‏كرد.(42) اين حركات، از بزرگ‏ترين پيامبر خدا، نشان دهنده رحمت ايشان و شفقت و دلسوزى او نسبت به مردم است.به هر كس كه نزد ايشان مى‏رفت احترام مى‏كرد ؛ چندان كه حتى گاه لباس خود را براى نشستن او پهن مى‏كرد يا او را در جاى خود مى‏نشاند.(43) روزى جرير بن عبداللَّه به خانه رسول خدا صلى الله عليه وآله رفت ؛ اما خانه ايشان پر بود و وى جايى براى نشستن نيافت، از اين رو، در بيرون خانه نشست. وقتى رسول خدا صلى الله عليه وآله وضعيت او را ديد، لباس خود را برداشت و به هم پيچيد و به او داد و فرمود: بر روى آن بنشين. جرير آن را برداشت و بر گونه‏هاى خود گذاشت و بوسيد. سلمان فارسى نيز چنين ماجرايى را نقل مى‏كند و مى‏گويد: نزد رسول خدا صلى الله عليه وآله رفتم. آن حضرت بالشى را كه بر آن تكيه كرده بود، به من داد و فرمود: «اى سلمان هيچ مسلمانى نيست كه متكايش را براى احترام به برادر مسلمانش بدهد، مگر آنكه خدا او را مى‏آمرزد».(44) در خارج خانه با فقيران بسيار معاشرت مى‏كرد و اين كار را چنان دوست مى‏داشت كه در راز و نياز خود با خدا مى‏فرمود: «خدايا مرا در حال حيات و ممات نيازمند قرار ده و در زمره نيازمندان محشورم كن...»(45)
از جلوه‏هاى مردم‏دارى، مدارا با مردم در مواردى است كه با دين الهى مخالفتى نداشته باشد ؛ رسول خدا صلى الله عليه وآله به مدارا با مردم بسيار اهميت مى‏داد و مى‏فرمود: «پروردگارم، مرا به مدارا با مردم امر كرده ؛ به همان سان كه به اداى واجبات».(46) ايشان مدارا با مردم را نصف ايمان و رفق و آسان‏گيرى با آنها را نصف عيش مى‏دانست(47) و مى‏فرمود: «خدا رفق و مدارا را در همه كارها دوست دارد و بر آن پاداشى مى‏دهد كه به سخت‏گيرى و عدم مدارا نمى‏دهد».(48)
يكى پيامبر اكرم يكى از دلايل برترى پيامبران بر ساير مردم را شدت مداراى آنها با دشمنان دين خدا مى‏دانست(49) و مى‏فرمود: «سه چيز است كه اگر در كسى نباشند، هيچ كارى از او به سرانجام نخواهد رسيد: [تقوا و] ورعى كه وى را از ارتكاب گناهان الهى باز دارد ؛ اخلاق [نيكى‏] كه با آن با مردم مدارا كند و بردبارى‏اى كه جهالت نادانان را دفع كند».(50)

4. مردم‏يارى‏
رسول خدا صلى الله عليه وآله شيفته يارى رساندن به مردم بود، چنان‏كه گاه زندگى‏اش را در اين راه مى‏گذاشت. سرور مردم را كسى مى‏دانست كه به آنها خدمت كند.(51) مى‏دانيم كه بهترين و لذت‏بخش‏ترين حالت براى رسول خدا حال نماز بود ؛ اما كمك به مردم در نظر ايشان چنان اهميتى داشت كه اگر در حال نماز كسى كنارش مى‏نشست، نماز خود را كوتاه مى‏كرد و بلافاصله پس از نماز به او رو مى‏كرد و مى‏فرمود: «آيا نيازى داريد؟»(52) روزى زنى نزد رسول خدا صلى الله عليه وآله آمد و گفت: «با شما كارى دارم». حضرت پاسخ داد: «در هر يك از راه‏هاى مدينه كه مايلى بنشين، من نيز با تو خواهم نشست(53) [و به كارت رسيدگى خواهم كرد]». امام صادق عليه السلام فرمود: «به خدا قسم كه رسول خدا صلى الله عليه وآله وقتى نياز كسى به او مى‏رسيد، براى برآورده كردن آن، از خود صاحب نياز بيشتر خوشحال مى‏شد».(54)
اگر رسول خدا صلى الله عليه وآله بر مركبى سوار بود، اجازه نمى‏داد كسى در كنار او پياده باشد و او را نيز سوار مى‏كرد و اگر او از اين كار امتناع مى‏كرد، مى‏فرمود: «پس جلوتر از من برو و همان جايى كه مى‏خواهى خود را به من برسان».(55) از هيچ فرصتى براى يارى رساندن به مردم دريغ نمى‏ورزيد: «هر كس در برابر ستمگرى، از مؤمنى حمايت كند، خدا روز قيامت فرشته‏اى برايش مى‏گمارد كه در برابر آتش جهنم، از گوشت بدن او حمايت كند.»(56) همچنين مى‏فرمود: «هر كس غم و غصه كسى را برطرف كند يا به مظلومى كمك برساند، خداوند سى و هفت بار او را مى‏بخشد».(57) يارى مردم را در مورد همه آنها، اعم از نيكوكار يا بدكار سفارش مى‏كرد و بَدان را از خود نمى‏راند و يارى كردن آنها را هدايت و باز داشتن آنها از ارتكاب گناه مى‏دانست. روزى به ياران خود فرمود: «برادرت را يارى كن، خواه ظالم باشد يا مظلوم». از ايشان پرسيدند: «چگونه در حالى كه ظالم است ياريش كنيم؟» فرمود: «بدين گونه كه او را از ظلم باز دارى».(58)
در فرازى ديگر فرمود: «هر كس در حالى صبح كند كه به امور مسلمانان اعتنايى ندارد، مسلمان نيست».(59) نيز مى‏فرمود: «هر كس يك نياز از نيازهاى برادر مؤمنش را برآورده سازد، چنان است كه گويى به اندازه همه عمرش، خدا را عبادت كرده است».(60) از نظر ايشان حركت براى برآورده ساختن نياز برادر مسلمان، حتى در صورتى كه نتواند به نتيجه برسد، پاداش خود را دارد: «هركس براى برآوردن نياز برادر [مسلمان‏]ش در ساعتى از روز يا شب اقدام كند، اين كار براى او از اعتكاف دو ماه بهتر خواهد بود ؛ خواه آن نياز را برآورده سازد يا نه».(61)
هنگامى كه از ايشان پرسيدند: «محبوب‏ترين مردم نزد خدا كيست؟» فرمود: «كسى كه بيشترين نفع را براى مردم داشته باشد»(62) و در فرازى ديگر فرمود: «دو ويژگى نيك است كه بالاتر از آنها نيكى‏اى وجود ندارد: ايمان به خدا و نفع رساندن به بندگان خدا»(63) و نيز فرمود: «مردم عيال خدايند، پس محبوب‏ترين مردم نزد خدا كسانى هستند كه به عيال خدا نفع برسانند و اعضاى خانه خدا را خشنود سازند»(64) و «هركس برادر مسلمانش را با گفتن كلمه‏اى لطف‏آميز احترام كند و غمش را برطرف سازد، همواره در سايه گسترده خدا خواهد بود و مادام كه بر آن حال است، رحمت خدا شامل حالش خواهد بود».(65) همچنين فرمود: «مسلمان برادر مسلمان است ؛ به او خيانت نمى‏كند و به او دروغ نمى‏گويد و او را تنها نمى‏گذارد ؛ همه امور مسلمان، خواه آبرو يا مال يا خونش، بر مسلمان حرام است. تقوا در همين است. در شرارت و بدى انسان همين بس كه برادر مسلمانش را تحقير كند».(66) «مؤمن نسبت به مؤمن، همانند ستون است كه يكديگر را تقويت (و يارى) مى‏كنند».(67) ايشان مؤمنان را يكپارچه مى‏دانست و آنان را چون اعضاى يك پيكر تشبيه مى‏كرد كه با ناراحتى يك عضو، ساير اعضا نيز به درد مى‏آيند.(68)
در جنگ‏ها و مسافرت‏ها، همواره مراقب همراهان خود بود و معمولاً در انتهاى صف و گروه راه مى‏رفت تا به كسانى كه به كمك نياز دارند، يارى برساند و گاه حتى چنان با سربازان عادى صميمى مى‏شد كه از پدر و مادر او و خانواده و مشكلات زندگى خانوادگى‏اش جويا مى‏شد و در برطرف كردن مشكلات آنها مى‏كوشيد. يكى از اين نمونه‏ها خاطره‏اى است كه جابر بن عبداللَّه نقل مى‏كند كه در ضمن آن رسول خدا صلى الله عليه وآله از ازدواج او و مشكلات خانوادگى او پرسيد و بعدها به او كمك كرد.(69)
امام صادق عليه السلام فرمود: «هر كس نيازى از نيازهاى برادر مسلمانش را برآورده سازد خدا در روز قيامت، صدهزار نياز او را برآورده مى‏كند كه از جمله آنها و نخستين آنها بهشت است و يكى ديگر اين است كه نزديكان و خويشان و برادرانش را وارد بهشت مى‏كند...».(70)

5. رعايت حقوق مردم‏
از نگاه اسلام، اين مسئله بسيار روشن است كه حقوق مردم بر حق خدا مقدم است، چرا كه ممكن است خدا در روز قيامت از حقوق خود بگذرد و بندگان را ببخشد ؛ اما هيچ فردى در قيامت از حقوق خود نمى‏گذرد. امام على عليه السلام فرمود: «خدا حقوق بندگان خود را بر حقوق خود مقدم كرده است، پس هر كس كه حقوق بندگان خدا را رعايت كند، حقوق خدا را نيز رعايت كرده است».(71) رسول خدا صلى الله عليه وآله بر اداى حقوق مردم تأكيد فراونى داشت، از روايات حقوق زيادى استنباط مى‏شود كه برخى آنها عبارت است:(72)
1. هر چه براى خود مى‏پسندى، براى ديگران نيز بپسند.
2. پرهيز از آزار آنها با گفتار با كردار.
3. پرهيز از تكبرنبست به آنها.
4. پرهيز از سخن چينى و نيز گوش دادن به سخن‏چينى سخن‏چينان.
5.عدم قطع رابطه بيش از سه روز.
6. نيكى كردن در حق آنها با حداكثر توان.
7. خوش‏اخلاقى، نرم خويى و گشاده رويى نسبت به همه.
8 . وفاى به عهد و پيمان با آنها و عدم خيانت به آنها.
9. احترام به همه براساس شأن و منزلتى كه دارند، به ويژه احترام به بزرگان هر قوم.
10. خيرخواهى براى آنها.
11. اصلاح و آشتى دادن كسانى كه به عللى از يكديگر جدا شده، دشمنى پيدا كرده‏اند.
12. پرده‏پوشى از زشتى‏ها و خطاهاى مردم.(73)
13. كوشش در رفع نياز آنها تا حد امكان.
14. سلام كردن به مردم.
15. همنشينى با نيازمندان.
16. پى‏جويى وضعيت مردم و رسيدگى به مشكلات آنها و شركت در مجالس و مراسم آنها.
17. مواسات با آنها در دارايى خود.
18. عيادت آنها به هنگام بيمارى.
19. شركت در تشييع جنازه آنها.
20. به نيكى ياد كردن از آنها پس از مرگشان.

در اين ميان در روايات، افزون بر حقوق پدر و مادر و خويشاوندان، بر حقوق برخى افراد جامعه بيشتر تأكيد شده است ؛ نظير حقوق همسايگان، دوستان، ميهمانان و زيردستان انسان.
سفارش درباره حقوق همسايگان بسيار فراوان است ؛ براى مثال رسول خدا صلى الله عليه وآله فرمود : «بهترين ياران خدا كسانى هستند كه نسبت به ياران خود بهترين باشند و بهترين همسايگان خدا كسانى‏اند كه براى همسايه خود بهترين باشند».(74)
عبداللَّه بن عمرو گوسفندى را براى مجاهد ذبح كرد و پس از ذبح گوسفند نزد وى برد. مجاهد دو بار از او پرسيد: «آيا از اين گوسفند، به همسايه يهودى ما هم هديه كرديد؟» من از رسول خدا صلى الله عليه وآله شنيدم كه مى‏فرمود: «جبرئيل همواره مرا به رعايت حقوق همسايه سفارش مى‏كرد ؛ چندان كه پنداشتم، همسايه را نيز يكى از وارثان قرار خواهد داد».(75) اين روايت را عايشه نيز نقل كرده است.(76) امام على عليه السلام نيز در آستانه شهادت خويش، همين روايت را نقل كرده است.(77)
رسول خدا صلى الله عليه وآله در فراز ديگرى، حرمت همسايه را چون حرمت مادر مى‏داند.(78) يكى از مردان انصار نزد رسول خدا صلى الله عليه وآله آمد و گفت: «از فلانى خانه‏اى خريده‏ام ؛ اما نزديك‏ترين همسايه‏ام كسى است كه از او هيچ خيرى اميد ندارم و از شرش هم در امان نيستم». رسول خدا صلى الله عليه وآله به امام على عليه السلام، سلمان و ابوذر دستور داد كه از طرف ايشان با بلندترين صدا، سه بار اعلام كنند كه هر كس همسايه‏اش از شر او در امان نباشد، ايمان ندارد. آنها نيز اعلام كردند: سپس رسول خدا صلى الله عليه وآله با دستش به چهل خانه از مقابل پشت سر و از سمت راست و چپش اشاره كرد (و آنها را همسايه انسان دانست.)(79) در فراز ديگرى فرمود: «هر كس همسايه‏اش را بيازارد، خدا بوى بهشت را بر او حرام مى‏كند و جايگاهش در آتش است كه چه بد جايگاهى است! و هر كس حق همسايه‏اش را تضييع كند، از ما نيست ؛ جبرئيل همواره درباره همسايگان به من سفارش مى‏كرد ؛ به گونه‏اى كه پنداشتم، همسايه را يكى از وارثان قرار خواهد داد».(80)
در برخى روايات، حتى در مورد خوراك و پوشاك همسايه نيز سفارش شده است: «هر كس كه سير بخوابد ؛ ولى همسايه‏اش گرسنه باشد، به من ايمان نياورده است».(81) روزى يكى از ياران رسول خدا صلى الله عليه وآله، سر وقت به قرارى كه با رسول خدا صلى الله عليه وآله گذاشته بود. نرسيد. وقتى خدمت رسول خدا صلى الله عليه وآله رسيد، ايشان از او پرسيد «چه شد كه دير آمدى؟» او گفت: «لباسى نداشتم كه بپوشم و بيرون بيايم». رسول خدا صلى الله عليه وآله فرمود: «آيا همسايه‏اى كه دو دست لباس داشته باشد، نداشتى كه يكى از آنها را به تو عاريه دهد؟» گفت: چنين همسايه‏اى دارم». رسول خدا صلى الله عليه وآله فرمود: «[ اكنون كه لباسش را به تو عاريه نداده،] برادر تو محسوب نمى‏شود».(82)
رسول خدا صلى الله عليه وآله حقوق همسايه را چنين برشمردند:
1. اگر از تو كمكى طلبيد، كمكش كنى.
2. اگر قرضى خواست، قرض بدهى.
3. اگر نيازمند شد، تنهايش نگذارى.
4. اگر به او خيرى رسيد. به او تبريك بگويى.
5. اگر بيمار شد، به عيادتش بروى.
6. اگر دچار مصيبتى شد، به او تسليت و دلگرمى دهى.
7. اگر درگذشت به تشييع جنازه‏اش بروى.
8 . خانه‏ات را چندان بلند نسازى كه مانع از رسيدن باد به او شود ؛ مگر آنكه خود او اجازه دهد.
9. اگر ميوه‏اى خريدى، به او نيز بدهى و اگر چنين قصدى ندارى، مخفيانه به خانه‏ات ببرى تا او نبيند.
10. اجازه ندهى كه فرزندت ميوه را بيرون برد و باعث حسرت و اندوه فرزندان همسايه‏ات شود.
11. با بوى غذاهايت او را نيازارى، مگر آنكه مانع از رسيدن بوى غذايت به او شوى.(83)
حقوق زيردستان و كسانى كه به گونه‏اى زير نظر انسان كار مى‏كنند، اهميت بسيار زيادى دارد ؛ رسول خدا صلى الله عليه وآله بر اين نكته تأكيد مى‏كرد و مى‏فرمود: «هر كس برادر مسلمانى، زير دست او بود، بايد از آنچه خود مى‏خورد، به او بدهد و از آنچه خود مى‏پوشد، بر او بپوشاند و به وى كارى واگذار نكند كه از عهده‏اش بر نمى‏آيد و اگر (بنا به ضرورت) چنين كرد، به او در انجام آن كمك كند.(84)

6 . وفاى به عهد
از اصول ضرورى و شايسته سيره پيامبراكرم صلى الله عليه وآله، وفاى به عهد است. قرآن كريم، وفاى به عهد را يكى از ويژگى‏هاى مؤمنان مى‏داند و به صراحت دستور مى‏دهد: «اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد، به پيمان‏هاى خود وفادار باشيد».(85)
وفاى به عهد، از مهم‏ترين اصول زندگى رسول خدا صلى الله عليه وآله بود. آن حضرت بر عمل به پيمان و عدم نقض آن، حتى در صورتى كه طرف پيمان، كافر يا دشمن انسان باشد، تأكيد مى‏كرد و هرگز هيچ پيمانى را زير پا نمى‏گذاشت. همواره سفارش مى‏كرد كه مسلمان بايد به عهد و پيمانش وفا كند: «هر كس وفاى به عهد نداشته باشد، دين ندارد».(86) امام صادق عليه السلام نقل مى‏كند: رسول خدا صلى الله عليه وآله با مردى قرارى گذاشت كه در كنار صخره مشخصى منتظر او بماند. آن حضرت به ايشان فرمود: من در اينجا منتظر شما مى‏مانم تا برگردى، پس از مدتى حرارت آفتاب شدت يافت و اصحاب ايشان گفتند: يا رسول اللَّه! اى كاش به سايه مى‏آمدى (تا آفتاب شما را نيازارد). ايشان اين درخواست را نپذيرفت و فرمود: من با آن مرد در اينجا قرار گذاشته‏ام و در همين جا منتظراو مى‏مانم و اگر نيامد، خلف وعده از طرف او خواهد بود. بر اساس نقل برخى، آن حضرت تا سه روز در همان نقطه در انتظار آن مرد ماند و وقتى او را ديد، بى‏هيچ عصبانيتى فرمود: اى جوانمرد! مرا به زحمت انداختى، سه روز است كه در اينجا هستم.(87)

7. امانت‏دارى‏
امانت‏دارى پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله زبانزد عام و خاص بوده و هست ؛ حتى پيش از بعثت نيز آن حضرت در ميان مردم مكه، با لقب «امين» مشهور بود ؛ بدترين دشمنان ايشان نيز وى را فردى امين مى‏شمردند و در امانتدارى او ترديدى نداشتند. هر كس حتى اگر نخ و سوزنى نزد آن حضرت به امانت مى‏گذاشت، ايشان آن را به وى باز مى‏گرداند.(88) ايشان بر امانت‏دارى تأكيد مى‏كرد و كسانى را كه از اين ويژگى بى‏بهره بودند، اساساً بى‏ايمان مى‏دانست.(89) از نظر ايشان يكى از مهم‏ترين ملاك‏هاى سنجش و ارزيابى انسان‏ها امانت‏دارى آنهاست ؛ «به كثرت نماز، روزه، حج و... آنها منگريد، بلكه به راست‏گويى و امانت‏دارى آنها بنگريد».(90) نيز مى‏فرمود: «امانت‏دارى موجب غنا و خيانت موجب فقر است».(91)

8 . راست‏گويى‏
راست‏گويى از فضايل بسيار مهم اخلاقى است كه در صورت همگانى شدن، اعتماد افراد به يگديگر مستحكم شده، جامعه انسانى به امنيت خواهد رسيد. خداى سبحان در قرآن كريم، مؤمنان را پس از سفارش به تقواى الهى، به وارد شدن در زمره راست‏گويان فرا مى‏خواند.(92) رسول خدا صلى الله عليه وآله راست‏گويى را زينت گفتار مى‏داند(93) و از نزديك‏ترين افراد را به خود در روز قيامت، راست‏گوترين آنها معرفى مى‏كند. چنان‏كه گذشت، راست‏گويى را از مهم‏ترين معيارهاى سنجش و ارزيابى انسان‏ها برمى‏شمرد. در برابر راست‏گويى، رذيلت دروغ‏گويى قرار دارد. سخن از آن به مجال ديگرى نهاده مى‏شود.

9. بخشش
پيامبر اعظم صلى الله عليه وآله سرآمد بخشندگان بود. آن حضرت خود به مردم مى‏فرمود: «هر كس از ما چيزى بخوهد، از آنچه در اختيار داريم، دريغ نخواهيم كرد».(94) جبرئيل عليه السلام مى‏گويد: «من همه خانواده‏هاى روى زمين را بررسى كردم و در ميان ايشان، بخشنده‏تر از رسول خدا صلى الله عليه وآله نيافتم».(95)
ابوسعيد خدرى مى‏گويد ؛ «رسول خدا صلى الله عليه وآله بسيار با حيا بود ؛ هيچ‏گاه از او چيزى نخواستند، مگر آنكه پاسخ مثبت داد».(96) اگر زمانى چيزى نزد ايشان نبود، قول مى‏داد كه به زودى آن حاجت را برآورده سازد.(97) روزى فردى خدمت ايشان رسيد و تقاضاى كمك كرد. رسول خدا صلى الله عليه وآله فرمود: «اكنون چيزى ندارم، اما به حساب من خريد كن و وقتى چيزى به دستم رسيد، بهاى آن را مى‏پردازم». عمر كه شاها ماجرا بود، به ايشان گفت: «اى پيامبر خدا! به او بخشش كردى، در حالى كه خدا آنچه در توان تو نيست، بر تو تكليف نكرده است». رسول خدا صلى الله عليه وآله از سخن او ناخشنود شد. يكى از انصار كه آنجا حاضر بود، گفت: «اى پيامبر خدا (هرچه مى‏خواهى) انفاق كن و از خدا درباره فقر و ندارى خود نترس». تبسّم در چهره رسول خدا صلى الله عليه وآله مشهود شد و فرمود: «از سوى خدا به همين شيوه مأمور شده‏ام».(98)
امام على عليه السلام فرمود: «رسول خدا صلى الله عليه وآله بخشنده‏ترين مردم، و در رفت و آمد و همراهى كريم‏ترين مردم بود ؛ به گونه‏اى كه هر كس با او رفت و آمد مى‏كرد و او را مى‏شناخت، محبتش در قلبش مى‏افتاد».(99) آن حضرت در بخشش، هرگز به خود نمى‏انديشيد، از اين رو، به دوست و دشمن، و به باادب و بى‏ادب يكسان مى‏بخشيد.
عربى باديه‏نشين به رسول خدا صلى الله عليه وآله رسيد و عباى ايشان را گرفت و به شدت كشيد ؛ به گونه‏اى كه گوشه عبا در گردن رسول خدا صلى الله عليه وآله جا انداخت. آنگاه به رسول خدا صلى الله عليه وآله گفت: «اى محمد ؛ دستور بده از مال خدا كه در اختيار توست، به من بدهند». رسول خدا صلى الله عليه وآله تبسمى كرد و سپس دستور داد به او چيزى بدهند.(100)
رسول خدا صلى الله عليه وآله فرمود: «سخاوت، درختى از درختان بهشت است ؛ هر كس كه شاخه‏اى از آن را بگيرد، نجات مى‏يابد».(101) از ايشان پرسيدند: برترين اعمال كدام است؟ فرمود: «سخاوت و خوش‏اخلاقى، پس از اين دو جدا نشويد تا سعادت يابيد».(102) همچنين فرمود: «هنگامى كه خدا بهشت را آفريد، بهشت پرسيد: پروردگارا! مرا براى چه كسى آفريده‏اى؟ خدا فرمود: براى هر سخاوتمند پرهيزكار. بهشت گفت: پروردگارا راضى شدم».(103) رسول خدا صلى الله عليه وآله تأكيد مى‏كرد كه انسان از سنين جوانى با ويژگى بخشش انس بگيرد ؛ براى مثال مى‏فرمود: «نزد خدا جوان بخشنده و خوش‏اخلاق از پيرمرد بخيل عابد و بداخلاق محبوب‏تر است».(104)

10. سپاس‏گزارى‏
سپاس‏گزارى، شناخت زحمت و خدمت ديگران و تشكر و قدرشناسى از آنهاست خداى سبحان خود را به نام يا صفت «شاكر» يا «شكور» معرفى مى‏كند: «وَ مَن تَطَوَّعَ خَيْرًا فَإِنَّ اللَّهَ شَاكِرٌ عَلِيمٌ »(105) و «إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَكُورٌ »(106).
يكى از اركان اصلى زندگى اجتماعى و پايدارى پايه‏هاى جامعه اين است كه انسان‏ها زحمات و خدمات يكديگر را ارج نهند. رعايت نكردن اين اصل موجب دلسردى زحمت‏كشان و نيكان شده، اندك اندك بى‏تفاوتى اعضاى جامعه نسبت به كارهاى نيك و خدمت به جامعه را در پى دارد و صميميت و همدلى لازم براى زندگى اجتماعى را از بين مى‏برد. در مقابل، رعايت اين اصل موجب انسجام، پيوستگى و همدلى بيشتر اعضا و استحكام جامعه مى‏شود، از اين رو، اعضاى جامعه نبايد در برابر خدمات يكديگر بى‏تفاوت باشند و دست‏كم با گفتار، اين وظيفه را به جاى آورند. در قرآن و روايات نيز بر اين وظيفه بسيار تأكيد شده است. خداوند نيز با صفت «بسيار سپاس‏گزار» توصيف شده است: «إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَكُورٌ »(107) ؛ در واقع، خداوند هيچ‏گاه كار نيك انسان‏ها را بى‏پاداش نمى‏گذارد.
اصل سپاس‏گزارى از خدمات ديگران، در نظر رسول خدا صلى الله عليه وآله آن همه مهم است كه اساساً سپاس از خدا را بى‏سپاس از مردم رد مى‏كند: «هر كس سپاس‏گزار مردم نباشد، سپاس‏گزار خدا نيست».(108) در واقع، ايشان تشكر از مردم را شرط سپاس‏گزارى خدا مى‏داند. ايشان به پاس خدمات مردم و خانواده خود از آنها تشكر مى‏كرد ؛ براى مثال همواره از حضرت خديجه ياد مى‏كرد و بر او درود مى‏فرستاد و مى‏فرمود: «خديجه، هنگامى به من پيوست كه همه مردم از من دورى مى‏گزيدند ؛ مرا در راه اسلام تنها نگذاشت و حمايتم كرد ؛ خدايش بيامرزد كه زن پربركتى بود و از او صاحب شش فرزند شدم».(109) همچنين از كنيز آزاد شده‏اى به نام «تويبه» كه در دوران شيرخوارگى، چند روز به ايشان شير داده و ايشان را سرپرستى كرده بود، ياد مى‏كرد و همواره به او احترام مى‏گذاشت. حتى از مدينه براى او كه در مكه مى‏زيست، لباس و هدايايى مى‏فرستاد و هنگامى كه درگذشت بسيار غمگين شد و از حال خويشاوندان او جويا شد تا نسبت به آنها محبت و دلجويى كند.(110)

11. ميهمان‏نوازى‏
ميهان‏نوازى و آداب ميهان‏دارى از مهم‏ترين مسائلى است كه در سيره و سخن رسول خدا صلى الله عليه وآله به آن توجه بسيار شده است. ايشان مى‏فرمود: «ميهمان راهنماى بهشت است».(111) ايشان ميهمان را مايه آمرزش گناهان دانسته است: «ميهمان به همراه روزى خود وارد خانه مى‏شود و هنگامى كه از خانه ميزبان خارج مى‏شود، همه گناهان آن خانه را با خود مى‏برد».(112) روزى به ياران خود فرمود: «هنگامى كه خدا خير و سعادت گروهى را بخواهد، براى آنان هديه‏اى را مى‏فرستد». گفتند: «چه هديه‏اى». فرمود: «ميهمان كه به همراه روزى خود وارد مى‏شود و به همراه گناهان اهل آن خانه بيرون مى‏رود».(113) ايشان خانه بى‏ميهمان را خانه بى‏فرشته معرفى مى‏كند: «خانه‏اى كه ميهمان در آن پاى نمى‏نهد، فرشته‏ها در آن گام نمى‏نهند».(114) نيز مى‏فرمايد: «هر كس ميهمان را اكرام كند، هفتاد پيامبر را اكرام كرده و هر كس براى ميهمان يك درهم خرج كند، چنان است كه هزاران هزار دينار در راه خدا خرج كرده است».(115)
ايشان افزون بر تأكيد بر ميهمان‏نوازى، بر اجابت دعوت برادر مسلمان نيز بسيار تأكيد كرده است: «من به حاضران و غايبان امتم سفارش مى‏كنم كه دعوت برادر مسلمان خود را بپذيرند ؛ هرچند كه با او پنج ميل فاصله داشته باشند، چرا كه پذيرش دعوت مسلمان بخشى از دين است».(116)
ايشان رد دعوت مسلمان و نيز پذيرش دعوت و عدم تناول غذاى ميزبان را نوعى جفا مى‏دانست.(117) از سوى ديگر، ميهمانى ناخوانده را نكوهش مى‏كرد. روزى به امام على عليه السلام فرمود: هشت دسته اگر به آنها اهانت شد، نبايد كسى جز خود را ملامت كنند ؛ نخستين آنها ميهمان ناخوانده است.(118) همچنين مى‏فرمود: «هر كس به ميهمانى دعوت شود و او بى‏عذر و دليل موجه رد كند، خدا و رسول خدا صلى الله عليه وآله را نافرمانى كرده است و هر كس بى‏دعوت بر سر سفره‏اى بنشيند، همانند دزد وارد مى‏شود و سرزنش شده خارج مى‏شود».(119)
روزى يكى از اهالى مدينه، ايشان و پنج نفر از يارانشان را براى صرف غذا دعوت كرده بود. يكى از ياران رسول خدا صلى الله عليه وآله در راه به آنها برخورد و با آنها همراه شد. وقتى به محل ميهمانى رسيدند، حضرت به او فرمود: «اينان تو را دعوت نكرده‏اند، پس بنشين تا تو را به آنها معرفى كنم و از آنها اجازه ورود تو را نيز بگيرم».(120) اين ماجرا اولاً دلسوزى و حياى آن حضرت را نشان مى‏دهد ؛ ثانياً بيانگر آن است كه حضور در ميهمانى بى‏دعوت، در نظر آن حضرت ناپسند بوده است.
در روايات متعددى، براى ميهمان و ميزبان وظايفى بيان شده كه در ادامه به برخى آنها اشاره مى‏كنيم ؛

وظايف ميزبان‏
1. ميزبان بايد بكوشد كه در ميهمانى او، تنها ثروتمندان حضور نيابند، بلكه افراد نيازمند نيز بر سفره انسان حاضر باشند. رسول خدا صلى الله عليه وآله مى‏فرمود: «بدترين غذا، سورى است كه در آن، تنها افراد سير حاضر باشند و از افراد گرسنه دريغ شود».(121)
2. ميزبان نبايد غذاهايى را كه براى ميهمانان حاضر مى‏كند، كم و ناچيز بشمارد و به اصطلاح نبايد آنها را ناقابل معرفى كند، چرا كه چنين كارى كفران و تحقير نعمت‏هاى الهى است «در گناه‏كارى انسان همين بس كه آنچه براى برادرانش حاضر مى‏كند، اندك شمارد، و در گناه كارى مردم هم همين بس كه آنچه برادرشان براى آنها حاضر مى‏كند، اندك شمارند».(122)
3. نكته بسيار مهم اين است كه در ميهمان‏دارى بايد از تكلّف و زحمت بى‏جا دورى كرد. رسول خدا صلى الله عليه وآله سفارش مى‏فرمود كه براى ميهمان‏نوازى، به تكلّف و زحمت بى‏جا نيفتيد.(123) امام على عليه السلام در پاسخ به فردى كه ايشان را به ميهمانى دعوت كرده بود، فرمود: «به شرطى مى‏پذيرم كه سه چيز را برايم تضمين كنى: از بيرون خانه چيزى نخرى و هرچه در خانه‏دارى برايم حاضر كنى و خانواده‏ات را به زحمت نيندازى»، پس از آنكه كه شخص اين سه شرط را پذيرفت، امام دعوتش را اجابت كرد.(124)
4. بهتر است كه در سفره برخى لوازم جانبى و ضرورى، نظير خلال دندان يا دستمال كاغذى براى ميهمانان فراهم باشد. رسول خدا صلى الله عليه وآله فرمود: «از حقوق مهمان اين است كه خلال دندان برايش مهيا شود».(125)
5. ميزبان بايد همراه با ميهمانان غذا بخورد ؛ نه جدا از آنها. رسول خدا صلى الله عليه وآله فرمود: «هر كس كه دوست دارد، خدا و رسولش او را دوست داشته باشد، بايد همراه با ميهمانش غذا بخورد».(126)
6 . ميزبان بايد به بهترين صورت و نيز با خوشرويى و محبت كامل از ميهمانان پذيرايى كند. رسول خدا صلى الله عليه وآله هنگامى كه گروه نجاشى بر ايشان وارد شدند، خود شخصاً برخاست و به خدمت آنها پرداخت.(127) همچنين رسول خدا صلى الله عليه وآله از اينكه از ميهمان كار كشيده شود، نهى مى‏كرد.(128)
7 . رسول خدا صلى الله عليه وآله بدرقه ميهمان را از حقوق وى مى‏دانست و مى‏فرمود: «يكى از حقوق ميهمان اين است كه با او حركت كرده، تا كنار درب خانه بدرقه‏اش كنى».(129)

وظايف ميهمان‏
برخى وظايفى كه براى ميهمان بيان شده، عبارت است از:
1. پرهيز از ميهمانى افراد فاسق و اهل گناه: رسول خدا صلى الله عليه وآله در وصاياى خود به ابوذر فرمود: «اى ابوذر جز با مؤمنان مصاحبت نكن و جز افراد متقى از غذايت نخورند و از غذاى افراد فاسق پرهيز كن».(130)
2. همچنان كه پيش‏تر اشاره شد، ميهمان بايد از به همراه آوردن كسانى نظير فرزند، دوست يا پدر و مادر كه ميزبان دعوتشان نكرده، بپرهيزد.
3. رعايت دقيق وقت تعيين شده، يعنى ميهمان نبايد زودتر يا ديرتر از وقت مقرر به خانه ميزبان وارد شود.
4. همچنان كه پيش‏تر اشاره شد، ميهمان نبايد غذايى را كه برايش حاضر مى‏شود، ناچيز و اندك شمارد و به ديده حقارت به آن بنگرد.
5. ميهمان نبايد بيش از سه روز در خانه ميزبان اقامت كند. رسول خدا صلى الله عليه وآله فرمود: «ميهمانى سه روز است و بيش از سه روز صدقه است و ميهمان وظيفه دارد كه پس از سه روز، از خانه ميزبان برود.
6. ميهمان بايد در تعيين جاى نشستن، تابع نظر ميزبان باشد، چرا كه به تعبير برخى روايات، صاحب‏خانه بهتر مى‏داند كه چه جايى از خانه‏اش براى حفظ حرمت و پوشش خانواده او مناسب‏تر است.(131)

12. دوست‏يابى و دوست‏دارى‏
در زندگى اجتماعى، انسان‏ها نسبت به برخى انس بيشترى مى‏يابند و او را دوست خود بر مى‏گزينند. انتخاب دوست در فرايند زندگى اجتماعى، امرى گريزناپذير است. در بسيارى موارد، دوست انسان، مهم‏ترين نقش را در تصميم‏گيرى‏ها و سرنوشت او ايفا مى‏كند. قرآن مجيد از كسانى ياد مى‏كند كه با برگزيدن دوستان بد، گرفتار عذاب جهنم شده‏اند و با حسرت مى‏گويند: اى كاش با فلانى دوست نمى‏شديم ؛ «و روزى است كه ستمكار دست‏هاى خود را مى‏گزد [و] مى‏گويد: اى كاش با پيامبر راهى برمى‏گرفتم و اى كاش فلانى را دوست [خود ]نگرفته بودم»(132). در آيه ديگر نيز چنين آمده است: «يكى از بهشتيان مى‏گويد: راستى من [در دنيا ]همنشينى داشتم كه به من مى‏گفت: آيا واقعاً تو اين سخن را باور مى‏كنى كه وقتى مرديم و خاك و [مشتى‏] استخوان شديم، زنده مى‏شويم و جزا مى‏يابيم؟ [سپس ]مى‏پرسد: آيا شما از او اطلاعى داريد؟ پس او را در ميان آتش مى‏بيند و مى‏گويد: به خدا سوگند چيزى نمانده بود كه تو مرا به هلاكت اندازى! و اگر رحمت پروردگارم نبود، هرآينه من [نيز] از احضارشدگان در دوزخ بودم!»(133)
در اهميت تأثير دوست سرنوشت آدمى همين بس كه رسول خدا صلى الله عليه وآله فرمود: «آدمى بر همان دينى است كه دوستش بر آن است، پس دقت كنيد كه چه كسى را به دوستى برمى‏گزينيد!»(134) و «اگر در مورد كسى شك داشتيد و ديندار بودن او براى شما معلوم نبود، به دوستانش بنگريد ؛ اگر دوستانش ديندارند، خود او ديندار است.»(135)
به دليل تأثير فراوان دوست در تصميم‏گيرى‏ها و رويكردهاى انسان، روايات متعدد، به بيان شرايط دوست پرداخته‏اند. برخى شرايطى كه براى دوست خوب بيان شده عبارت است از:(136)
1. داشتن ايمان و تدين.
2. ظاهر و باطن او يكى باشد.
3. افتخار تو را افتخار خود و ننگ تو را ننگ خود بداند.
4. دريغ نكردن از آنچه در اختيار دارد براى تو.
5. هنگام دچار شدن به مصايب و گرفتارى‏ها تو را تنها نگذارد.
6. آنچه براى خود مى‏پسندد، براى تو نيز بپسندد.
7. نادان نباشد.(137)
8 . شرور نباشد.(138)
9. دو رو، يعنى كسى كه كردارش با گفتارش همسان نيست، نباشد.(139)
10. بدذات و خبيث نباشد.
11. اهل فسق و فجور نباشد.
12. امانت‏دار باشد.

رسول خدا صلى الله عليه وآله فرمود: «همنشين نشويد، مگر با عالمى كه شما را از پنج چيز به پنچ چيز فرامى‏خواند: از شك به يقين، از رياكارى به اخلاص، از رغبت (به دنيا و گناهان) به دورى از آن، از تكبر به تواضع، و از حيله‏گرى به خيرخواهى مردم».(140)
در روايات آمده است كه پيش از انتخاب دوست، او را آزمايش كنيد و از انتخاب شتاب‏زده و بدون بررسى بپرهيزيد. اين آزمايش و ارزيابى، ممكن است از راه‏هاى گوناگونى صورت پذيرد:
1. سپردن امانت به او و سنجش ميزان امانت‏دارى او.
2. پيشنهاد كار ناپسند به او و دقت در نحوه عكس العمل او.
3. عصبانى كردن او و دقت در نحوه واكنش او.
4. دقت در گفتار و كردار او و پى‏جويى وجود ملاك‏هاى فوق براى دوست خوب.
5. مسافرت با او و بررسى رفتار و اخلاق او در مسافرت.
6. امتحان او با پيشنهادهاى مالى گوناگون.(141)
در روايات بر رعايت حقوق دوستان بسيار تأكيد شده است ؛ آن چنان‏كه دستور داده شده، نام او، نام پدر، مادر، اجداد و محل سكونت او را از وى بپرسيد! روزى رسول خدا صلى الله عليه وآله ابن عمر را ديد كه دنبال چيزى مى‏گردد. از او پرسيد: «دنبال چه هستى؟» گفت ؛ «در پى يكى از دوستانم». فرمود: «اى عبداللَّه! اگر كسى را دوست داشتى، نام او، نام پدرش، نام جد و خاندان و محل سكونتش را از او بپرس و هرگاه بيمار شد، به عيادتش برو و اگر از تو كمك خواست، به ياريش بشتاب».(142)

14. خشنود كردن مردم‏
رسول خدا صلى الله عليه وآله از هيچ فرصتى شاد كردن مردم دريغ نمى‏ورزيد و مى‏فرمود: «هر كس مؤمنى را خشنود كند، مرا خشنود كرده و هر كس مرا خشنود كند، خدا را خشنود كرده است».(143) نيز مى‏فرمود: «محبوب‏ترين كارها نزد خداى عز و جل شاد كردن مؤمنان است».(144)
ايشان اين كار را گاه در قالب شوخى و مزاح انجام مى‏داد. امام صادق عليه السلام از يكى از ياران خود، در مورد شوخى با يكديگر پرسيد. او گفت: «كمتر شوخى مى‏كنيم». حضرت فرمود: «چرا با يكديگر شوخى نمى‏كنيد ؛ شوخى كردن اخلاقى نيكوست و شما با اين كار موجب خوشحالى برادر خود مى‏شويد. پيامبر خدا صلى الله عليه وآله به قصد خوشحال كردن مردم با آنها شوخى مى‏كرد».(145) روزى پيرزنى به ايشان گفت ؛ «اى پيامبر خدا! از خدا بخواه كه مرا به بهشت ببرد». رسول خدا صلى الله عليه وآله فرمود: «فلانى! هيچ پير زنى وارد بهشت نمى‏شود». پيرزن از اين سخن پيامبر گريست. حضرت فرمود: «به او بگوييد، پير زن با صورت پير وارد بهشت نمى‏شود، بلكه خداوند نخست او را جوان مى‏كند و سپس به بهشت مى‏برد، چرا كه خداى سبحان مى‏فرمايد: «إِنَّآ أَنشَأْنَهُنَّ إِنشَآءً * فَجَعَلْنَهُنَّ أَبْكَارًا * عُرُبًا أَتْرَابًا »(146).(147)
گاه براى خوشحال كردن يارانش، در گفتار خود كلمات غير عربى را با كلمات عربى مى‏آميخت ؛ براى مثال روزى به ياران خود فرمود: «قوموا فقد صنع لكم جابر سورا»(148) ؛ برخيزيد كه جابر برايتان سور درست كرده است. البته ايشان تأكيد مى‏كرد كه در شوخى كردن نبايد از حدود و قوانين الهى تجاوز كرد ؛ براى مثال مى‏فرمود: «هيچ بنده‏اى ايمان خود را كامل نمى‏كند ؛ مگر آنكه آنچه براى خود دوست مى‏دارد، براى برادرش نيز دوست بدارد و در مزاح و غير مزاح، از خدا ترس داشته باشد».(149) هم چنين شوخى كردن از راه دستاويز قرار دادن كارهاى باطل و ناشايست را جايز نمى‏دانست و مى‏فرمود: «من شوخى مى‏كنم ؛ اما جز حق بر زبانم جارى نمى‏شود». بنابراين، كسانى كه به بهانه شوخى مرتكب گناه مى‏شوند ؛ براى مثال به ديگرادن تهمت مى‏زنند، يا آنها را مسخره مى‏كنند، از نظر ايشان نكوهش شده است.

15. گذشت و خطاپوشى‏
گذشت از ويژگى‏هاى نيكوكاران است و در قرآن و روايات بر آن بسيار تأكيد شده است ؛ براى مثال در قرآن مى‏فرمايد: «و جزاى بدى مانند آن بدى است، پس هر كه درگذرد و نيكوكارى كند، پاداش او بر [عهده‏] خداست»(150).
گذشت از خطا و بدى ديگران، از مهم‏ترين و شاخص‏ترين ويژگى‏هاى انسان‏هاى بزرگوار است رسول خدا صلى الله عليه وآله، هيچ‏گاه بدى را با بدى پاسخ نمى‏داد، بلكه همواره مى‏بخشيد و از بدى افراد مى‏گذشت.(151) ايشان مى‏فرمود: «آيا شما را از بهترين خلايق دنيا و آخرت آگاه نكنم؟ گذشت نسبت به كسى كه به شما ستم كرده ؛ پيوند با كسى كه از شما بريده ؛ نيكى در حق كسى كه به شما بدى كرده و بخشش در حق كسى كه از شما دريغ كرده».(152)
همواره مردم را به پيامدها و پاداش‏هاى دنيوى و اخروى بخشش بشارت مى‏داد ؛ براى مثال مى‏فرمود: «گذشت جز عزت براى انسان نيفزايد، پس گذشت كنيد تا خدا شما را عزيز كند»(153) و «در روز محشر منادى ندا مى‏دهد، كسى كه پاداشش بر عهده خداست، برخيزد و وارد بهشت شود». مى‏پرسند: «چه كسى پاداشش بر عهده خداست؟» مى‏گويد: «كسانى كه نسبت به مردم گذشت داشتند»(154) و «هر كس به گاه قدرت، گذشت كند، خداوند در روز لغزش و لرزش گام‏ها (روز قيامت) از خطاهاى او مى‏گذرد».(155)

16. فرو خوردن خشم‏
در عصر حاضر، فشارهاى روحى فراوانى بر انسان‏ها وارد مى‏شود و اين موجب اضطراب و عصبانيت شديد آنهامى‏شود. بايد با الگو گرفتن از قرآن و كلمات معصومان، به ويژه پيامبر اعظم، بر اين ويژگى ويرانگر فايق آمد. از جمله ويژگى‏هايى كه قرآن براى پرهيزكاران و نيكوكاران برمى شمرد، فرو بردن خشم و گذشت از خطاى مردم است: «و خشم خود را فرو مى‏برند و از مردم در مى‏گذرند و خداوند نكوكاران را دوست دارد»(156) و «و چون به خشم درمى‏آيند، در مى‏گذرند»(157).
رسول خدا صلى الله عليه وآله با هشدار نسبت به عواقب زيانبار خشم، مى‏فرمود: «غضب سنگى از سوى شيطان است»(158) و «غضب ايمان را فاسد مى‏كند ؛ همچنان كه سركه عسل را».(159) در فرازى ديگر فرمود: «غضب سنگى (از سوى شيطان) در قلب آدمى است ؛ آيا نديده‏ايد كه چشمان فرد عصبانى قرمز مى‏شود و رگ‏هايش گشاد مى‏شود؟ پس هر كس اندكى احساس خشم كرد، بايد به زمين بچسبد».(160) (كنايه از تغيير حالت و خوابيدن روى زمين براى فرو خواباندن خشم).
روزى رسول خدا صلى الله عليه وآله از ياران خود پرسيد ؛ «در ميان شما قهرمان كيست؟» گفتند: شخص بسيار توانمندى كه پهلويش به زمين نيايد». پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله فرمود: «بلكه قهرمان واقعى مردى است كه شيطان را در قلبش سركوب كند و خشم او شديد گردد و خون در رگ‏هايش آشكار شود ؛ ولى او خدا را ياد كند و با بردبارى خود، غضبش را سركوب كند».(161) روزى به عده‏اى برخورد كه با بلند كردن سنگى زورآزمايى مى‏كردند فرمود: «اين چيست؟» گفتند: «بلند كردن اين سنگ معيارى است كه با آن مى‏فهميم قوى‏ترين فرد كيست». فرمود: «مى‏خواهيد بگويم قوى‏ترين و توامندترين شما چه كسى است؟» گفتند: «آرى، اى پيامبر خدا!» فرمود: «قوى‏ترين و توانمندترين شما كسى است كه هنگام خرسندى، به گناه و باطل نيفتد و خشم وى را از سخن حق دور نسازد و به هنگام قدرت، به كارى كه شايسته و حق نيست، روى نياورد».(162) ايشان فرو خوردن خشم را موجب تقويت ايمان دانسته، مى‏فرمايد: «... هر كس خشمش را فرو خورد، خدا درونش را از ايمان پر كند...».(163)
افزون بر آن، فرو خوردن خشم، جلب مهربانى خدا را در پى دارد. از حضرت عيسى عليه السلام پرسيدند: «سخت‏ترين چيز چيست؟» فرمود: «خشم خدا». گفتند: «با چه چيز مى‏توان از خشم او در امان ماند؟» فرمود: «اينكه خشمگين نشويد». گفتند: «منشأ خشم چيست؟» فرمود: «كبر و بزرگ دانستن خود و تحقير و پست شمردن ديگران».(164)
روزى رسول خدا صلى الله عليه وآله با اصحاب خود در مسجد نشسته بود. عربى باديه نشين وارد مسجد شد و در آنجا قضاى حاجت كرد. اصحاب رسول خدا صلى الله عليه وآله با عصبانيت بر سرش فرياد كشيدند. رسول خدا صلى الله عليه وآله فرمود: «لا تزرموه» (رهايش كنيد بگذاريد كارش را بكند). سپس او را نزد خود خواند و فرمود: «مساجد براى كثيفى و قضاى حاجت نيست، بلكه براى خواندن قرآن و ياد خدا و نماز ساخته شده‏اند»، سپس سطل آبى خواست و آنجا را تطهير كرد.(165)
انسان بايد براى علاج غضب، علل به وجود آورنده آن را از بين ببرد و از زمينه‏هايى نظير تكبر، خودپسندى، شوخى‏هاى بى‏جا، و... بپرهيزد و به هنگام بروز خشم، تا مى‏تواند وضعيت خود را تغيير دهد ؛ براى مثال آن محل را ترك كند يا اگر ايستاده است، بنشيند و اگر نشسته است، بخوابد و نيز خدا و قدرت او را ياد كند و با يادآورى اجر فرو خوردن خشم، بر آن غلبه كند.
رسول خدا صلى الله عليه وآله به امام على عليه السلام فرمود: «اى على! خشمگين مشو و اگر خشمگين شدى بنشين و در قدرت پروردگار و بردبارى‏اى كه بر بندگانش دارد، بينديش و اگر به تو گفتند: «از خدا بترس»، خشم را. خود دور كن و به بردبارى روى آور».(166) در فرازى ديگر، وضو گرفتن را راه فرو بردن خشم معرفى مى‏فرمايد: «غضب از شيطان است و شيطان از آتش و آتش هم با آب خاموش مى‏شود، پس هر كه خشمگين شد، وضو بگيرد».(167)
البته نكته‏اى كه بايد بدان توجه كرد اين است كه انسان در مواردى كه حقى پايمال يا دين خدا منكوب مى‏شود، بايد خشمگين شود. از اين گونه خشم در آيات و روايات ستايش شده است. در قرآن، در بيان ويژگى ياران پيامبر آمده است: «أَشِدَّآءُ عَلَى الْكُفَّارِ »(168) و نيز به رسول خدا صلى الله عليه وآله دستور مى‏دهد: «يَأَيُّهَا النَّبِىُّ جَهِدِ الْكُفَّارَ وَالْمُنَفِقِينَ وَاغْلُظْ عَلَيْهِمْ »(169). امام على عليه السلام مى‏فرمايد: «رسول خدا صلى الله عليه وآله براى دنيا خشمگين نمى‏شد ؛ اما در مواردى كه حقى پايمال مى‏گرديد، چنان خشم مى‏گرفت كه هيچ‏كس او را نمى‏شناخت و تا آن حق را نمى‏ستاند، هيچ چيز ياراى ايستادگى در برابر خشم ايشان را نداشت».(170)

17. پرهيز از رهبانيت‏
بر اساس آموزه‏هاى منقول از پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله، هيچ‏كس حق ندارد، دنيا را براى رسيدن به آخرت يا آخرت را براى رسيدن به دنيا رها كند. اين دو از يكديگر جدا شدنى نيست. ايشان همواره با رهبانيت مبارزه مى‏كرد و به ياران خود مى‏فرمود: «هرگاه داراى ثروت و دارايى شديد، بايد اثر آن در شما مشاهده شود».(171) در سوره مائده مى‏خوانيم: «يَأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ لَا تُحَرِّمُواْ طَيِّبَتِ مَآ أَحَلَّ اللَّهُ لَكُمْ وَلَا تَعْتَدُواْ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ * وَكُلُواْ مِمَّا رَزَقَكُمُ اللَّهُ حَلَلاً طَيِّبًا وَاتَّقُواْ اللَّهَ الَّذِى أَنتُم بِهِ‏ى مُؤْمِنُونَ »(172)؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! چيزهاى پاكيزه‏اى را كه خدا براى شما حلال كرده، حرام مشماريد و از حد مگذريد كه خدا از حد گذرندگان را دوست نمى‏دارد و از نعمت‏هاى حلال و پاكيزه‏اى كه خدا به شما ارزانى داشته، بخوريد و از خدايى كه به او ايمان داريد، پروا كنيد.
در شأن نزول اين آيه چنين آمده است: برخى ياران پيامبر، با تأثيرپذيرى از سخنان ايشان درباره روز قيامت و سختى حساب، تصميم گرفتند كه روزها را روزه بگيرند و شب را به نماز برخيزند و روى فرش نخوابند و از خوردن گوشت و رابطه با همسران خود بپرهيزند و دينا را رها كنند. در همين روزها همسر يكى از اين افراد نزد عايشه آمد و عايشه با مشاهده ظاهر ناآراسته و ژوليده او گفت: «چرا به خود نمى‏رسى و آرايش نمى‏كنى؟» او ماجراى عبادت و عزلت‏نشينى همسرش را تعريف كرد. هنگامى كه پيامبر از اين ماجرا آگاهى يافت، همه ياران خود را به مسجد فراخواند و طى سخنانى فرمود: «هان! كه من هرگز به شما دستور نمى‏دهم كه همانند كشيشان مسيحى و راهبه‏ها، دنيا را كنار بگذاريد. كناره‏گيرى از خوردن گوشت و قطع رابطه با زنان و ديرنشينى و رهبانيت، در دين من نيست... رهبانيت امت من در جهاد است...». سپس فرمود: «انسان‏هاى پيش از شما، در اثر سخت‏گيرى بر خود هلاك شدند. آنها بر خود سخت گرفتند، پس خدا نيز بر ايشان سخت گرفت».(173) در روايت ديگرى رسول خدا صلى الله عليه وآله طى سخنانى تأكيد كردند كه من خود شب را مى‏خوابم و ازدواج مى‏كنم و روزها نيز غذا مى‏خورم، هر كس از راه و روش من اعراض كند، از من نيست.(174)

18. بى‏تكلّفى‏
رفتارهاى رسول خدا صلى الله عليه وآله در همه حالات، خواه در خانه يا جامعه و در ميان مردم، كاملاً از تكلّف عارى بود. در توصيف ايشان گفته‏اند: در معاشرت با مردم، كمترين زحمت و هزينه‏اى را براى آنان نداشت و مى‏فرمود: ما پيامبران و امنا و پرهيزكاران از تكلّف و زحمت بى‏جا بيزاريم.(175)
امام على عليه السلام در توضيح نحوه مجالست پيامبر براى امام حسن عليه السلام مى‏فرمايد: «همه نشست و برخاست‏هاى پيامبر، با ياد خدا بود. در مجالس براى خود جاى خاص و مشخصى برنمى‏گزيد و ديگران را هم از اين كار نهى مى‏كرد. هنگامى كه به مجلسى وارد مى‏شد، در نخستين جاى خالى مى‏نشست و مردم را نيز به اين كار توصيه مى‏كرد».(176) ابوذر مى‏گويد: «هنگامى كه پيامبر خدا ميان يارانش مى‏نشست، چنان بى‏تكلّف و عارى از امتيازطلبى بود كه اگر فرد غريبه‏اى وارد مى‏شد، بى‏پرسش از حاضران، نمى‏توانست تشخيص دهد كه پيامبر خدا كدام‏يك از حاضران است، از اين‏رو ما از ايشان تقاضا كرديم كه در ميان حاضران جاى خاصى را براى خود قرار دهد كه افراد تازه وارد، ايشان را از سايرين تشخيص دهند».(177)
پيامبر رحمت، چنان بى‏تكلّف و متواضع بود كه براى راحتى افراد تازه وارد و براى آنكه ساير حاضران در زحمت نيفتند، اين تقاضا را پذيرفت و براى ايشان سكّويى از گل ساخته شد و از آن پس پيامبر بر روى آن مى‏نشست و ساير حضار در اطراف ايشان.(178) اين مسئله نشانگر آن است كه پيامبر رحمت در ميان مردم، هرگز به فكر خود نبود و تا مى‏توانست كارى مى‏كرد كه مردم از تكلّف و زحمت به دور باشند ؛ در واقع، رفع نياز مردم در درجه نخست اولويت‏هاى رفتارى ايشان بود.
خود ايشان مى‏فرمود: «من سه چيز را ترك نخواهم كرد: سوار شدن بر الاغ بى‏پالان، غذا خوردن بر روى حصير به همراه بندگان و اينكه با دستان خود به نيازمندان كمك كنم».(179)
روزى عمر نزد رسول خدا صلى الله عليه وآله آمد و ديد كه ايشان روى حصيرى نشسته و آثار آن بر بدن شريف آن حضرت پيدا شده است. گفت: «اى پيامبر خدا! اى كاش زيراندازى تهيه مى‏كرديد!» رسول خدا صلى الله عليه وآله فرمود: «مرا با دنيا چه كار! مَثَل من و دنيا، همچون سواره‏اى است كه در روز گرمى در حال حركت است ؛ به درختى مى‏رسد و زير سايه آن لحظه‏اى آرام مى‏گيرد و سپس آنجا را ترك مى‏كند».(180)
هيچ‏گاه تظاهر نمى‏كرد ؛ همانند بردگان غدا مى‏خورد و همانند بردگان مى‏نشست و مى‏دانست كه بنده خداست.(181) در برخى روايات آمده است كه هم روى زمين مى‏نشست و هم روى زمين غذا مى‏خورد.(182)

19. مسؤليت‏پذيرى‏
در شريعت اسلام، هيچ‏كس در جامعه بى‏مسئوليت در نظر گرفته نشده است. هر كس بر اساس جايگاهى كه در جامعه دارد، مسؤليت خاصى برعهده دارد. رسول خدا صلى الله عليه وآله در حجة الوداع، در مقدمه سفارشات و بيانات مهم خود فرمود: «... من مسئولم و شما نيز مسئوليد...».(183) خطاب به قاريان قرآن فرمود: «اى گروه قاريان از خدا در مورد كتاب خدا پروا كنيد ؛ چرا كه هم من مسئولم و هم شما. از من در مورد رساندن رسالت الهى به مردم خواهند پرسيد و از شما در مورد كتاب خدا و سنت من كه بر دوش داريد».(184) در فراز معروف ديگر، مسئوليت را اعم از مسئوليت‏هاى فردى يا اجتماعى دانسته، فرمود: «هان! كه همه شما در جامعه شبان و نگاهبان يكديگريد و همه نسبت به هم مسئوليد ؛ اميرى كه برمردم حاكم است، شبان و مسئول مردم است. هر كس شبان خانواده خود است و درباره آنها بايد پاسخ‏گو باشد. زن مسئول و نگاهبان خانه همسر و فرزندان اوست و بايد درباره آنها پاسخ‏گو باشد».(185) در فراز ديگر فرمود: «خدا از هر كسى كه چيزى را در اختيار او گذاشته، خواهد پرسيد كه آيا را پاس داشته يا از بين برده است ؛ حتى از انسان درباره اعضاى خانواده‏اش نيز سؤال مى‏كند».(186)
ما بايد با در نظر گرفتن سفارش‏هاى رسول خدا صلى الله عليه وآله و امامان، همواره آماده پذيرفتن مسئوليت‏هايى باشيم كه در جامعه برعهده ما گذاشته مى‏شود. اين كار هم رضايت الهى را در پى خواهد داشت و موجب كمال معنوى و روحى آنها خواهد گرديد و هم در موفقيت اجتماعى آنها نقش به سزايى خواهد داشت. شانه خالى كردن از مسئوليت، از منظر اسلامى بسيار نكوهيده و منفور است.
روزى رسول خدا صلى الله عليه وآله با ياران خود همسفر بود. در ساعتى از روز تصميم گرفتند كه استراحت كرده، غذايى بخورند. يكى از اصحاب گفت: «سر بريدن گوسفند با من». ديگرى گفت: «كندن پوست آن با من». سومى كار پخت و پز را بر عهده گرفت و افراد ديگر نيز به ترتيب، بخشى از تهيه غذا را برعهده گرفتند. با اينكه افراد زيادى براى انجام كارها حضور داشتند، رسول خدا صلى الله عليه وآله فرمود: «جمع كردن هيزم از صحرا با من». ياران رسول خدا صلى الله عليه وآله گفتند: «اى فرستاده خدا! شما راحت باشيد ؛ ما خود با كمال افتخار همه كارها را انجام مى‏دهيم. رسول خدا صلى الله عليه وآله فرمود: «مى‏دانم كه شما اين كارها را انجالم مى‏دهيد ؛ اما خدا دوست نمى‏دارد كه بنده‏اش را در ميان يارانش، داراى موقعيت و وضعيتى متمايز ببيند».(187) اين را گفت: و براى جمع‏آورى هيزم رهسپار شد.(188)
به صورت خلاصه، مسئوليت‏هاى انسان در اين دنيا به چند دسته تقسيم مى‏شود.
1. مسئوليت انسان در برابر خود.
2. مسئوليت انسان در برابر خانواده (اعم از پدر و مادر، برادران و خواهران، و همسر.
3. مسئوليت انسان در برابر جامعه.
4. مسئوليت انسان در برابر نعمت‏هايى كه خدا به او بخشيده.
5. مسئوليت انسان در برابر دين.
در اينجا نمى‏توانيم درباره همه اين ابعاد بحث كنيم و تنها به اين امر اشاره مى‏كنيم كه براى ايفاى مسئوليت انسان در برابر دين، دو تعليم اساسى تبيين شده است:
1. امر به معروف.
2. جهاد.

اگر انسان مشاهده كند كه دين يا تعاليم دينى كه به عنوان يك نعمت، در اختيار او قرار گرفته، سركوب مى‏شود يا احكام آن به سخره گرفته مى‏شود يا در جامعه به آن عمل نمى‏شود، از باب امر به معروف و نهى از منكر و با رعايت شرايط و جزئيات آن، مسئول دفاع از آن است و اگر به تكليف خود در برابر حفظ دين و مسائل دينى عمل نكند، در روز قيامت مؤاخذه خواهد شد و اگر به مملكت اسلام حمله شود، انسان موظف است، به جهاد و دفاع از كشور اسلامى و دين در برابر اين حمله برخيزد.

20. كار و تلاش
كار، مهم‏ترين ركن برپايى و پايايى انسان، خانواده و جامعه است. در آيات و روايات نيز بر كار و تلاش در عرصه‏هاى گوناگون تأكيد شده است. رسول خدا صلى الله عليه وآله طلب روزى حلال را بر هر زن و مرد مسلمان واجب مى‏داند و مى‏فرمايد: «پى‏جويى روزى حلال بر هر مرد و زن مسلمان واجب است».(189) ايشان اين كار را بهترين عبادت دانسته، مى‏فرمايد: «عبادت خدا ده بخش است كه نُه بخش آن پى‏جويى روزى حلال است» و در روايت ديگرى فرمود: «عبادت هفتاد بخش است كه بهترين آن پى‏جويى حلال است».(190) كسانى كه تنبلى كرده، بار زندگى خود را بر دوش ديگران مى‏اندازند، ملعون مى‏داند: «هر كس بار زندگى خود را بر دوش ديگران اندازد، ملعون است».(191)
مردم را علاوه بر نتايج دنيوى كار، به پاداش‏هاى اخروى آن بشارت مى‏داد: «هر كس از حاصل دسترنج خود بخورد، خدا به او با نظر رحمت مى‏نگرد و هرگز عذابش نمى‏كند»،(192) بلكه همه درهاى بهشت را به روى او باز مى‏كند تا از هر يك كه مى‏خواهد وارد بهشت شود(193) و «هر كس حاصل دسترنج خود را بخورد، همچون برقى درخشان از پل صراط مى‏گذرد».(194) در فراز ديگر فرمود: «هر كس از دسترنج خود بخورد، روز قيامت در شمار پيامبران قرار مى‏گيرد و پاداش آنها را مى‏برد».(195)
رسول خدا صلى الله عليه وآله هرگاه مرد نيرومند و سالمى مى‏ديد و از نيروى او در شگفت مى‏شد، مى‏پرسيد: «آيا شغلى دارد؟» اگر پاسخ منفى مى‏شنيد، مى‏فرمود: «از چشمم افتاد». وقتى علت را مى‏پرسيدند، مى‏فرمود: «چون اگر انسان شغلى نداشته باشد، دينش را دستمايه زندگيش قرار مى‏دهد» ؛(196) كنايه از اينكه كسى كه كارى ندارد، ممكن است در اثر فشار فقر و نيازهاى زندگى، دين خود را تابع دنيايش قرار دهد و آن را وسيله‏اى براى تأمين زندگى خود قرار دهد يا دين‏فروشى كند يا دينش را از دست بدهد.
روزى در جمع ياران نشسته بود و جوان نيرومندى را ديد كه مشغول كار بود. يكى از حاضران گفت: «اگر اين جوان نيروى جوانيش را در راه خدا به كار مى‏گرفت، شايسته تمجيد بود». رسول خدا صلى الله عليه وآله فرمود: «اين طور نگوييد! اگر اين جوان براى تأمين نيازهاى خود يا پدر و مادر ناتوان خود كار مى‏كند، در راه خدا گام برداشته است...».(197)
انس بن مالك نقل مى‏كند كه رسول خدا صلى الله عليه وآله پس از بازگشت از جنگ تبوك، سعد انصارى به استقبال ايشان رفت. پيامبر هنگامى كه با سعد دست داد، احساس كرد كه دستان او زبر و خشن است. از او پرسيد: «به دستت چه آسيبى رسيده كه چنين زبر و خشن شده؟» سعد گفت: «اى پيامبر خدا! با بيل و طناب، به كار و تأمين معاش خانواده‏ام مشغولم، از اين‏رو دستانم زبر و خشن شده است». رسول خدا صلى الله عليه وآله با شنيدن اين جمله، دستان سعد را بوسيد و فرمود: «اين دستى است كه آتش جهنم با آن تماس پيدا نمى‏كند».(198)

21. رفتار در مجالس‏
جلسات پيامبر رحمت، سرشار از اخلاق پسنديده و والايى بود كه رسول خدا صلى الله عليه وآله با گفتار و كردار حيات‏بخش خود، در افراد به وجود آورده بود. در جلسات ايشان، هرگز گناهى انجام نمى‏شد. جلسات پيامبر جلوه‏گاه بردبارى، حيا، راست‏گويى و امانت بود. صداى افراد در آنها بلند نمى‏شد و حريم هيچ‏كس نمى‏شكست. اگر در جلسه از كسى اشتباهى سر مى‏زد، در جاى ديگر نقل نمى‏شد. همه حاضران انصاف را در حق يكديگر رعايت و با يكديگر براساس تقوا و پرهيزكارى رفتار مى‏كردند. نسبت به يكديگر فروتن بودند و به افراد بزرگ‏تر احترام كرده، با افراد كوچك‏تر مهربان بودند. نيازمندان را بر خود مقدم مى‏داشتند و مراقب و محافظ افراد غريب بودند.(199)
پيامبر در جلسات خود، همواره خوشرو، گشاده و نرم‏خو بود. هيچ‏گاه خشن و درشت‏خو يا سبك‏سر نبود. آن حضرت چنان رفتار كرده بود كه در حضور ايشان نزاع و جدالى درباره يك مسئله در نمى‏گرفت. اگر كسى صحبت مى‏كرد، همه ساكت مى‏شدند تا سخنان او پايان پذيرد. همواره سعى مى‏كرد، رفتارى همسان با رفتار حاضران داشته باشد و هرگز خود را تافته‏اى جدا بافته در مجلس محسوب نمى‏كرد ؛ براى مثال اگر حاضران از چيزى به خنده مى‏افتادند، رسول خدا صلى الله عليه وآله نيز مى‏خنديد و از آنچه حاضران شگفت‏زده مى‏شدند، شگفت زده مى‏شد... رسول خدا صلى الله عليه وآله با همه به گونه‏اى يكسان برخورد مى‏كرد و حق همه حاضران را به خوبى به جا مى‏آورد ؛ به گونه‏اى كه هيچ‏كس احساس نمى‏كرد كه از نظر رسول خدا صلى الله عليه وآله، فرد ديگرى از او محترم‏تر است. هر كس با ايشان هم مجلس مى‏شد، پيامبر از حضور او بلند نمى‏شد، بلكه چندان مى‏نشست و صبر مى‏كرد كه خود او برخيزد.(200) احترام افراد چنان براى ايشان مهم بود كه اگر مى‏خواست به كسى اشاره كند، هرگز با انگشت اشاره مى‏كرد، بلكه با كف دست خود اشاره مى‏كرد.(201)
اگر كسى نزد پيامبر مى‏آمد، حضرت حتماً براى احترام او واكنش نشان مى‏داد ؛ براى مثال از مكان خود جا به جا مى‏شد. روزى فردى به مسجد آمد. رسول خدا صلى الله عليه وآله كه تنها در مسجد نشسته بود، براى او جا به جا شد ؛ وى گفت: «اى فرستاده خدا ! جا براى نشستن زياد است». حضرت فرمود: «اين حق مسلمان بر مسلمان ديگر است كه وقتى مى‏خواهد بنشيند، ديگران براى او جا باز كنند» ؛(202) البته از اينكه انسان با ورود كسى بلند شود، نهى مى‏كرد و مى‏فرمود: «همانند عجم‏ها براى يكديگر بلند نشويد ؛ ولى اشكال ندارد كه براى يكديگر جا باز كنيد» ؛(203) البته براساس برخى روايات، اهل بيت خود را استثنا مى‏كرد و آن را جايز مى‏دانست.(204)
نحوه نشستن آن حضرت بسيار مؤدبانه بود ؛ به گونه‏اى كه هيچ‏گاه ديده نشد كه پاى خود را در حضور ديگران دراز كند.(205) همچنين هيچ‏گاه مانند بسيارى عرب‏ها كه دامن لباس را بالا مى‏زدند و زانوهايشان ديده مى‏شد، زانوهاى خود را از زير لباس بيرون نمى‏آورد.(206) بيشتر اوقات رو به قبله مى‏نشست.(207)
روزى به ياران خود فرمود: «حق مجالس را ادا كنيد». گفتند: «حق مجالس چيست؟» فرمود: «چشم‏هايتان را از گناه پوشيده داريد ؛ جواب سلام را بدهيد ؛ نابينايان را راهنمايى كنيد و امر به معروف و نهى از منكر كنيد».(208)

پی نوشت ها:
1) قلم/4.
2) آل عمران/159.
3) كنز العمال، ح 5217. (انما بعثت لاتمم مكارم الاخلاق).
4) كنز العمال، ح 5217. (انما بعثت لاتمم مكارم الاخلاق)
5) كنز العمال، ح 5215. (الاسلام حسن الخلق).
6) بحار الانوار، ج‏68، ص‏385 ؛ كنزالعمال، ح‏5141.
7) المحجة البيضاء، ج 5، ص 93 ؛ ميزان الحكمة، ج‏3، ص‏139.
8) بحار الانوار، ج‏68، ص‏389.
9) بحار الانوار، ج‏68، ص 383
10) بحار الانوار، ج‏68، ص‏385
11) بحار الانوار، ج‏68، ص‏384
12) كنز العمال، ح‏5190.
13) بحار الانوار، ج‏66، ص‏386.
14) بحار الانوار، ج‏68، ص‏385.
15) بحار الانوار، ج‏68، 374
16) بحار الانوار، ج‏68، ص‏387.
17) بحار الانوار، ج‏68، ص‏387
18) بحار الانوار، ج‏68، ص‏387
19) قال النبى صلى الله عليه وآله: من اخلاق المؤمنين والصديقين والشهداء والصالحين البشاشة اذا بروا والمصافحة والترحيب اذا التقوا، (ابو عبد الرحمن سلمى، «آداب الصحبة وحسن العشرة» در: مجموعه آثار ابو عبدالرحمن سلمى، گردآورى نصراللَّه پور جوادى، تهران: مركز نشر دانشگاهى، چاپ اول: 1372، ج 2، ص‏96.
20) بحار الانوار، ج‏68، ص‏393.
21) سنن الدارمى، عبداللَّه بن بهرام الدارمى، دمشق: مكتبة الاعتدال، ج‏2، ص‏322.
22) سنن النبى، ص‏50.
23) سنن النبى، ص‏50.
24) ر.ك: بحار الانوار، ج‏66، ص‏372 و...
25) الخلق السى‏ء يفسد العمل كما يفسد الخلّ العسل (بحار الانوار، ج‏70، ص‏297.)
26) بحار الانوار، ج‏70، ص‏297.
27) سوء الخلق ذنب لايفغر. (ميزان الحكمة، ج‏3، ص‏152 ؛ المحجة البيضاء، ج 5، ص 93.)
28) إن العبد ليبلغ من سوء خلقه اسفل درك جهنم. (ميزان الحكمة، ج‏2، ص‏154).
29) بحار الانوار، ج‏68، ص‏394.
30) قال صلى الله عليه وآله: «ان اعظم الناس منزلة عند اللَّه يوم القيامة أمشاهم فى أرضه بالنصيحة لخلقه»، جامع السعادات، ج 2، ص 213.
31) جامع السعادات، ج 2، ص 213.
32) قال صلى الله عليه وآله: من سعى فى حاجة لاخيه فلم ينصحه، فقد خان اللَّه و رسوله. (جامع السعادات،2/213)
33) جامع السعادات.2/213.
34) لايؤمن احدكم حتى يحب لاخيه ما يحب لنفسه. (سنن الدارمى، ج‏2، ص‏307؛ جامع السعادات، ج‏2، ص‏214.)
35) كنز العمال، ح 5244.
36) سنن النبى، ص‏48.
37) كهف/ 6.
38) بحار الانوار، ج‏16/ 228.
39) مكارم الاخلاق، الشيخ طوسى، ص‏19.
40) الشمائل المحمدية، فصل فى تواضعه.
41) سنن النبى، ص‏126.
42) مكارم الاخلاق، طبرسى، ص‏25.
43) سنن النبى، ص‏118.
44) مكارم الاخلاق، ص‏21.
45) اللهم احينى مسكيناً و أمتنى مسكيناً و احشرنى فى زمرة المساكين...» (مستدرك الوسائل، ج‏7، ص‏203).
46) بحار الانوار، ج‏2، ص‏69.
47) بحار الانوار، ج‏74، ص‏145.
48) قال النبى صلى الله عليه وآله: «ان اللَّه بحب الرفق و يعطى عليه ما لا يطى على العنف» و قال: «ان اللَّه يحب الرفق فى الامر كله». (سنن الدارمى، ج‏2، ص‏323)
49) بحار الانوار، ج‏72، ص‏401
50) بحار الانوار، ج‏72، ص‏437.
51) قال النبى صلى الله عليه وآله : سيد القوم خادمهم. (ابوعبدالرحمن سلمى، «آداب الصحبة و حسن العشرة» در: مجموعه آثار ابوعبدالرحمن سلمى، گردآورى نصراللَّه پور جوادى، تهران: مركز نشر دانشگاهى، چاپ اول ؛ 1372، ج‏2، ص 97.)
52) سنن النبى، ص‏118.
53) الشمائل المحمدية، فصل فى تواضعه.
54) واللَّه لرسول اللَّه‏صلى الله عليه وآله أسر بقضاء حاجة المؤمن اذا وصلت اليه من صاحب الحاجة. (جامع السعادات ، ج 2 ، ص 231)
55) مكارم الاخلاق، طبرسى، ص‏22.
56) من حمى مؤمنا من ظالم بعث اللَّه ملكاً يوم القيامة يحمى لحمه من نار جهنم. (جامع السعادات، ج 2، ص 225)
57) جامع السعادات، ج‏2، ص‏225.
58) جامع السعادات، ج‏2، ص 225.
59) من اصبح لايهتم بامور المسلمين فليس بمسلم (جامع السعادات، ج 2، ص 228).
60) من قضى لاخيه المؤمن حاجة فكانما عبد اللَّه دهره. (جامع السعادات، ج 2، ص 228)
61) من مشى فى حاجة اخيه ساعة من ليل او نهار، قضاها او لم يقضها، كان خيرا له من اعتكاف شهرين. (جامع السعادات، ج 2، ص 230).
62) قال: انفع الناس للناس. جامع السعادات، ج 2، ص 218.
63) خصلتان من الخير ليس فوقهما شى‏ء من البر: الايمان باللَّه و النفع لعباد اللَّه. (جامع السعادات، ج 2، ص 218.)
64) قال صلى الله عليه وآله: «الخلق عيال اللَّه، فأحب الخلق الى اللَّه من نفع عيال اللَّه و ادخل على اهل بيته سرورأ» (جامع السعادات، ج 2، ص 218 و اصول كافى، باب الاهتمام بأمور المسلمين.)
65) جامع السعادات، ج 2، ص 216.
66) سنن الترمذى، ج‏3، ص‏218، ح‏1992.
67) المؤمن للمؤمن كالبنيان يشد بعضه بعضا. (سنن الترمذى، ج‏3، ص‏218، 1993.)
68) قال النبى صلى الله عليه وآله مثل المؤمنين فى توادهم و تراحمهم كمثل الجسد الواحد اذا اشتكى عضو منه تداعى سائره بالحمى و السهر. (ابو عبدالرحمن سلمى، «آداب الصحبة و حسن العشرة» در: مجموعه آثار ابو عبدالرحمن سلمى، گردآورى نصر اللَّه پورجوادى، تهران: مركز نشر دانشگاهى، چاپ اول: 1372، ج‏2، ص‏64.) (و نيز ر . ك: البخارى، ج‏4، ص‏44، س‏24)
69) ر . ك: مكارم الاخلاق، ص‏20.
70) جامع السعادات، ج 2، ص 230.
71) غرر الحكم.
72) ر.ك: سنن الدارمى، ج‏2، ص‏275 و ج‏3، ص‏224 و بحار الانوار، ج‏71، ص‏222 و...
73) قال النبى صلى الله عليه وآله من ستر على مسلم ستره اللَّه تعالى فى الدنيا و الآخرة.
74) سنن الترمذى، ج 3 ، ص 224.
75) سنن الترمذى، ج 3، ص 223 : (ما زال جبرئيل يوصينى بالجار حتى طننت أنه سيورثه).
76) سنن الترمذى، ج 3، ص 224.
77) اللَّه اللَّه فى جيرانكم فانه وصية نبيكم، ما زال يوصى بهم حتى ظننا انه سيورثهم. (بحار الانوار، ج 71، ص 153).
78) حرمة الجار على الانسان كحرمة امه. (بحار الانوار، ج 73، ص 154).
79) لا ايمان لمن لم يأمن جاره بوائقه. (وسائل الشيعة، ج‏8 ، ص‏487.)
80) بحار الانوار، ج‏71، ص‏150.
81) ما آمن بى من بات شبعاناً و جاره المسلم جائع. (بحار الانوار، ج‏71، ص‏152.)
82) مصادفة الاخوان، ص‏36.
83) مسكن الفؤاد عند فقد الاحبة والاولاد. الشهيد الثانى، التحقيق: مؤسسة آل البيت لإحياء التراث، الطبعة الاولى: 1407، ص‏105.
84) بحار الانوار، ج‏71، ص‏141 - 142.
85) مائده/10.
86) قال النبى صلى الله عليه وآله : لا دين لمن لا عهد له... (بحار الانوار، ج‏69، 197)
87) مكارم الاخلاق، ص‏21 ؛ بحار الانوار، ج‏16، ص‏235.
88) الكافى، ج‏2، ص‏636.
89) قال النبى صلى الله عليه وآله: لا ايمان لمن لا امانة له. (بحار الانوار، ج‏69، ص‏198)
90) بحار الانوار، ج‏72، ص‏114، قال النبى صلى الله عليه وآله: لا تنظروا إلى كثرة صلاتهم وصومهم، و كثرة الحج والمعروف، و طنطنتهم بالليل، ولكن انظروا الى صدق الحديث وأداء الامانة.
91) بحار الانوار، ج‏72، ص‏177.
92) توبه/ 119.
93) قال النبى صلى الله عليه وآله: زينة الحديث الصدق. (بحار الانوار، ج‏68، ص‏9)
94) مستدرك الوسائل، ج‏7، ص‏223.
95) سنن النبى، ص‏126.
96) مكارم الاخلاق النسخ الطبرسى، ص 17 (عن أبى سعيد الخدر يقول: كان رسول اللَّه عينا ، لا يسنل شيئا الا أعطاء).
97) سنن النبى، ص‏126.
98) الشمائل المحمدية، ص‏294.
99) أميرالمؤمنين على بن أبى طالب عليه السلام قال: كان رسول اللَّه صلى الله عليه وآله أجود الناس كفا وأكرمهم عشرة من خالطه فعرفه أحب. (مكارم الاخلاق الشيخ الطبرسى، ص‏17)
100) مكارم الاخلاق، ص‏17.
101) ارشاد القلوب، ص‏137.
102) همان، ص 137.
103) همان، ص‏138.
104) قال النبى صلى الله عليه وآله: «شاب سخى حسن الخلق أحب الى اللَّه تعالى من شيخ بخيل عابد شى‏ء الخلق». (كنز العمال، ح 16061)
105) بقره/ 158.
106) شورا/ 23.
107) شورا/ 23.
108) قال رسول اللَّه صلى الله عليه وآله : «من لم يشكر الناس لم يشكر اللَّه». (سنن الترمذى، ج‏3، ص 228، ح‏2021)
109) بحار الانوار، ج‏16، ص‏12.
110) بحار الانوار، ج‏15، ص‏401 ؛ كحل البصر، ص‏54.
111) الضيف دليل الجنة، بحار الانوار، ج‏72، ص‏260 - 261.
112) الضيف يأتى القوم برزقه، فاذا ارتحل ارتحل بجميع ذنوبهم، بحار الانوار، ج‏72، ص‏461.
113) بحار الانوار، ج‏72، ص‏461.
114) كل بيت لايدخل فيه ضيف لايدخله الملائكة، بحار الانوار، ج‏72، ص 461.
115) ارشاد القلوب، ص 138.
116) اوصى الشاهد من امتى و الغائب ان يجيب دعوة المسلم ولو على خمسة اميال ؛ فان ذلك من الدين، بحار الانوار، ج‏72، ص 447 - 448.
117) من الجفا... ان يدعى الرجل الى طعام فلا يجيب او يجيب فلا يأكل. بحار الانوار، ج‏72، ص 447.
118) بحار الانوار، ج‏72، ص‏464.
119) سنن ابى داود، ج 2، ص 196.
120) مكارم الاخلاق، ص‏22 ؛ بحار الانوار، ج‏16، ص‏236.
121) شر الطعام الوليمة يدعى اليها الشبعان و يحبس عنه الجيعان. (ميزان الحكمة، ج‏5، ص 522)
122) كفى بالمرء اتما ان يستقل ما يقرّب الى اخوانه. (المحاسن، احمد بن محمد بن خالد البرقى، تحقيق: السيد جلال الدين الحسينى، دار الكتب الاسلامية، [بى‏تا] ، ج‏2، ص‏412).
123) بحار الانوار، ج‏72، ص‏459.
124) بحار الانوار، ج‏72، ص‏459.
125) ان من حق الضيف ان يعد له الخلال، بحار الانوار، ج‏63/441.
126) من احب ان يحبه اللَّه و رسوله قلياً كل مع ضيفه. (ميزان الحكمة، ح‏2399).
127) المستطرف، ج‏1، ص‏238.
128) بحار الانوار، ج‏47، ص‏41.
129) بحار الانوار، ج‏72، ص‏451.
130) يا اباذر لا تصاحب ألا مؤمنا و لايأكل طعامك الا تقى و لا تأكل طعام الفاسقين. (مستدرك سفينة البحار، الشيخ على النمازى، تحقيق: الشيخ حسن بن على النمازى، قم: مؤسسة النشر الاسلامى لجماعة المدرسين، 1419، ج‏87 ، ص‏202.)
131) بحار الانوار، ج 72، ص‏451.
132) فرقان/ 27 - 28.
133) صافات/51 - 55.
134) قال النبى صلى الله عليه وآله: «المرء على دين اخيه فلينظر أحدكم من يخالل» (ابو عبدالرحمن سلمى، «آداب الصحبة و حسن العشرة» در: مجموعه آثار ابو عبدالرحمن سلمى، گردآورى نصراللَّه پورجوادى، تهران: مركز نشر دانشگاهى، چاپ اول: 1372، ج‏2، ص‏65.
135) بحار الانوار، ج‏71، ص‏188.
136) ر.ك: بحار الانوار، ج‏71، صى باب‏11.
137) قال النبى صلى الله عليه وآله قطيعة الجاهل تعدل صلة العاقل. (بحار الانوار، ج 71، ص 198)
138) قال النبى صلى الله عليه وآله: مجالسة الاشرار تورث سوء الظن بالاخيار و مجالسة الاخيار تلحق الاشرار بالاخيار، (بحار الانوار، ج 71، ص 199)
139) قال النبى صلى الله عليه وآله واحذر صحابة من يقبل رأيه وينكر عمله . فان الصاحب معتبر بصاحبه . (بحار الانوار ، ج 71 ، ص 199).
140) بحار الانوار، ج‏71، ص‏188 - 189.
141) ر . ك: تحف العقول، ص‏237 ؛ بحار الانوار، ج‏71، ص‏173 و ج‏75، ص‏239 و 235 ؛ مصادقة الاخوان، للشيخ الصدوق على بن بابويه القمى، اشراف السيد على الخراسانى الكاظمى، الكاظمية: منشورات مكتبة الامام صاحب الزمان العامة، [بى‏تا]، ص‏72.
142) ابو عبد الرحمن سلمى، «آداب الصحبة و حسن العشرة» در: مجموعه آثار ابوعبد الرحمن سلمى، گردآورى نصراللَّه پورجوادى، تهران، مركز نشر دانشگاهى، چاپ اول: 1372، ج‏2، ص‏77 - 78.
143) من سر مؤمنا فقد سرّنى و سرّنى فقد سرّ اللَّه. (جامع السعادات، ج 2، ص 226).
144) ان احب الاعمال الى اللَّه عز و جل ادخال السرور على المؤمنين. (جامع السعادات، ج 2، ص 226)
145) مكارم الاخلاق، طبرسى، ص‏21.
146) واقعه/ 35 - 37.
147) الشمائل المحمدية، فصل فى مزاحه.
148) اخلاق النبى وآدابه، ج‏4، ص‏93.
149) كنز العمال، ج‏1، ص‏43، ح‏106.
150) شورا/ 40.
151) سنن الترمذى، ج‏3، ص‏249، ح‏2085.
152) بحار الانوار، ج‏68، ص‏399.
153) العفو لايزيد العبد الا عزاً فاعفوا يعزكم اللَّه. (كنز العمال، ح‏7012)
154) كنز العمال، ح‏7009.
155) كنز العمال، ح‏7023.
156) آل عمران/ 134.
157) شورا/ 37.
158) الغضب جمرة من الشيطان. (بحار الانوار، ج‏70، ص‏265).
159) بحار الانوار، ج‏70، ص‏265.
160) سنن الترمذى، ج‏3، ص‏328.
161) بحار الانوار، ج‏74، ص‏150.
162) مشكوة الانوار، ص‏72.
163) بحار الانوار، ج‏66، ص‏382.پ‏
164) بحار الانوار، ج‏70، ص‏463.
165) اخلاق النبى وآدابه، ج‏1، ص‏467.
166) تحف العقول عن آل الرسول صلى الله عليه وآله، ابن شعبة الحرانى، تحقيق: على اكبر الغفارى، مؤسسة النشر الاسلامى لجماعة المدرسين، الطبعة الثانية، ص‏15.
167) ميزان الحكمة، ج‏7، ص‏239 - 240.
168) فتح / 29 .
169) توبه / 73.
170) مجمع الزوائد، ج‏8 ، ص‏273.
171) إذا كان لك مال فلير عليك. (سنن النسائى، احمد بن شعيب النسائى، بيروت: دارالفكر، الطبعة الاولى: 1348 ق، ج‏8 ، ص‏196)
172) مائده / 87 - 88 .
173) فانما هلك من كان قبلكم بالتشديد ؛ شددوا على انفسهم فشدد اللَّه عليهم. (الميزان، ج 6، ص 113)
174) فمن رغب عن سنتى فليس منى. (همان)
175) نحن معاشر الانبياء و الامناء و الاتقياء براء من التكلف. (مصباح الشريعه، منسوب به امام صادق عليه السلام، بيروت: مؤسسة الاعلمى، الطبعة الاولى: 1400ق، ص‏140 - 141).
176) سنن النبى، ص‏50.
177) مكارم الاخلاق، طبرسى، 16 ؛ سنن النبى، ص‏104.
178) مكارم الاخلاق، طبرسى، ص‏16.
179) همان، ص‏24.
180) همان، ص‏25.
181) بحار الانوار، ج‏16، 225 : (عن آبى عبداللَّه عليه السلام قال ؛ كان رسول اللَّه صلى الله عليه وآله يأكل أكل العبد يجلس جلوس العبد وتعلم انه عبده).
182) مكارم الاخلاق، طبرسى، ص‏16.
183) و انى مسؤول و انكم مسؤولون... (كنز العمال، ح‏12911).
184) تفسير نور الثقلين، الشيخ عبد على بن جمعه العروسى الحويزى، تحقيق: السيد هاشم الرسولى المحلاتى، الطبعة الرابعة: 1412، قم: مؤسسة اسماعيليان، ج‏4، ص‏402.
185) الا كلكم راع و كلكم مسؤول عن رعيته... صحيح مسلم، مسلم بن الحجاج النيشابورى، بيروت: دار الفكر، [بى‏تا]، (8جلدى)، ج‏6، ص‏8 .
186) كنز العمال، ح‏14636.
187) ان اللَّه يكره من عبده ان يراه متميّزاً بين اصحابه.
188) كحل البصر فى سيرة سيد البشر، شيخ عباس قمى، ص‏68. (و نيز ر.ك: داستان راستان، شهيد مرتضى مطهرى، ص‏22.)
189) طلب الحلال فريضة على كل مسلم و مسلمة. (بحار الانوار، ج‏100، ص‏9).
190) العبادة عشرة اجزاء تسعة اجزاء فى طلب الحلال. (بحار الانوار، ج‏100، ص‏9).
191) تحف العقول، ص‏37.
192) من أكل من كدّ يده نظر اللَّه اليه بالرحمة ثم لايعذبه ابداً. (بحار الانوار، ج‏100، ص‏9)
193) من أكل من كدّ يده حلالاً فتح له أبواب الجنة يدخل من أيها شاء. (بحار الانوار، ج‏100، ص‏9 - 10)
194) من أكل من كدّ يده مرّ على الصراط كالبرق الخاطف. (بحار الانوار، ج‏100، ص‏9)
195) من أكل من كدّ يده كان يوم القيامة فى أعداد الانبياء و يأخذ ثواب الانبياء. (بحار الانوار، ج‏100، ص‏10)
196) بحار الانوار، ج‏100، ص‏9.
197) محجة البيضاء، ج‏3، ص‏140.
198) فقبّل يده رسول اللَّه صلى الله عليه وآله و قال: هذه يد لا تمسّها النار. (اسد الغابة، ابن الاثير، (5 جلدى)، تهران: اسماعيليان، [بى‏تا]، ج‏2، ص‏269)
199) سنن النبى، ص‏52.
200) بحار الانوار، ج‏16، ص‏152 ؛ مكارم الاخلاق، ص‏17.
201) مكارم الاخلاق، ص‏13.
202) مكارم الاخلاق، طبرسى، ص‏25.
203) مكارم الاخلاق، طبرسى، ص‏26.
204) بحار الانوار، ج‏72، ص‏467.
205) بحار الانوار، ج‏16، ص‏236.
206) مكارم الاخلاق، طبرسى، ص‏17.
207) مكارم الاخلاق، طبرسى، ص‏26.
208) مكارم الاخلاق، طبرسى، ص‏26