تغییر ناپسندها به دست خداست

و فيما أنكَرتَ تَغيير‌.[۱]

این جمله، ششمین جمله از بند بیستم دعای نورانی مکارم الاخلاق است که امام زین العابدین(علیه‌السلام) در مقام مناجات و به عنوان مقدمه برای درخواست‌های پس از آن، خطاب به خداوند سبحان می‌فرماید: «و در آنچه دوست نداری تغییری هست».

در ریاض السالکین در شرح این جمله، چنین آمده است:

أنكَرتُ عليه فِعلَه إنكاراً: عِبتُه و هَجُنتُه. و غَيّرتُ الشى‌ءَ تغييراً: أزَلتُه عمّا كان عليه فتَغَيَّر، يعنى أنّک قادرٌ على تغييرِ ما لا تَرتَضيه بما تَرتضيه.[۲]

کارش را انکار کردم، یعنی كار او را زشت و ناپسند شمردم؛ و چیزی را تغییر دادم، یعنی آن را از حالت اولیه‌اش برگرداندم، پس به شکلی دیگر در آمد. بنا بر این، مقصود این است که [ای خدا] تو توانایی این را داری که آنچه را نمی‌پسندی به چیزی که می‌پسندی، دگرگون سازی.

طبق این معنا، جمله یاد شده مصداقی از جمله پیشین است که فرمود: «و لِما فَسَدَ صَلاح‌»، زیرا کسی که اعمال فاسد انسان را به صلاح تبدیل می‌کند، در واقع اعمال ناپسند و منکر او را به کارهای پسندیده و معروف تغییر داده است.

منکراتی که خداوند توانایی تغییر آنها را به کارهای معروف دارد، همه بدی‌ها و گناهان را در بر می‌گیرد و در مقابل، انواع خوبی‌ها در عنوان معروف جای می‌گیرند و برای شناخت معروف و منکر، در شماری از روایات، ما را به داوری وجدان (فطرت) فرا خوانده‌اند، چرا که فطرت‌های پاک و سالم توانایی تشخیص «خير» از «شر»، «معروف» از «منكر»، «بِر» از «اثم»، و «احسان» از «اسائه» را دارند.[۳]

از رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) روایت شده است که فرمود:

إنَّ الخَيرَ طُمَأنينَةٌ، و إنَّ الشَّرَّ ريبَةٌ.[۴]

نيكى، [مايه‌] اطمينان خاطر است و بدى، [مايه‌ اضطراب و] ترديد.

همچنین در سخنى ديگر از ایشان آمده است:

البِرُّ مَا اطْمَأَنَّ إلَيهِ القَلبُ وَ اطْمَأَنَّت إلَيهِ النَّفسُ، وَ الإثمُ ما حاكَ فِى القَلبِ و تَرَدَّدَ فِى الصَّدرِ و إن أفتاكَ النَّاسُ.[۵]

نیکی، آن است که دل و جانت با آن آرام می‌گیرد و گناه، آن است که در دلت اضطراب ایجاد می‌کند و در سینه‌ات تردید پدید می‌آورد. [آن را وا‌گذار]، هر چند مردم [برخلاف آنچه دلت می‌فهمد]، اظهار نظر کنند.

تجربه نیز این را نشان می‌دهد که دل انسان، از انجام دادن کار خیر، آرامش مى‌يابد و در مقابل، هنگام آلوده شدن به گناه و كارِ «شر»، ناآرام مى‌گردد. از اين رو در موارد شبهه، آرامش دل، نشانه «خير» و «برّ» است و ناآرامى و بى‌قرارى آن، نشانه «شر» و «اثم».

نکته‌ای که از جمله پایانی روایت دوم به دست می‌آید این است که هر گاه رأی مردم در برابر داوری وجدان انسان قرار گیرد، رأی آنها، ارزشی ندارد. بنا بر این، اگر وجدان پاک، درستى و خوبىِ كارى را گواهى مى‌دهد، انسان حق ندارد به دليل اين كه مردم نمى‌پسندند، آن را رها كند. همچنین اگر كارى را نادرست و بد مى‌داند، انسان حق ندارد آن را انجام دهد، به اين دليل كه مردم، آن را مى‌پسندند!

گفتنی است که علت احساس آرامش روانی هنگام رفتارهای نیک و پسندیده، هماهنگی آن با فطرت سالم انسان است و در مقابل، علت اضطراب قلبی هنگام رفتارهای زشت و ناپسند، ناهماهنگی آن با سرشت انسانی است.به طور كلّى، احكام دين اسلام با منطق خرد و فطرت، منطبق و با نيازهاى واقعى و خواسته‌هاى فطرى انسان، كاملاً هماهنگ‌اند. در روایتی از امیر مؤمنان(علیه‌السلام) می‌خوانیم:

إنَّهُ لَم ‌يَأمُركَ إلّا بِحَسَنٍ، و لَم ‌يَنهَكَ إلّا عَن قَبيحٍ.[۶]

خداوند، تو را جز به‌ نيكى، فرمان نداده و جز از زشتى، نهى نكرده است.

این روایت ریشه قرآنی دارد. خداوند سبحان می‌فرماید:

﴿إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إِيتاءِ ذِي الْقُرْبى‌ وَ يَنْهى‌ عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ وَ الْبَغْيِ﴾.[۷]

خداوند به عدالت و نیکی کردن و ادای [حقّ] خویشاوند، فرمان می‌دهد و از کارهای زشت و ناپسند و افزون‌جویی، باز می‌دارد.

[۱] الصحيفة السجّاديّة، الإمام زین العابدین (علیه‌السلام)، الدعاء ۲۰.
[۲] ریاض السالکین فی شرح صحيفة سيد الساجدين (صلوات الله علیه)، السید علی خان المدنی (۱۱۲۰ق): ج۳، ص۳۹۶.
[۳] خداوند سبحان می‌فرماید: ﴿وَ نَفْسٍ وَ مَا سَوَّاهَا * فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَ تَقْوَاهَا؛ سوگند به جان [آدمی] و آنکه آن را بهنجار داشت، پس به او فجور و تقوایش را الهام کرد.) ـ سوره شمس: آیه۷ و ۸ ـ و نیز می‌فرماید: ﴿وَ هَدَيْنَاهُ ٱلنَّجْدَيْنِ؛ و او را به راه خیر و شر هدایت کردیم) ـ سوره بلد: آیه۱۰. ـ
[۴] المستدرک علی الصحیحین: ج۲ ص۱۵ ح۲۱۶۹.
[۵] مسند ابن حنبل: ج۲۹ ص۵۲۸ ح۱۸۰۰۱.
[۶] نهج البلاغة: نامه ۳۱.
[۷] سوره نحل: آیه۹۰.