بازخوانی آیات الهی و روایت اهل بیت(ع) درباره زیبایی طبیعت
گروه اندیشه: از منظر قرآن، هنر الهی در آفرینش تجلی یافته است و حس زیبایی آن فقط در ظاهر موجودات نیست؛ زیبایی آیه، نشانه و ارجاعی است که باید در پی اصل و حقیقت آن بود.
رویش رستنی‌ها و زایش دوباره طبیعت، سر آغاز سالی جدید و آمدن بهار را نوید می‌دهد. گرچه هر فصلی و هر تحولی از منظر قرآن زیباست؛ اما انسان‌ها از زیبایی بهار طبیعت بیشتر لذت می‌برند. همان‌گونه که انسان‌ها از تغییر فصل‌ها و آمدوشد آن‌ها، برداشت‌های نو و تازه‌ای دارند و هماره بهار و سرسبزی طبیعت برای آنان معنای جدید دارد، باز مطالعه کتاب الهی و روایات اهل بیت(ع) نیز با دریافت‌های تازه‌ای و نوی همراه است. مردم در بهار به زیبایی‌های طبیعت توجه بیشتری دارند و حس زیبایی‌شناسی آنان بیشتر تحریک می شود. بازخوانی آیات الهی و روایت اهل بیت(ع) درباره زیبایی طبیعت، چشم‌اندازی بس بلند به انسان می‌دهد تا از این منظر به طبیعت نگاه بیندازد و زیبایی‌های آن را مشاهده کرده و ارتباط معناداری با آن برقرار کنند.
همان‌گونه که بسیاری از مردم با برخی از فصل‌ها بیشتر ارتباط برقرار می‌کنند، برخی از آیات و روایات نیز همین سرنوشت را دارند و تعدادی از آن‌ها میان مردم مشهور شده است. روایات مشهور نیز دو دسته‌اند: گاه همه روایت و گاه بخشی از آن در حافظه مردم ماندگار می‌شوند. این روایت امیرالمؤمنین علی(ع) از دسته دوم است «إِنَّ اللَّهَ جَمِیلٌ یُحِبُ الْجَمَال؛ خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد.»(1). آن حضرت در ادامه این نوگفتار زیبا می‌فرماید «وَ یُحِبُّ أَنْ یَرَى أَثَرَ النِّعْمَةِ عَلَى عَبْدِه؛ خداوند دوست دارد، آثار نعمت‌هایش را در بنده‌اش مشاهده کند.». آموزه‌های مهمی در این روایت زیبا نهفته است، با نگاه به ظاهر روایت و دریافت واژگان آن، انسان به بخشی از ژرفای آن می‌رسد؛ خداوند، عبد، زیبایی، نعمت، دوست‌داشتن و مشاهده آثار نعمت و ارتباط برقرار کردن میان این‌ها سطحی از آموزه‌های این روایت است. این نگرش علوی به جمال و زیبایی برگرفته از قرآن و تفسیر آموزه‌های قرآنی است.
خداوند همه موجودات عالم هستی را بر اساس اصول زیباشناسانه آفریده است. در جهان‌بینی قرآنی همه چیز «احسن» آفریده شده است. «الَّذی أَحْسَنَ کُلَّ شَیْءٍ خَلَقَه؛ آن خدایی که هر چه آفرید، به نیکوترین شیوه ساخت»(2). در نظریه نظام احسن این برهان مطرح است که از میان جهان‌های ممکن، عالم هستی از همه جهات بهترین جهان ممکن است و یکی از وجوه احسن بودن آن زیبایی جهان ممکن است؛ بنابراین در مقایسه میان آفرینش شیء با حفظ وجه زیبایی و آفرینش آن بدون حفظ وجه زیبایی، عقل حکم می‌کند که آفرینش شیء با حفظ وجه زیبایی، احسن است. این دیدگاه قرآنی نشان‌دهنده این واقعیت است که همه هستی از هر جهت زیباست. البته از عالم هستی آنچه بیشتر در دسترس مستقیم بشر قرار دارد و به وسیله حواس ظاهری درک می‌شود، عالم طبیعت است. همه انسان‌ها نسبت به طبیعت حس زیباشناسانه دارند و بیشتر آنان از زیبایی‌های آن لذت برده و از ظاهر آن ارضا شده و برایشان خاطره و یادمان ایجاد می‌شود. این حس ذاتی انسان است و برساختنی و اعتباری نیست؛ گرچه مصادیق آن در فرهنگ‌ها و قومیت‌ها متفاوت است.
ارتباط و دریافت زیبایی‌های برخی از پدیده‌های طبیعی برای همگان بسیار ساده است و نیاز به آموزش ندارند؛ همانند احساسی که انسان‌ها در مواجهه با زیبایی گلها یا صورت زیبا پیدا می‌کنند. قرآن به این واقعیت ذاتی اشاره کرده و صورتگری و نهایت خلقت انسان را زیبا معرفی می‌کند «وَ صَوَّرَکُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَکُم؛ شما را صورتگری کرد، پس صورت‌هاى شما را نیکو نگاشت»(3). و نهایت خلقت او را چنین توصیف می کند «فَتَبارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقین؛ پس بزرگ و بزرگوار است خداى یکتا که نیکوترین آفرینندگان است»(4). اشاره قرآن به صورت زیبا و احسن الخالقین با هدف مشخصی است.
قرآن به زیبایی‌های طبیعت نیز توجه ویژه دارد و با واژه «زینت» به روشنی این حس همگانی را تأیید کرده؛ اما به آن جهت می‌دهد. جالب‌ترین نکته در آیات قرآن اشاره به زیبایی‌های آسمان شب است «إِنَّا زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا بِزینَةٍ الْکَواکِب؛ همانا ما آسمان دنیا را به زیور ستارگان بیاراستیم»(5). در این آیه از واژه کوکب «ستاره» استفاده می‌کند و در آیه‌ای دیگر زینت بصری آسمان را با کلمه‌ی آشنا‌تر «چراغ» بیان کرده‌است و هیچ تلاشی برای آشنازدایی نمی‌کند «زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا بِمَصابیح؛ همانا آسمان دنیارا به چراغهایى بیاراستیم»(6). وجه زیبایی ظاهری آسمان شب را نیز به مشاهده و زیبایی بصری می‌داند «وَ لَقَدْ جَعَلْنا فِی السَّماءِ بُرُوجاً وَ زَیَّنَّاها لِلنَّاظِرین؛ و هر آینه در آسمان برجهایى پدید کردیم و آن را از بهر بینندگان بیاراستیم»(7). آنان که کویر نوردی می‌کنند، از تاریکی کویر، سکوت محیط، نور افشانی ستارگان، درخشش شهاب‌ها احساسی وصف‌ناپذیر از زیبایی به دست می‌آورند که در محیط‌های دیگری غیر قابل تجربه است. این احساس زود گذر است؛ باید راه به جایی برد که به ماندگاری احساس زیبایی طبیعت رسید.
یکی دیگر از مظاهر زیبای طبیعت که قرآن به آن اشاره کرده است، بارش باران و رویش درختان بهجت انگیز است «وَ أَنزَلَ لَکُم مِّنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَنبَتْنَا بِهِ حَدَائقَ ذَاتَ بَهْجَةٍ مَّا کَانَ لَکمُْ أَن تُنبِتُواْ شَجَرَهَا أَ ءِلَاهٌ مَّعَ اللَّهِ بَلْ هُمْ قَوْمٌ یَعْدِلُون؛ و آسمانها و زمین را آفرید و برایتان از آسمان آبى فرو آورد که بدان بوستان‌هاى زیبا و خرم رویانیدیم که شما را نرسد درختش را برویانید؟ آیا با خداى یکتا خدایى هست؟ بلکه آنان مردمى کجروند.»(8)
نگاه ژرف به این آیه و آیه بعدی جهت نگرش زیباشناسانه انسان به عالم طبیعت از منظر قرآن به روشنی قابل دریافت است. در این آیه خداوند انسان‌ها را به باران بهاری و رویش درختان توجه می‌دهد که شما چرا فقط به زیبایی‌های باران بهاری و رویش درختان توجه می‌کنید؛ اما به خدایی که باران آفرین و بیرون آورنده برگ‌های سبز از درون چوب خشک است، توجه نمی‌کنید؟ آیا شما یا قدرت دیگری غیر از خداوند، توان تولید این عناصر هستی بخش را دارید؟
این آیه با تفصیل بیشتری دیدگاه قرآن را نسبت به زیبایی‌های طبیعت بیان می‌کند «إِنَّما مَثَلُ الْحَیاةِ الدُّنْیا کَماءٍ أَنْزَلْناهُ مِنَ السَّماءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَباتُ الْأَرْضِ مِمَّا یَأْکُلُ النَّاسُ وَ الْأَنْعامُ حَتَّى إِذا أَخَذَتِ الْأَرْضُ زُخْرُفَها وَ ازَّیَّنَتْ وَ ظَنَّ أَهْلُها أَنَّهُمْ قادِرُونَ عَلَیْها أَتاها أَمْرُنا لَیْلاً أَوْ نَهاراً فَجَعَلْناها حَصیداً کَأَنْ لَمْ تَغْنَ بِالْأَمْسِ کَذلِکَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ؛ جز این نیست که مَثَل - وصف - زندگى این جهان مانند آبى است که از آسمان فروفرستادهایم پس رستنی‌هاى زمین از آنچه مردم و چارپایان میخورند به آن درآمیخت تا چون زمین آرایش خود [از شکوفهها و گلها] فراگرفت و آراسته شد و اهل آن پنداشتند که خود بر آن توانایى دارند، [ناگاه] فرمان ما شبى یا روزى در رسید پس آن را چنان درویده کردیم که گویى دیروز هیچ نبوده است. این‌چنین آیات را براى گروهى که می‌اندیشند به تفصیل بیان می‌کنیم.»(9). جهت نگرش به زیبایی‌های عالم طبیعت از منظر قرآن در این آیه نهاده شده است.
از منظر قرآن هنر الهی در آفرینش تجلی یافته است و حس زیبایی آن فقط در ظاهر موجودات نیست. زیبایی آیه و نشانه است؛ ارجاع است باید در پی اصل و حقیقت بود. در این آیه به چرخه زیست بوم انسانی از زایش، رویش و ریزش توجه داده شده تا انسان را به اندیشه وادار کند و دو اصل مبدا و معاد را از طریق فعل الهی در طبیعت به انسان یاد آوری کند. در آیات گوناگون قرآن تصریح شده که آفرینش انسان بیهوده نیست «أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناکُمْ عَبَثاً»(10) و در این دنیای پر فراز و نشیب به حال خود رها شده نیست «أَ یحَْسَبُ الْانسَانُ أَن یُترَْکَ سُدى»(11).
در نتیجه گرچه بیشتر انسان‌ها برخی از مظاهر طبیعت را زیبا می‌بینند؛ اما از منظر قرآنی هر فعل الهی زیبا است و جهان هستی از جمله عالم طبیعت فعل الهی است و زیباست. مظاهر زیبای عالم طبیعت آیه و نشانه است و ارجاع به واقعیتی ورای خود دارند. انسان در مواجهه با امر زیبا نباید در همان مرحله بایستد و بهت‌زده یا حیران بماند. اگر عالم هستی را به فیلم مستندی تشبیه کنیم که نویسنده و کارگردان آن هدف خاصی را در آن دنبال می‌کنند و تمام عناصر بکار گرفته شده در فیلم هدفمند انتخاب شده باشند؛ در این صورت عبور از ظواهر زیبای عناصر بصری و شنیدنی فیلم است که می‌تواند دریافت واقعی از مراد نویسنده و کارگردان را برای انسان به وجود بیاورد. آنچه مهم است رسیدن به هدف آفریننده هر اثر هنری است.
«فَتَبَارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِینَ»(مومنون/14)
سید علی سادات‌فخر
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
پی‌نوشت‌ها
1) مجلسی، بحار الانوار، ج 10، ص 92.
2) سجده(32)، آیه 7.
3) غافر(40)، آیه 64؛ تغابن(64)، آیه 3.
4) مومنون(23)، ایه 14.
5) صافات(37)، آیه 6.
6) فصلت(41)، آیه 12؛ ملک(67)، آیه 5.
7) حجر(15)، ایه 16.
8) نمل(27)، آیه 60.
9) یونس(10)، آیه 24.
10) مومنون(23)، آیه 115.
11) قیامت(75)، آیه 36.
