خداوند فرماید:
الَّذِی أَحْسَنَ کُلَّ شَیْءٍ خَلَقَهُ وَبَدَأَ خَلْقَ الْإِنسَانِ مِن طِینٍ.
آن که هر چه را آفرید به نیکوترین وجه آفرید و خلقت انسان را از گل آغاز کرد.
در این آیه می بینیم که زیبایی با همه ی هستی درآمیخته و در سرشت آن تنیده شده است. معنای این سخن آن است که هر چیز در عالمِ وجود یافت گردد، از ریزترین و کوچک ترین و به ظاهر کم بهاترین تا بزرگ ترین و بااهمیت ترین، با خلق زیبای خداوند آفریده شد ه اند. خلق حَسَن حکایت از آن دارد که حتی ظاهر و شکل بیرونی همه ی آفریده ها نیز از حیث تناسب و تلائم و سازگاری درونی، در نوع خود بهترین و زیباترین است. این درسی است در زیبایی شناسی که به ما می آموزد باید نگاه جمالی خود را اصلاح کنیم. اگر گاه می پنداریم انسانی یا حیوانی ویا گیاهی زشت است، در حقیقت در داوری جمالی دچار خطا شده ایم.
این آیه درسی بس عمیق دارد: در سمفونی بزرگ و باشکوه هستی، هر نوایی که از هر سازی برآمده، در جای خود و برای خود بجا و بهنگام و موزون و رسا است و ارتباطی که با دیگر نواها و نغمه ها دارد، آن گونه سنجیده و دقیق است که در مجموع، از این سمفونی، هارمونی و نظم و زیبایی و لذت و هیجان روحی فراهم آید. درس جمال شناسانه ی این آیه آن است که نباید هر نغمه را به تنهایی شنید و ارزیابی کرد؛ بلکه باید آن را در مجموع این ارگانیسم دید و سنجید.
اگر این ارتباط و هماهنگی را در وجود خود انسان دنبال کنیم، باید نگاهی به ترکیب ژن ها بیفکنیم. ژن ها که انتقال دهنده ی ویژگی های آفرینشی به هر فرد انسان هستند، عناصر مستقل ریزی نیستند که به تنهایی و در حوزه ی اقتدار شخصی عمل کنند؛ بلکه هر ژن با ژن مجاور و آن نیز با مجموعه ی ژن های دیگر به هم پیوسته و تحت تأثیر یکدیگر قرار دارند. دانشمندانی چون «مندل» به بررسی تأثیر هر ژن پرداختند و سرانجام به همان نتیجه ی موسقایی رسیدند که هر ژن همچون سازی در مجموعه ی یک ارکستر سمفونی بزرگ عمل میکند. درست است که آن چه در مجموع از این ارکستر شنیده میشود، با آن چه تکاتک از این سازها به گوش میرسد، تفاوت دارد؛ امّا در حقیقت این ترکیب هماهنگ آمیخته ی همه ی آن ها است و می توان با تجزیه ی این مجموعه، یکایک آن ها را یافت. پس این اثر هم یکی است و هم یکایک آن ها است. ویژگی های کلی هر انسان نیز مجموعه ای از عملکرد یکایک این ژن ها است که با یکدیگر تلائم و سازگاری یافته ودر مجموع آهنگی یگانه پدید آوردهاند .
1. زوج بودن همه ی آفریدگان
خداوند فرموده است:
وَمِن کُلِّ شَیْءٍ خَلَقْنَا زَوْجَیْنِ لَعَلَّمْ تَذَکَّرُونَ
و از هر چیز جفتی بیافریدهایم، باشد که عبرت گیرید.
در این آیه، اساس زیبایی شناسی همه ی خلقت را می توان مشاهده کرد. این پایه، همانا زوجیت حیات است. این زوجیت را خداوند در همه ی آفریدگان، از انسان و حیوان و گیاه و ستاره و ... ، قرار داده است. این سخن را هنگامی می توان دریافت و به تعبیر خود آیه، از آن متذکر شد که بدانیم ترکیب زوجی، اساس خلقت این جهان بوده است. دانشوران زیست شناس در پژوهش های خود به این دستاورد علمی اقرار کرده اند که پس از آزاد شدن آن انرژی اولیه که برخاسته از پرتو ماورای بنفش یا جز آن بوده، میلیون ها سال طول کشیده تا مواد مختلف شناور در آن اقیانوس مواد با یکدیگر مجاورت یابند تا آن گاه که شبکه ای از دو نوار نیوکلیک آن قدر به یکدیگر جذبه و پیوستگی یابند که درهم تنیده شده، قدرت تناسخ اولیه را بیابند.
همین جذبه و عشق است که اساس خلقت را رقم زده و از آن گاه تا هستی باقی است، مایه ی قوام حیات خواهد بود. این ارتباط عاشقانه میان هر دو پاره ی یک زوج، زندگی را معنا میدهد و همان گونه که جسم را رقم زده، روح را قوام می بخشد. اگر این عشق نبود، زندگی وجود نمی یافت تا معنا یابد. از همین رو است که در ادب و هنر، همواره همین رابطه ی عاشقانه دستمایه ی پیشینه ی آفرینش ها است. اتفاقی نیست که هر شاعر و ادیب و هنرمندی که سری در معنا دارد، به گونه ای از عشق دم می زند. البتّه گاه این دم زدن، راه به بیراهه برده و دلبستگی های جزئی حقیر بر آن عشق حقیقی غلبه کرده، امّا مهم آن است که اصل این پیوند و جذبه ریشه در پیدایش نخست خلقت دارد و رشته ی حیات همه ی موجودات است. عشق میان دو پاره ی یک زوج، چیزی نیست که گاه باشد و گاه نباشد، تا بتوانیم بود و نبودش را خودمان رقم زنیم. عشق همه جا جاری است؛ زیرا گوهر و جوهر این خلقت است. وقتی از روز نخست همه چیز با یک جذبه ی شدید و فراهم آمده از پی دورانی بس طولانی پدید آمده، چگونه می توان هستی را بدون این جذبه تصور کرد؟ از همین رو است که دیده میشود مهم ترین تجربه های هنری و ادبی و ذوقی جهان در طول تاریخ مبتنی بر همین جذبة شدید معنوی بوده اند.
اکنون که سخن بدین جا رسیده، اندکی در باره ی عشق مجازی و عشق حقیقی که مبحثی درازدامن را به خود ویژه کرده، در پرتو همین آیه باید سخن گفت. در این آیه، اساس هستی بر زوجیت نهاده شده؛ یعنی اگر این رابطه ی عاشقانه و پیوند نزدیک دو همسر، از هر نوع، نباشد، آفرینش بی معنا است. با این فلسفه، می توان در باب تقسیم بندی عشق به مجازی و حقیقی، تأمل و تردید جدی کرد. بدین سان، شاید دیگر معنا نداشته باشد که اصل عشق را این گونه تقسیم کنیم. عشق، خود، مایه ی قوام حقیقت هستی است؛ پس چگونه می تواند مجازی باشد؟ آن که مجازی است، دیگر عشق نیست. اگر مقصود از این تقسیم، جدا کردن عشق های دروغین و ناعشق از عشق های راستین است، پس باید مقسم را گونه ی دیگر قرار داد. عشق از آن جا که مایه ی حیات است، لاجرم حقیقی است؛ خواه میان دو همسر انسانی باشد و خواه میان دو همسر از هر نوع دیگر. عشق همان جذبه ی شدیدی است که در روز نخست، میان اجزای هستی الفت و انس و نسبت و ارتباط برقرار کرده است. این جذبه منهاپذیر نیست. البتّه پروردگار جهان همه ی این کثرت ها را روی به وحدت و یگانگی خواسته تا روزی به اصل خویش بازگردند؛ امّا جذبه ی میان همین کثرات است که مقدمه ی آن وحدت را پدید میآورد. پس چگونه می توان با نفی عشق مجازی ـ به تعبیر مصطلح که البتّه در آن مناقشه کردیم ـ به عشق حقیقی دلخوش بود؟ آن چه گاه بحث را غبارآلود می کند، این است که میان قصدهای پاک وناپاک خلط میشود. اگر علاقه و پیوندی پاک و ناب و صاف و باصفا نباشد، اصلا عشق تحقق نمی یابد. از این روی، عارفان تأکید کرده اند که چنین عشقی اصلا عشق نیست:
عشق هایی کز پی رنگی بود
«عشق نبود» عاقبت ننگی بود
«عاقبت» یعنی سرانجام و با تأمل معلوم میشود که این اصلا عشق نیست و ما به غلط بر آن نام عشق نهاده ایم. چگونه ممکن است جذبه ی عاشقانه میان دو رشت ی یک وجود که به حیات آنان انجامیده، ناپاک و ناراست باشد؟ اگر چنین بود، اصلا وجود که سراسر نورانیت و مبارکی است، اتفاق می افتاد؟ پس ارتباط آن جذبه که در عالم خاکی ما به گونه های مختلف رخ می نماید، خود، عین حقیقت و مبارکی است. امّا از آن جا که مجموعة حیات رو به عالم بالا دارد، عشق نیز نباید در این جا مدفون شود و با خاک گره بخورد و در آن افسرده و حبس گردد بلکه باید روی به عالم بالا نهد و به وحدت حقیقی بگراید. این سخن کجا و آن قول مشهور کجا که عشق زمینی را مجازی بدانیم و سالک را از آن حذر دهیم؟
اگر با این دیدگاه به سراغ آثار بزرگ عارفان وشاهکارهای هنر و ادب جهان رویم، می بینیم که داوری های رایج تا چه اندازه جای مناقشه دارد. این دعوای چندین قرنی در بارة عشق در آثار بزرگانی همچون مولانا و عطار و حافظ، ریشه در همین خلط دارد. با این نظرگاه دیگر نباید در فلان بیت حافظ رد پای عشق زمینی را یافت و در بهمان بیت، قرینه های عشق آسمانی را دنبال کرد. عشق با معنایی که تقریر شد، در آثار حکیمان عارف با نمودها و جلوه های گوناگونش، یک حقیقت بیش نیست و مجاز در آن راه ندارد. آن چه مجازی است، عشق نیست و آن چه عشق است، سراسر حقیقت است؛ حتی اگر جلوه ی زمینی آن جذبة والا باشد.
بد نیست با این دید یک بار دیگر در ارزیابی های خود از رمان ها، اشعار، نمایشنامه ها، و دیگر فراهم آمده های ذوق و احساس انسان در طول تاریخ ادب و هنر بازنگری کنیم. بر این مبنا، آن چه ابتذال در آن راه دارد و بافته ی دروغ و شهوت و شکم و زیرشکم است، اصلا جایی برای تقسیم و تحلیل ندارد و باید یکسره از قلمرو بحث در باره ی عشق بیرون رود. امّا هرچه برآمده از عواطف و احساس و ذوق و دریافت زیبایی شناسانه ی هنرمند است، حتی اگر به ظاهر در حوزه روابط زمینی باشد، در دایره عشق حقیقی جای دارد و با درجات و مراتبش باید ارزش گذاری شود. نباید بخشی عظیم از گنجینه ی ادب وهنر و ذوق و فرهنگ انسانی را بدین اتهام که به عشق زمینی پرداخته، با نام مَجازی بودن آلود و در زمره ی نامُجازها قرار داد. این، محروم کردن انسان از میراث انسانی خویش است و همه ی کسانی که این گونه ـ که گاه به غلط آن را برخورد مکتبی با هنر تفسیر کرده اند ـ به سراغ نقد ادبی رفته اند، در قدم های آغازین به افراط افتاده و در گام های پسین به تفریط لغزیده اند.
برای آن که جلوه های این جذبه را در سراسر هستی ببینیم، کافی است نظری به آشیان سازی پرنده ای به نام بویر برد( Boweer Bird) داشته باشیم.این پرنده آشیانی مخصوص برای جفت خود می سازد و آن را با شاخه های درختان می پوشاند و با خاشاک فرش میکند و سپس سنگریزه هایی سپید از نزدیک ترین رودخانه ی آن محل می یابد وبا خود آورده، به گونه ای هنرمندانه در دو سوی این آشیان می چیند و دیوارهای این لانه را با پرهای رنگی و توت سرخ و هر چیز جالب دیگر که بیابد، می آراید. سرانجام راه درآمدن به لانه وبیرون شدن از آن را با سنگ های درخشان زینت میدهد. این است کاخی که بویر برد برای جفت ماده ی خود می سازد.
کافی است به همین نمونه بنگریم تا دریابیم که چه لذت حقیقی و نابی در زوجیت نهفته که یک پرنده برای جفت ماده ی خود چنین آشیان زیبایی می آراید. حقیقت این است که اگر تنها در همین جلوه ی جمالی عالم دقت کنیم، درمی یابیم که عشق و جذبه ی دو همسر چه کشش های والایی می آفریند و چه مایه شور و تکاپو در هستی می پراکند و چه اندازه شوق حیات در همه ی کائنات جاری می سازد. به راستی که باید در برابر خلقتی چنین جمیل و باشکوه سر تعظیم فرود آورد و خداوند را چنین ستود: بدیع السماوات و الأرض.
پدیده های انسانی
پیشتر اشاره شد که خداوند انسان را آفرید تا خلیفه ی او در زمین باشد. بدیهی است که این خلیفه باید از نور خداوند برخوردار باشد. خدا نیز هنگام نشان دادن انسان به فرشتگانش، از همین جلوه سخن گفت که روح خود را در این موجود دمیده؛ و فرمود:
فَإِذَا سَوَّیْتُهُ وَنَفَخْتُ فِیهِ مِن رُّوحِی فَقَعُوا لَهُ سَاجِدِینَ
چون آفرینشش را به پایان بردم و از روح خود در آن دمیدم، در برابر او به سجده بیفتید.
تسویه بدین معنا است که خداوند همه ی اسباب تناسب و استواری را در خلق مادّی انسان فراهم آورده و سپس از روح خویش در او دمیده؛ یعنی مزیتی به او بخشیده که به هیچ جاندار یا موجود دیگری عطا نکرده است. این جمال روحانی ویژة انسان است که پاره ای از روح خدا در آن دمیده شده و این همان بارقه ی نور پروردگار است. همین دو گونه جمال، جمال جسمی و روحی که در وجود او نهاده شده، سبب میگردد که خداوند خلقت او را زیباترین و نیکوترین بداند:
لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ
براستی آدمی را در نیکوتر اعتدالی بیافریدیم.
نیز مجموعه ی این پیکربندی و دمیدن روح الاهی، همان است که تصویر نیکو و زیبا خوانده شده و در دو جای قرآن کریم آمده است:
خَلَقَ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضَ بِالْحَقِّ وَصَوَّرَکُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَکُمْ وَإِلَیْهِ الْمَصِیرُ
آسمانها و زمین را به حق بیافرید و شما را تصویر کرد و نیکو تصویر کرد. و سرانجام ِ همه به سوی اوست.
و نیز:
اللَّهُ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ قَرَاراً وَالسَّماءَ بِنَاءً وَصَوَّرَکُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَکُمْ وَرَزَقَکُم مِنَ الطَّیِّبَاتِ ذلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ فَتَبَارَکَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ
و شما را صورت بخشید، و صورتهایتان را نیکو ساخت. و از چیزهای پاکیزه و خوش روزیتان داد. این است خدای یکتا پروردگار شما. برتر و بزرگوار است خدا آن پروردگار جهانیان.
این بدان معنا است که حس زیبایی، خواه مادی و خواه روحی، در کیان و فطرت انسان نهاده شده و انسان بی آلودگی، نگاه و ذهن و اندیشه ای جمال شناس و زیبایی بین دارد. اگر این احساس واقع بینانه نباشد، آن گاه آن دمیدن روح الاهی در جسم وی معنا پیدا نمی کند. از همین رو است که همه ی موجودهای روی زمین نیز زینت شده اند تا زمین را برای این خلیفه ی خدا بیارایند و از این رهگذر زمینه ی آزمون را برای وی فراهم سازند:
إِنَّا جَعَلْنَا مَا عَلَی الْأَرْضِ زِینَةً لَّهَا لِنَبْلُوَهُمْ أَیُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً
ما هر چه در روی زمین است زینت آن قرار دادیم، تا امتحانشان کنیم که کدامشان به عمل بهترند.
قرآن کریم میان این دو جمال پیوند می زند؛ از یک سو، انسان مظهر جمال حق است و از دیگر سوی، زمین سرشار از زینت است و برای این موجود جمالی آفریده شده تا مایه ی آزمونش باشد. این تناسب و سازگاری میان انسان و عرصه ی حیاتش، حکایت از آن دارد که همه ی عالم در بستری از جمال و زیبایی مهیا گشته تا کمال این موجود رقم خورد. یعنی اگر انسان با خویشتن خود و با جهان پیرامونش سازگاری و تلائم و سازواری یابد و جان و جهان خود را زیبا شناسد و زیبا بپاید، به مسیر کمالی خود پای می نهد و پیش میرود. لکن اگر این ارتباط خدشه یابد، یعنی اگر نگاه جمال بین آدمی دچار اعوجاج شود، کمال او نافرجام می ماند وراه به بیراهه می برد. این جا است که ادّعا می توان کرد زیبایی و هنر عهده دار تهذیب جان آدمی برای سیر کمالی او است.
اکنون جلوه های جمالی انسان و محیط او را از منظر قرآن کریم به تماشا می نشینیم:
1. انسان
قرآن کریم در تصویر کردن ارتباط انسان با خویشتن، تنها به ویژگی های زیست شناختی و صفات نفسانی خاص وی عنایت نمی کند؛ بلکه به مرتبه ای فراتر میرود، یعنی بیان هوشمندی درونی و ذاتی انسان برای درک ارتباط و پیوندش با مجموعة جهان آفرینش؛ ارتباطی که با ایمان به خداوند یگانه تعریف میشود.
خداوند فرماید:
وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ مِن سُلاَلَةٍ مِن طِینٍ«12» ثُمَّ جَعَلْنَاهُ نُطْفَةً فِی قَرَارٍ مَّکِینٍ«13» ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظَاماً فَکَسَوْنَا الْعِظَامَ لَحْماً ثُمَّ أَنشَأْنَاهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبَارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِینَ
هر آینه ما انسان را از گل خالص آفریدیم. سپس او را نطفهای در جایگاهی استوار قرار دادیم. آن گاه از آن نطفه، لخته خونی آفریدیم و از آن لخته خون، پارهگوشتی و از آن پارهگوشت، استخوانها آفریدیم و استخوانها را به گوشت پوشانیدیم. بار دیگر او را آفرینشی دیگر دادیم. در خور تعظیم است خداوند، آن بهترین آفرینندگان.
این آیات دید انسان به کیان خویش را هم در ساحت جسمی و هم روحی تصویر و تبیین می کند. این تصویر با بیان نخستین صحنة آفرینش حیات انسان آغاز میشود: ولقد خلقنا الانسان من سلالهْْ من طین.
در این جا، ذهن آدمی از ورای میلیون ها سال عبور میکند و به نخستین لحظه ی آفرینش بشر راه می یابد. بدین سان، تاریخی دل انگیز و جذاب را پیش روی آدمی می گشاید که شگفتی های آفرینش را به او نشان میدهد. آن گاه، با بیانی سخت زیبا و موجز و جمالی، قرارگاه نطفه را تصویر میکند که برآمده از ارتباط جفت انسانی است: ثم جعلناه نطفهْْ فی قرار مکین.
تذکر یک نکته در این جا روا است: تصویر کردن حالت های درونی روابط بشر، به ویژه آن جا که با خلوت و محرمیت و پرده نشینی همراه است، ظرافتی خاص می طلبد. مثلا همین بیان چگونگی ارتباط دو آدمی که زاینده ی بشری تازه است، می تواند عادی و معمولی صورت پذیرد؛ یا علمی؛ یا عاطفی و برانگیزاننده-ی احساس؛ یا ... . هرگاه بنا باشد این بیان با طراوت و زیبایی همراه گردد و در عین حال، انگیزاننده ی میل متناسب با خود نباشد، هم نیازمند هنرمندی است و هم طهارت و ظرافت می خواهد. اکنون قرآن کریم می خواهد آن لحظه را تصویر کند امّا نه با شیوه ای که خاص بشر است. زبان قرآن در این جا نیز ظرافت و طراوت و طهارت ویژه ی خود را دارد. نوعی تصویر استعاری به دست میدهد که هم زیبایی هنری را با خود داشته باشد و هم به مختصات ظریف آن عنصر اشاره کند. «قرار مکین» در این آیه، چنین نقشی را بر عهده دارد؛ یعنی هم با فخامت ادا شده تا عواطف را به سوی شهوت نگرداند و هم ظریف است و عناصر لطیف این مضمون را انتقال می دهد تا از یک بیان عادی ممتاز گردد.
آن گاه، به مراحلی می پردازد که این نطفه راه می سپرد تا به هیأت بشری درآید: فخلقنا المضغهْْ عظاما فکسونا العظام لحما. شاعرانگی این بیان درعین ایجاز عالی و نیز آهنگ ملایم و موزون آن، سبب شده که تصویری بلیغ از این سیر تکوین پدیدار گردد. سپس از مرحله ی نهایی یاد میشود: ثم أنشأناه خلقا آخر. همین بیان برانگیزاننده است؛ زیرا اجمال و ایهامی در آن است که ذهن را برای کاویدن و فهمیدن تحریک میکند. کاوش در این که «خلق دیگر» چگونه است و تناسب و سازگاری اجزای این آفریده چه پایه و مایه ای دارد. سپس برای آن که این جمال پدیدار از دل تناسب و سازگاری، به نهایت تصویر خود رسد، هاله ای از عظمت قدسی خویش بر گرد آن می کشد تا حس زیبایی شناسی عمیقی از آن بتراود: فتبارک الله أحسن الخالقین.
پی نوشت:
. سجده، آیه ی7.
. ایزاک آسیموف : ینابیع الحیاه، ترجمه ی ثابت جرجس، ص171.
. ذاریات، آیه ی 49.
. همان، ص272.
. ویل دورانت، مباهج الفلسفه، ترجمه ی احمدفؤاد، ص287.
. بقره، آیه ی117.
. حجر، آیه ی74.
. تین، آیه ی 4
. تغابن، ِآیه ی 3.
.غافر، آیه ی 64.
. کهف، آیه ی7.
. مؤمنون، آیه ی12 - 14
. عنایت شود که شاعرانگی چیزی سوای شعر است قرآن شعر نیست. اما سرشار از شاعرانگی است. شاعرانگی فضایی است که سخن را از ردیف سخن عادی بر می کشد و به آن تشخص و هویت جمالی می بخشد کلام با صفت شاعرانگی اگر در قالب خاصی ریخته شود شعر نام می گیرد؛ و همین جا است که برخی تفاوت ها را باید بازشناخت بسا کلام که شعر است و شاعرانگی ندارد؛ و بسا سخن که شاعرانگی دارد و شعر نیست.
نویسنده : سیّد ابوالقاسم حسینی(ژرفا)
