1. اين كه معاد ، جسماني است از نظر اكثريّت قاطع مسلمين شكّي در آن نيست. و همين مقدار اعتقاد براي مسلمان بودن كافي است. يعني مقدار ضروري اعتقاد براي مسلمان بودن در باب معاد ، باور داشتن اصل اين مطلب است كه انسان در روز قيامت با بدن محشور خواهد شد. امّا جزئيّات اين مطلب و اعتقاد به سنخ وجودي بدن اخروي ، كه بين علما به شدّت اختلافي است ، از اصول نيست ؛ بلكه از فروع اصول است كه رسيدن به نتيجه ي قطعي در اين باره براي اهل علم مشكل است كجا رسد براي توده ي مردم.
2. در باب معاد جسماني بين مسلمين دو نظر عمده وجود دارد. نگره ي اوّل اين است كه معاد صرفاً روحاني است. در مقابل ، انگاره ي ديگري بر اين است كه معاد هم جسماني است هم روحاني.
طرفداران معاد صرفاً روحاني ، كه برخي از حكماي مشاء و نيز برخي از حكماي اشراقي اند ، بر اين اعتقادند كه معاد جسماني مورد نظر متكلّمين ، كه جسم را جسم مادّي مي دانند ، طبق براهين فلسفي محال بوده شبهات آن غير قابل پاسخگويي است. لذا اينان آيات ناظر به معاد جسماني را حمل بر مجاز و از باب تشويق مردم به آخرت دانسته اند. (ر.ك: مبداء و معاد ،علي اللهورديخاني ، ص100)
امّا قائلين به هر دو معاد خود دو طايفه اند. گروهي از آنان ، كه عمدتاً متكلّمند ، جسم اخروي را از سنخ جسم مادّي مي دانند ؛ ولي گروه ديگر كه ملاصدرا و پيروان اويند جسم اخروي را جسمي غير مادّي مي شناسند. البته بايد توجّه داشت كه منظور اينان از جسم غير مادّي ــ آنگونه كه به غلط مشهور شده ــ جسم مثالي نيست.
در حكمت متعاليه برتر از جسم مثالي جسم ديگري نيز اثبات شده كه آن را جسم عقلي گفته اند. اين جسم به اعتباري عين جسم مثالي و به اعتباري ديگر غير آن است ؛ همان گونه كه جسم مثالي نيز به اعتباري عين جسم طبيعي و به اعتبار ديگري غير آن است. لذا برخي از منتقدينِ نگره ي صدرايي كه متوجّه سخن وي بوده اند بر او اشكال نموده اند كه جسم مورد نظر شما در حقيقت همان روح است ؛ لذا شما نيز در حقيقت قائل به معاد روحاني صرف هستيد.
امّا حكماي صدرايي بر اين اعتقادند كه اين منتقدين از درك جسم اخروي مورد نظر آنها عاجزند ؛ لذا گاه آن را با جسم مثالي و گاه ديگر با روح اشتباه مي كنند. حكماي صدرايي براهيني نيز براي معاد مورد نظر خود اقامه نموده اند. لكن ايشان معمولاً از علني نمودن معاد مورد نظر خود ابا داشته آن را در كلاسهاي عمومي فلسفه نيز مطرح نمي كنند كجا رسد در محيطهاي غير فلسفي. حكماي طراز اوّل صدرايي همواره بخش معاد اسفار را براي خواصّ تدريس مي كنند ؛ و تنها سيماي رقيق شده اي از آن را در مجامع علمي مطرح مي كنند.
قائلين به مادّي بودن جسم اخروي نيز دو دسته اند.
برخي بر آنند كه بدن محشور در آخرت ، عيناً از همين موادّ بدن دنيايي تشكيل خواهد شد. يعني خداوند متعال دوباره ذرّات پخش شده ي بدن دنيوي را گرد آورده و به صورت اوّل خود بازسازي خواهد نمود.
بارزترين شبهه اي كه بر اين نگره وارد شده شبهه آكل و مأكول است. امّا عدّه اي ديگر معتقدند كه بدن اخروي بدن مادّي است ؛ ولي لزومي ندارد كه موادّ تشكيل دهنده ي آن ، عين ذرّات پخش شده ي بدن دنيوي باشند ؛ بلكه بدن اخروي از هر خاكي درست شود بدن خود شخص خواهد بود.
چون تشخّص فرد به روح اوست نه به موادّ بدن او . لذا با اينكه در طول يك عمر بارها موادّ بدن انسان در اثر استهلاك سلولي عوض مي شود ولي باز انسان همان انسان است. لذا طبق اين بيان ، كه مقبولترين نگرش كلامي در ميان متكلّمين عقل گراست ، شبهاتي چون شبهه ي آكل و مأكول منتفي خواهند بود.