راز نماز (براى جوانان)
اى مهربان خداى
نماز، عبادتى بزرگ
چرا عبادت ؟
ريشه هاى عبادت
۱. عظمت خدا
۲. احساس نياز و وابستگى
۳. سپاس نعمت
۴. فطرت
چگونه عبادت كنيم ؟
۱. آگاهانه باشد.
۲. عاشقانه باشد.
۳. خالصانه باشد.
۴. خاشعانه باشد.
۵ . مخفيانه باشد.
شرايط تكليف
۱. بلوغ
۲. قدرت
۳. اختيار
۴. عقل
عبادت ، در ترازوى سنجش
شرايط صحّت عبادت
شرايط قبولى عبادت
۱. در بُعد اعتقادى ، «ايمان»
۲. در بُعد سياسى ، «ولايت»
۳. در بُعد اخلاقى ، «تقوا»
۴. در بُعد اقتصادى ، «رسيدگى به محرومين»
۵ . در بُعد اجتماعى ، «خوش رفتارى»
۶. در بُعد خانوادگى ، «رعايت حقوق»
نشانه قبولى عبادت
شرايط كمال عبادت
۱. مشكل تر بودن
۲. نظم و تداوم
۳. مهم تر بودن
۴. بركت داشتن
۵ . سبقت گرفتن
۶. نشاط و دوام
۷. بصيرت و يقين
سيماى نماز
نماز، سپاس نعمت
ادب و آداب نماز
مقدّمات نماز
۱. طهارت
۲. لباس و مكان نمازگزار
۳. شناخت قبله
۴. اذان
مقارنات نماز
۱. نيّت
نيّت چيست ؟
اخلاص
راه رسيدن به اخلاص
نشانه هاى اخلاص
۱. عدم توقّع از ديگران
۲. توجّه به تكليف ، نه عنوان
۳. پشيمان نشدن
۴. عدم تاءثير استقبال يا بى اعتنايى
۵ . يگانگى ظاهر و باطن
۲. تكبير
۳. قرائت
سوره حمد
سوره توحيد
۴. ركوع
۵ . سجود
۶. ذكر سُبْحانَ اللّه
۷. قنوت
۸ . تشهّد
۹. سلام
تعقيبات نماز
تسبيحات حضرت زهرا عليهاالسلام
سجده شكر
نماز جماعت
عدالت پيشنماز
نمازهاى ديگر
۱. نماز جمعه
۲. نماز باران
آداب اين نماز از جمله عبارت اند از:
۳. نماز عيد
۴. نمازهاى نافله
سخن ناشر
راز نماز (براى جوانان)
نويسنده : حجت الاسلام محسن قرائتى
تدوين : جواد محدّثى
سخن ناشر
با تاءسيس «مركز فرهنگى درسهايى از قرآن» در سال ٧٥، تاءليفات حجّت الاسلام والمسلمين محسن قرائتى كه به صورت پراكنده توسط ناشران محترم چاپ و منتشر مى گرديد، جهت تصحيح و تكميل در اختيار اين مركز گذاشته شد و بحمداللّه همه آنها خصوصا مجلّدات اوّليه «تفسير نور» پس از بازبينى و ويراستارى در مسير نشر قرار گرفت .
كتاب «راز نماز» نيز كه بارها توسط ستاد اقامه نماز به چاپ رسيده است ، (چاپ چهاردهم ، به تعداد ٠٠٠/٢٠٠ نسخه بوده است) از اين پس توسّط اين مركز منتشر مى گردد.
اميد كه خوانندگان گرامى ما را از پيشنهادات و نظرات خود بهره مند نموده و مطالب خود را به نشانى :
تهران - صندوق پستى ٥٨٦ / ١٤١٨٥ ارسال نمايند.
مركز فرهنگى درسهايى از قرآن
اى مهربان خداى
بسم الله الرحمن الرحيم
اى مهربان خداى :
گم گشته ام تو بودى و كردم چو ديده باز
ديدم به آسمان و زمين و به بام و در
تابنده نور توست
هر جا ظهور توست
ديدم به هيچ نقطه تهى نيست جاى تو
خوش مى درخشد از همه سو جلوه هاى تو
اى مبداء وجود!
از كثرت ظهور، نهان شد كه كيستى
از هر چه ظاهر است ، تويى آشكارتر ... مستور نيستى
نزديك تر ز من به منى ، دور نيستى
تو آشكاره اى ... من زين ميان گُمم
كور ار نبيند، اين گنه آفتاب نيست
نقص از من است ، ورنه رُخت را حجاب نيست .
اى مهربان خداى !
در قلب من تبى است گدازان و دردناك
احساس مى كنم كه به كانون جانِ من
سوزنده آتشى است كه سر مى كشد به اوج
احساس مى كنم عطشى مست و بى قرار
اندر فضاى هستى من مى دود چو موج
اين سوز عشق توست ،
در من ، چو جان نهان
احساس مى كنم ،
درمان نسازد اين تبِ من جز دواى تو
زائل نسازد اين عطش ، الاّ لقاى تو
اى مهربان خداى !
احساس مى كنم خلائى در وجود خويش
كان را نمى برد ز ميان ، جز پرستشت
اى نازنين خداى !
احساس مى كنم كه بود در سرشتِ من
سوزنده ، يك نياز
داغ نياز را نزدايد ز سينه ام
جز لذّت پرستش و جز نشئه وصال
مخمورى مرا به جز اين مى ، علاج نيست
مطلب عيان بود، به بيان احتياج نيست
اى مهربان خداى !
تو، راز جان و مايه سرمستى منى
تو هستى منى
در عمق فكر و پرده جانم تويى ، تويى
آرام دل ، فروغ روانم تويى ، تويى
هر جا نگاه مى دود، آنجا نشان توست
روشنگر وجود، رخِ دلستان توست . (١)
نماز، عبادتى بزرگ
شناخت معبود و آفريدگار، محبّت او را در دل ايجاد مى كند و اين محبّت ، انسان را به پرستش و عبادت و اظهار كوچكى و تواضع در برابر عظمت او وا مى دارد.
نماز، جلوه اى از بندگى انسان در پيشگاه خدا و مظهر عبوديّت و عبادت است . آنكه «بنده» آفريدگار است و اين بندگى را احساس مى كند و مى داند و باور دارد، در برابر او، مطيع است و در پيشگاهش سر بر خاك مى نهد و به سجده مى افتد و با وى راز مى گويد و نياز مى طلبد و آن خالق يگانه را كه سر رشته دارِ اوست ، به عظمت و پاكى مى ستايد.
چرا عبادت ؟
فلسفه آفرينش انسان ، بندگى و عبادت و عبوديّت است . اين صريح كلام الهى در قرآن كريم است كه مى فرمايد:
«وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالاِْنسَ إِلا لِيَعْبُدُونِ» (٢)
جن و انس را، جز براى پرستش و بندگى خود نيافريدم .
اين حكمت و هدف والا، سرلوحه همه رسولان الهى نيز بوده است . در قرآن مى خوانيم : «وَ لَقَدْ بَعَثْنا فِى كُلِّ اُمَّةٍ رَسُولاً اَنِ اعْبُدُوا اللّهَ وَاجْتَنِبُوا الطّاغُوت» (٣)
در هرامّتى پيامبرى برانگيختم كه (به مردم بگويند:) بنده خدا باشيد و از طاغوت بپرهيزيد.
ناگفته نماند كه اين بندگى كردن ، سودى به خدا نمى رساند بلكه مايه عزّت و سعادت خود انسان است وگرنه خداوند بى نياز مطلق است :
من نكردم خلق تا سودى كنم بلكه تا بر بندگان جودى كنم اگر معلّم به شاگردانش مى گويد: درس بخوانيد، نفع اين درس خواندن به خود آنان بر مى گردد و براى معلّم سودى ندارد.
ريشه هاى عبادت
١. عظمت خدا
برخورد با يك شخصيت برجسته ، انسان را به تواضع وا مى دارد، ديدار با يك دانشمند بزرگ ، آدمى را به تكريم و احترام وا مى دارد، چون كه انسان در برابر عظمت و دانش آن شخصيت و اين دانشمند، خود را كوچك و كم سواد مى بيند. خداوند، مبداء همه عظمت ها و جلال هاست . شناخت خدا به عظمت وبزرگى ، انسان ناتوان وحقير را به كُرنش وتعظيم در برابر او وامى دارد.
٢. احساس نياز و وابستگى
انسان ، عاجز، نيازمند و ناتوان است و خداوند، در اوج بى نيازى و غناى مطلق ، و سر رشته دار امور انسان هاست . اين هم عاملى است ، تا انسان در برابر خداوند «بندگى » كند.
٣. سپاس نعمت
توجه به نعمت هاى بى حساب و فراوانى كه از هر سو و در هر زمينه ما را احاطه كرده ، قوى ترين انگيزه را براى پرستش پروردگار ايجاد مى كند. نعمت هايى كه حتّى پيش از تولّد شروع مى شود و در طول زندگى همراه ماست و در آخرت هم (اگر شايستگى داشته باشيم) از آن بهره مند خواهيم شد. قرآن به اين نكته اشاره كرده و به مردم زمان پيامبر صلى الله عليه و آله مى فرمايد:
«فَلْيَعْبُدُواْ رَبَّ هَذَا الْبَيْتِ الَّذِىَّ اءَطْعَمَهُم مِّن جُوعٍ وَءَامَنَهُم مِّنْ خَوْف» (٤) بايد خداى كعبه را عبادت كنند، خدايى كه آنان را از گرسنگى نجات داد و از ترس ، ايمن ساخت .
٤. فطرت
در سرشت انسان ، پرستش و نيايش وجود دارد. اگر به معبود حقيقى دست يافت ، كه كمال مطلوب همين است ، و اگر به انحراف و بيراهه دچار شد، به پرستش معبودهاى بدلى و باطل مى پردازد. بت پرستى ، ماه و خورشيد پرستى ، گوساله و گاو پرستى ، نمونه هايى انحرافى است كه وجود دارد، كسانى هم پول و مقام و همسر و ماشين و مدال و ... را مى پرستند.
انبيا آمده اند تا فطرت را در مسير حق ، هدايت كنند و انسان را از عبادت هاى عوضى نجات بخشند. حضرت على عليه السلام در مورد بعثت رسول خدا صلى الله عليه و آله مى فرمايد:
«فَبَعَثَ اللّهُ مُحَمَّدا بِالْحَقَّ لِيُخرِجَ عِبادَهُ مِنْ عِبادَةِ الاوثانِ اِلى عِبادَتِهِ ...» (٥) خداوند حضرت محمّد صلى الله عليه و آله را برانگيخت ، تا بندگانش را از «بت پرستى » به «خدا پرستى » دعوت كند.
روحِ عبادت در فطرت انسان نهفته است و اگر درست رهبرى نشود به عبادت بت و طاغوت مى گرايد. مثل ميل به غذا كه در هر كودكى هست ، ولى اگر راهنمايى نشود، كودك خاك مى خورد و لذّت هم مى برد. بدون هدايت صحيحِ اين گرايش فطرى نيز، انسان به عشق هاى زودگذر پوچ يا پرستش هاى بى محتواى انحرافى دچار مى شود.
چگونه عبادت كنيم ؟
مگر نه اينكه نشانى هر خانه را بايد از صاحب خانه گرفت ؟ و مگر نه اينكه در هر ضيافت و مهمانى ، بايد نظر ميزبان را مراعات كرد؟
عبادت ، حضور در برابر آفريدگار است و نشستن بر سر مائده هاى معنوى كه او براى «بندگان» خود فراهم كرده است .
پس ، چگونگى عبادت را هم از او بايد فراگرفت و به دستور او عمل كرد و ديد كه او چه چيز را عبادت دانسته و عبادت را به چه صورت از ما طلبيده است ؟
غير از شكل ظاهرى عبادات ، به خصوص نماز كه بيشتر در چگونگى آن سخن خواهيم گفت ، محتواى عبادت را بايد از ديد اولياى دين و متن مكتب شناخت و به كار بست .
بهترين عبادت ها آن است كه :
١. آگاهانه باشد.
دو ركعت نمازِ انسان آگاه و دانا، از هفتاد ركعت نماز شخص نادان برتر است . و عبادت كننده ناآگاه ، همچون الاغ آسياب است كه مى چرخد ولى پيش نمى رود. (٦)
امام صادق عليه السلام مى فرمايد: كسى كه دو ركعت نماز بخواند و بداند با كه سخن مى گويد، گناهانش بخشيده مى شود. (٧) در اين صورت است كه نماز، معراج روح مى شود و عامل بازدارنده از فساد و موجب قرب به خدا مى گردد.
٢. عاشقانه باشد.
آنچه موجب نشاطروح در عبادت مى شود وعابداز پرستش خود لذّت مى برد، عشق به اللّه و شوق به گفت وگوى با اوست .
عبادت هايى بى روح و از روى كسالت و سستى و خمودى ، نشانه نداشتن شور و شوق نيايش و نجوا با پروردگار است . در دعا مى خوانيم : «... وَ اجْعَلْ نِشاطِى فى عِبادَتِكَ» (٨)
خداوندا! نشاط مرا در عبادت خودت قرار بده .
آنان كه از عبادت لذّت نمى برند، همچون بيمارانى هستند كه از غذاى لذيذ، لذّت نمى برند.
اگر اين شوق وعشق باشد، ديگر چندان نيازى به تبليغ ، تشويق و تحريك از بيرون نيست ، بلكه انگيزه درونى انسان را به عبادت وامى دارد و آنگونه كه براى ديدار شخصيت معروف ومحبوبى ، لحظه شمارى مى كنيم واز آن ديدار، مسرور مى شويم ، از عبادت هم به وجد و نشاط مى آييم .
براى عاشقان ، شنيدن صداى «اذان » اعلام فرا رسيدن لحظه ديدار است . پيامبر اسلام به بلال مى فرمود: «اَرِحْنا يا بلال» (٩) اى بلال ! ما را از غم و تلخى نجات بخش . اين شوق زايد والوصف آن حضرت را به نماز مى رساند.
٣. خالصانه باشد.
هيچ چيز همچون «ريا» و خودنمايى و مردم فريبى ، آفت عبادت نيست . از طرف ديگر، هيچ چيز چون خلوص ، ارزش آفرين عبادت و نماز نيست . البتّه داشتن اخلاص در عبادت بسيار دشوار است ، و دل و جان را از تهاجم وسوسه هاى ابليسى رهاندن ، رنجى بزرگ دارد و همتى بلند و اراده اى نيرومند مى طلبد. عبادت تا خالص نباشد، در درگاه الهى پذيرفته نيست و تنها پيشانى بر زمين سودن و قرائت صحيح داشتن و در صف اوّل جماعت ايستادن و ... ملاك نيست . بايد نماز و بندگى از رنگِ ريا پاك و به رنگِ الهى «صبغة اللّه» (١٠) آراسته باشد تا به خدا برسد. تعبير قرآن چنين است : «وَمَآ اءُمِرُوَّاْ إِلا لِيَعْبُدُواْ اللّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ» (١١)
هيچ دستور عبادى براى مردم نيامده مگر آنكه امر به اخلاص در آن شده است .
٤. خاشعانه باشد.
خشوع ، حالت قلبى انسان در عبادت و نتيجه توجّه كامل به مقام بندگى در آستانِ الهى است . آنكه نياز و عجز خود را مى داند و عظمت و كمال الهى را مى شناسد و در عبادت ، خود را در برابر آن خداى بى همتا و آگاه مى يابد. حالتى متناسب با اين «حضور» پيدا مى كند، در اين حالت قلب ، خاشع مى شود، نگاه افتاده مى گردد و توجّه از هر چيز ديگر بريده و به معبود متوجّه مى شود.
قرآن در توصيف مؤ منان و عبادت شان مى فرمايد: «الَّذِينَ هُمْ فِى صَلاَ تِهِمْ خَشِعُونَ» (١٢) در نمازشان خاشع اند.
اين حالت ، محصول آن توجّه است ، در حديث مى خوانيم : «اُعبُدِ اللّهَ كَاءَنَّكَ تَراهُ» (١٣) خدا را چنان عبادت كن كه گويا او را مى بينى . «فَصَلِّها لِوَقتِها صَلاةَ مُوَدَّعٍ» (١٤)
چنان نماز را در وقت خودش بخوان كه گويا آخرين نماز است . يعنى همواره اين حالت را داشتن كه گويا فقط براى همين يك نماز، فرصت باقى است .
٥ . مخفيانه باشد.
رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: «اَعظَم العبادة اَجرا اَخفاها» (١٥) پاداش عبادتى بيشتر وبزرگتر است كه مخفى تر باشد. اين براى آن است كه عبادت (به خصوص عبادت هاى مستحب) در حضور جمع ، زمينه بيشترى براى تظاهر وريا دارد.
البتّه اين در مواردى است كه اسلام ، خود امر به عبادت آشكار نكرده باشد، همچون نمازجماعت در مسجد كه از نماز فرادى در خانه برتر است .
شيطان ، دشمن رستگارى انسان است و سوگند خورده است كه همواره در راه انسان ، چاه گمراهى بكند و پرتگاه گناه پديد آورد و انسان را مانند خودش جهنّمى كند. از اين رو، براى تباه ساختن عمل انسان ، دام مى گسترد و عبادت او را فاسد مى كند. يا از راه ريا و خراب كردن نيّت . يا پديد آوردن عُجب و خودپسندى به خاطر عبادت . يا از طريق سلب توفيق از انسان . و ... يا از راه كشاندن به گناه ، كه موجب تباه شدن و هدر رفتن زحمت انسان در طريق بندگى مى شود.
همچون كشاورزى كه محصول زحمت هاى طاقت فرسايش ، با جرقه اى مى سوزد و دود مى شود، و يا جامى از آب زلال كه با افتادن حشره يا ريختن خاك در آن ، آلوده مى شود.
شرايط تكليف
از ميان موجودات ، انسان ويژگى تكليف را داراست و اين از امتيازات و افتخارات اوست كه از سوى خداى هستى ، فرمان مى يابد و عهده دار انجام كارها و وظايفى مى شود كه خواسته پروردگار جهان است .
يكى از علما، هميشه سالگرد بلوغ خود را كه مرحله رسيدن به «تكليف» است جشن مى گرفت و مى گفت : در چنين روزى ، لياقت مسئوليت پذيرى و انجام تكاليف الهى را يافته ام . روز رسيدن به تكليف ، روز مباركى است و شايسته است كه براى آن «جشن تكليف » گرفت .
به هر حال ، آنچه كه شرط تكليف انسان است به صورت فشرده از اين قرار است :
١. بلوغ
بلوغ سنّى آن است كه پسران ، پانزده سال را تمام كرده ، به سن ١٦ سالگى وارد شوند (١٦) و دختران ٩ سال را به پايان رسانده ، ده ساله شوند.
با اين بلوغ تكليفى ، انجام همه واجبات دينى و پرهيز از محرّمات ، بر انسان لازم مى شود و در صورت تخلّف ، گناه كرده و مورد مؤ اخذه الهى قرار مى گيرد.
غير از اين بلوغ ، بلوغ هاى ديگرى هم هست . همچون :
الف) بلوغ سياسى در مسائل اجتماعى و آگاهى هاى سياسى و شناخت جامعه و روابط حكومتى و ...
ب) بلوغ اقتصادى كه رسيدن به مرحله اى از رشد است كه انسان بتواند در اموال خود، عاقلانه و بر اساس مصلحت ، دخل و تصرّف كند و قادر بر حفظ اموال خود باشد.
ج) بلوغ ازدواج ، كه دختر و پسر، غير از سنّ و سال ، توانايى اداره زندگى و پذيرش مسئوليت ازدواج و تشكيل خانواده را داشته باشند.
گرچه بلوغ ، شرط تكليف است ، ولى پيش از رسيدن به سنّ تكليف ، هم نوجوانان وظيفه دارند با عادت دادن خود به انجام وظايف و دورى از گناهان ، آماده ورود به مرحله تكليف شوند، و هم اولياى آنان موظّف اند به نحوى آنان را تربيت كنند و به نماز و عبادت و پرهيز از معاصى عادت دهند كه هنگام تكليف ، مشكلى از نظر شناخت وظيفه و آگاهى به مسائل و مبانى دينى و اجراى دستورات الهى نداشته باشند.
٢. قدرت
تكليف ، تابع توان است . خداى دادگر، از هيچ كس عملى فوق طاقت او نخواسته است و اگر كسى نسبت به انجام كارى ناتوان باشد، تكليفى هم ندارد. خداوند در قرآن مى فرمايد:
«لاَ يُكَلِّفُ اللّهُ نَفْساً إِلاّ وُسْعَهَا» (١٧)
خداوند هيچ كس را جز در حدّ توان او تكليف نمى كند.
٣. اختيار
شرط ديگر تكليف ، اختيار است . اگر فشار و اجبار، مانع انجام وظيفه شد، در شرايط اضطرار و ناچارى ، انسان مكلّف نيست و ترك تكليف هم كيفر ندارد، مثل آنكه حكومتى طاغوتى مانع رفتن انسان به حج شود، يا ظالمى انسان را به زور، وادار به خوردن روزه كند.
٤. عقل
عقل ، وجه برترى انسان بر حيوان و شرط تكليف و پشتوانه معرفت و عمل اوست . كيفر و پاداش انسان نيز بستگى به آن دارد. كسى كه ديوانه و سفيه باشد، از محدوده تكاليف بيرون است . بنا به اهمّيت اين گوهر پربها در وجود انسان و زندگى او، خداوند هر چه را كه به عقل و كارآيى آن لطمه بزند حرام ساخته ، مانند شراب ، و به آنچه موجب كمال و شكوفايى آن شود، دستور داده است ، همچون دانش آموختن ، مشورت كردن ، مسافرت و كسب تجربه و ...
عبادت ، در ترازوى سنجش
گفتيم : عبادت ، يعنى بندگى و پرستش ، اطاعت امر خدا و انجام تكليف الهى ، خواستِ خود را فداى خواسته پروردگار كردن و گردن نهادن به احكام شرع .
آنچه به عنوانِ تكليف و عبادت انجام مى شود، به لحاظ نيّت و محتوا و كيفيّت انجام و خصوصيات فردى هر كس ، مراحل و مراتبى مى يابد.
گاهى عمل عبادى ، تنها مرتبه صحّت و درستى را از نظر رعايت شرايط دارد، گاهى به مرتبه قبول مى رسد، و گاهى هم صفت كمال مى يابد. پس براى عبادات ، شرايط زير مطرح است :
١. شرايط صحّت عبادات
٢. شرايط قبولى عبادات
٣. شرايط كمال عبادات
و اينك توضيحى پيرامون اين سه مرحله و سه نوع شرايط:
شرايط صحّت عبادت
هدفِ درست و شكلِ صحيح عبادت ، دو عامل مهمّ در صحّت آن است . يعنى هم مقصود از عبادت ، بايد رضاى خدا و قصد قربت و انجام فرمان الهى باشد، نه جلب نظر مردم و ريا و خودنمايى ، و هم صورت ظاهرى آن ، طبق دستور باشد، حتّى در جزئيات آن .
عمل خالص و نيّت خدايى در عبادات ، آن است كه چشمداشت تمجيد و تشكّر از مردم نداشته باشيم ، براى خدا كار كنيم و اجر خود را در بندگى و طاعت ، از او بخواهيم .
امام صادق عليه السلام فرمود: «وَالعَمَلُ الخالِصُ الَّذى لا تُريدُ اَنْ تَحمِدَكَ عَلَيْهِ اَحَدٌ اِلاّ اللّهُ» (١٨)
عمل خالص عملى است كه در انجامش ، جز از خدا، از احدى انتظار سپاس وستايش نداشته باشى .
عامل ديگر صحّت عبادت به شكل آن مربوط است ، يعنى عمل ، طبق آنچه گفته اند و مطابق دستور شرع باشد، نه بر اساس ذوق و سليقه شخصى يا مد روز يا پسند مردم . اينكه مثلا نماز را چگونه بايد خواند، كجا آهسته و كجا بلند، كجا نشسته و كجا ايستاده ، كجا چهار ركعت و كجا دو ركعت ، و ... همه طبق دستور باشد، گرچه همه عبادت است .
رسول خدا صلى الله عليه و آله فرموده است :
«لا قَوْلٌ وَ لا عَمَلٌ و لا نيّةٌ اِلاّ بِاِصابَةِ السُّنَةِ» (١٩) هيچ ارزشى براى گفته ها و عمل ها نيست ، مگر آنجا كه به سنّت برسيم و متعبّد باشيم و طبق دستور، عمل كنيم .
اگر به شما بگويند در صد قدمى گنجى است كه مى توانيد استخراج و تصاحب كنيد، اگر ٩٨ قدم يا ١٠٢ قدم برويد و حفر كنيد، به گنج دست نخواهيد يافت و رنج بيهوده كشيده اند.
در گرفتن شماره تلفن ، يك شماره كم و زياد، تماس را با خانه يا اداره ديگرى بر قرار مى كند و كليد، اگر يك دندانه كم يا زياد يا جابجا ساخته شود، قفل را نخواهد گشود.
امّا كسانى از روى انحراف ، در شك عبادت خدا تغييراتى مى دهند. اين تغيير دادن ها گاهى از روى لجاجت است ، گاهى روشنفكر مآبى علّت آن است ، گاهى مقدّس مآبى و كلاه شرعى سبب آن مى شود و گاهى جهالت و نادانى يا عوامل ديگر.
«تعبّد» آن است كه حتّى در شكل عمل هم ، آنگونه كه دستور دين است ، بى كم و كاست ، عمل كنيم تا به مفهوم صحيح ، «بندگى » كرده باشيم .
شرايط قبولى عبادت
مقصود، شرايطى است كه رعايت آن ها، علاوه بر درستى عمل ، موجب قرب به خدا و جلب رضاى او مى شود. ممكن است نمازى صحيح باشد ولى سبب رشد و تزكيه روح نشود، همچون دارويى كه شفابخش نباشد، يا جنسى در بازار بى مشترى باشد. عبادت هم ، گاهى تنها در حدّ نجات بخشى از كيفر است ، ولى گاهى انسان را محبوب خدا و عمل را مقبول درگاهش مى سازد.
در آيات و روايات ، نكات بسيارى پيرامون قبولى عبادت و عمل مطرح است كه به عنوان نمونه ، چند مورد ذكر مى شود.
١. در بُعد اعتقادى ،«ايمان»
قرآن كريم مى گويد: اعمال شايسته و صالح ، از كسى كه «مؤ من» باشد، موجب حيات طيّبه مى شود. «مَنْ عَمِلَ صَلِحاً مِّن ذَكَرٍ اءَوْ اءُنثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيَوةً طَيِّبَه و در آيه ديگرى مى فرمايد: «وَمَن يَكُفُرْ بِالاِْيمَنِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ» (٢٠) كسى كه كفر ورزد و ايمان را نپذيرد، اعمالش تباه مى شود.
آنكه خدا را باور ندارد، چگونه انتظار دارد پرستش هايش مورد پذيرش آفريدگار قرار گيرد؟
٢. در بُعد سياسى ،«ولايت»
آنچه عمل را در مسير صحيح و خدايى قرار مى دهد، پيروى از رهبرى آسمانى و شايسته است . در سايه چنين رهبرى و ولايتى ، خط صحيح عمل و عبادت ، كارساز مى شود و در غير آن ، يا بى خاصيت و بى اثر مى شود، يا عبادت هم در راستاى اهداف دشمنان راه خدا قرار مى گيرد.
اگر مسافران ، با راننده اى راه شناس و امين مسافرت كنند، هر چند ژنده پوش و نامرتّب باشند، سرانجام به مقصد مى رسند. ولى سرنشينان شيك پوش و آراسته اتومبيلى كه به راننده اش اطمينان نيست ، ناشى يا مست است يا مسير را عوضى مى رود، هرگز به مقصد نمى رسند، بلكه چه بسا نابود مى شوند.
امروزه كشورهاى اسلامى ، ارزشمندترين دستورالعمل هاى اسلامى را در اختيار دارند ولى بخاطر گردن ننهادن به رهبرى معصومين يا جانشينان آنان و تن دادن به ولايت جور وحكومت طاغوت ها، دچار ذلّت ، تفرقه وضعف اند.
عبادت در سايه رهبرى صحيح ، مفهوم راستين خود را مى يابد و خداوند آن را مى پسندد و مى پذيرد.
در حديث از امام باقر عليه السلام آمده است :
«مَنْ دانَ اللّهَ بِعِبادَةٍ يَجْهَدُ فيها نَفْسَهُ وَ لا اِمامَ لَهُ مِنَ اللّهِ فَسَعْيُهُ غَيْرُ مَقْبُولٍ» (٢١) كسى كه ايمان به خدا دارد و عبادت هاى جانفرسا هم انجام مى دهد، ولى امام شايسته اى از طرف خدا ندارد، تلاشش بى فايده و نپذيرفته است .
در حديثى ديگر مى خوانيم :
«مَنْ لَمْ يَتَوَلَّنا لَمْ يَرْفَعِ اللّهُ لَهُ عَمَلا» (٢٢)
هر كه ولايت ما را نپذيرد و به رهبرى ما گردن ننهد، خدا عملى را از او بالا نمى برد.
٣. در بُعد اخلاقى ،«تقوا»
بندگى خدا با شرط تقوا و ترك گناه ، قبول مى شود. قرآن پس از ذكر داستان هابيل و قابيل ، كه هر دو به درگاه خداوند قربانى كردند و قربانى يكى پذيرفته و ديگرى ردّ شد، مى فرمايد: «إِنَّمَا يَتَقَبَّلُ اللّهُ مِنَ الْمُتَّقِينَ» (٢٣)
خداوند، تنها از اهل تقوا، «قبول » مى كند.
آنكه دزدى كند و مال ديگران را انفاق كند، مقبول نيست . آنكه حق مردم را بخورد وبه نماز بايستد، نمازش مردود است .
آنكه نماز را ترك كند ولى جهاد نمايد، يا به ديگران ستم كند و نماز بخواند، يا به ديگرى تهمت بزند و غيبت كند و به زيارت هم برود، يا چشم ناپاك به نواميس مسلمين داشته باشد و نماز شب هم بخواند، آن نماز و جهاد، و اين زيارت و نافله را خدا نمى پذيرد، چون همراه با تقوا نيست و بدون تقوا هيچ عملى براى انسان ، عمل خير به حساب نمى آيد.
٤. در بُعد اقتصادى ،«رسيدگى به محرومين»
نيازمندان و فقيران ، بندگان خدايند. آن عبادت و بندگى كه همراه با رسيدگى به وضع بندگان ناتوان و محروم خدا نباشد، بى ارزش است . در آيات و روايات ، موضوع «نماز» و «زكات»، معمولا در كنار هم آمده است كه يكى ارتباط با خداست و ديگرى ارتباط با خلق خدا.
از امام رضا عليه السلام نقل شده كه فرمود:
«مَنْ صَلّى وَ لَمْ يُزَكِّ لَمْ تُقْبَلْ صَلوتُهُ» (٢٤) نماز افرادى كه زكات ندهند، پذيرفته نيست .
آرى نپرداختن حقوق واجب محرومين ، اموال انسان را آميخته به حرام مى كند و زندگى از مسير الهى بيرون مى رود.
٥ . در بُعد اجتماعى ،«خوش رفتارى»
اساس جامعه اسلامى بر اخوّت و صفا و برادرى ميان مسلمانان است . هر چه كه اين روابط را به هم بزند و وحدت را بشكند و حرمت افراد را زير پا بگذارد، چنان ناپسند است كه قبول عبادت را هم با مشكل مواجه مى سازد. غيبت و بهتان باشد، يا تفرقه انگيزى و نمّامى ، سوء خلق و بدرفتارى باشد، يا مردم آزارى و قطع رحم .
بر عكس ، صله رحم ، حسن خلق ، مودّت با مردم و حسن نيّت با ديگران ، موجب رضاى خدا و قبول اعمال است . در اين زمينه ها حديث بسيار است . به اين روايت توجّه كنيد.
رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود:
هر كس مسلمانى را غيبت كند، تا چهل روز، نماز و روزه اش قبول نمى شود، مگر اينكه غيبت شده او را ببخشد. (٢٥)
رسول خدا صلى الله عليه و آله به ابوذر فرمود:
از هجران و قهر كردن با برادر دينى بپرهيز، چرا كه با اين ترك رابطه ، عمل قبول نمى شود. (٢٦)
و امام صادق عليه السلام فرمود:
بد اخلاقى و بدرفتارى عمل را تباه مى كند، آن گونه كه سركه عسل را. (٢٧)
٦. در بُعد خانوادگى ،«رعايت حقوق»
والدين و فرزندان نسبت به هم حقوق متقابل دارند و كسانى كه اين حقوق را مراعات نكنند، خدا نماز و كارهاى نيك آنها را نمى پذيرد. (٢٨)
به روايت امام صادق عليه السلام :«مَنْ نَظَرَ اِلى اَبَويْهِ نَظَرَ ماقِتٍ وَ هُما ظالِمانِ لَهُ. لَمْ يَقْبَلِ اللّهُ لهُ صَلاةً» (٢٩)
فرزندى كه از روى خشم به پدر و مادر خود نگاه كند - هر چند والدين در حق او كوتاهى و ظلم كرده باشند - نمازش از سوى خدا پذيرفته نيست .
آرى پيوند با خدا در صورتى مفيد است كه پيوند خانوادگى ، با رعايت حقوق و وظايف متقابل ميان افراد، مراعات شود.
نماز، معراج روح و نردبان معنّويت است . در صورتى مى توان از اين نزدبان عروج كرد كه پايه اش لغزان نباشد. پايه استوار ارتباط با خدا، روابط صحيح ميان افراد خانواده است .
نشانه قبولى عبادت
با اين همه شرايطى كه براى قبولى عبادت و نماز است ، بايد مراقب بود نماز بى فايده و پرستش بى خاصيت نداشته باشيم . صِرف انجام تكليف ، كافى نيست ، بايد چنان انجام وظيفه كرد، كه صاحب فرمان كه خداوند است ، بپذيرد.
على عليه السلام مى فرمايد: «كُونُوا عَلى قَبُولِ الْعَمَلِ اَشدَّ عنايتا مِنْكُمْ عَلَى الْعَمَلِ» (٣٠) بيشترين توجه شما، به قبولى عمل باشد، نه اصل عمل !
با اين حساب ، از كجا مى توان فهميد كه طاعتمان را خدا پذيرفته است ؟
امام صادق عليه السلام نشانه آن را چنين بيان مى كند:
«مَنْ اَحَبَ اَنْ يَعْلَمَ اَقُبِلَتْ صَلوتُهُ اَمْ لَمْ تُقْبَلْ فَلْيَنْظرْ هَلْ مَنَعَتْهُ صَلوتُهُ عَنِ الْفَحْشاءِ وَالْمُنْكَرِ؟ فَبِقَدْرِ ما مَنَعَتْهُ قُبِلتْ مِنْهُ» (٣١)
هر كه مى خواهد بداند آيا نمازش پذيرفته شده يا نه ، ببيند آيا نمازش ، او را از گناه و زشتى بازداشته است ؟ به هر مقدار كه نمازش ، مانع گناه و منكر شود، نمازش قبول شده است .
شرايط كمال عبادت
غير از شرط صحّت و شرايط قبول ، شرايطى هم براى كمال عبادت است . يعنى اگر اين شرايط باشد، عمل عبادى ارزشى فوق العاده و كمالى بالاتر خواهد داشت . عبادات واعمالى كه شرايط زير را داشته باشد، برتر وكامل تر است :
١. مشكل تر بودن
در عبادت ، بايد دشوارى آن را تحمل كرد و بر سستى و تن پرورى غلبه يافت و به پرستشى عاشقانه و پيوسته پرداخت . على عليه السلام فرموده است : «اَفْضَلُ الاَعْمالِ ما اَكْرَهْتَ نَفسَكَ عَلَيهِ» (٣٢) بهترين كارها، عملى است كه خود را (على رغم عدم پذيرش نفس) بر آن وادار كنى .
آنكه در لحظات سخت ، از رسول خدا حمايت ويارى كند.
آنكه با پاى پياده به سفر حج و زيارت برود.
آنكه با جان و مال ، در راه خدا مبارزه كند.
آنكه در راه دين ، سختى بيشترى تحمّل كند، از فضيلت بيشترى برخوردار است .
٢. نظم و تداوم
عبادت اگر برنامه هاى دائمى ومنظّم داشته باشد، بهتراست . در روايات آمده است كه مؤ من ، اوقات وكارهاى خود را تقسيم مى كند وبخشى را براى عبادت ومناجات با خدا قرار مى دهد.
٣. مهم تر بودن
در كارها بايد اهمّ و مهمّ كرد و كارهاى «مهمّ» را فداى كارهاى «مهم تر» نمود.
وقتى بستگان انسان نيازمند هستند، چرا صدقه به ديگران ؟
وقتى كارهاى مستحب ، به واجبات انسان ضرر بزند، چه نيازى به انجام آن ها؟
وقتى كارى ، نفع عام ترى دارد، چرا پرداختن به امورى كه خيرش محدود و موقّت است ؟
على عليه السلام مى فرمايد:
«لا قُرْبَةَ بَالنَّوافِلِ اِذا اَضَرَّتْ بِالْفَرائِضِ» (٣٣) هرگاه نمازهاى مستحب ، به نمازهاى واجب ضرر برساند، ديگر آن نافله ها موجب قرب به خدا نخواهد شد.
٤. بركت داشتن
گاهى كمال يك عمل ، در بركت داشتن آن است ، يعنى كارى باشد كه خير و سود آن ، جاودان و گسترده و باقى باشد، نه موقّت و گذرا.
٥ . سبقت گرفتن
در كارهاى نيك ، پيشتاز بودن و شتاب به سوى صالحات و خيرات ، امتيازات ويژه اى دارد.
پيوستن به اسلام در آغاز امر، برتر از مسلمان شدن در روزگار غلبه و قدرت مسلمين است . (٣٤) به سوى نماز اوّل وقت بايد شتافت . در كارهاى خداپسند بايد پيشقدم بود. تاءكيد بر «سارعوا» (٣٥) و «سابقوا» (٣٦)، در قرآن و حديث نشان آن است كه سرعت و سبقت در عبادت مايه كمال عبادت است .
٦. نشاط و دوام
منافقان ، نماز را با كسالت و بى نشاط مى خوانند. (٣٧)
اهل شك ، در عبادت شان دچار ترديد و سستى مى شوند.
عبادتى كامل تر است كه همراه با نشاط، و برخوردار از استمرار و پيوستگى باشد. عملِ اندك و با دوام ، برتر از كار زيادى است كه انسان از آن ملول و خسته شود و دست بكشد.
خداوند، در توصيف عبادت فرشتگان فرموده است : شبانه روز، بدون خستگى ، خدا را تسبيح مى گويند. (٣٨)
٧. بصيرت و يقين
عملى كه از روى بينش عميق و آگاهى و يقين باشد، به مراتب برتر از كارهاى سطحى و عبادت هاى تهى از يقين است . در حديث مى خوانيم :
«اِنَّ الْعَمَلَ الدّائِمَ الْقَليلَ عَلَى الْيَقينِ، اَفْضَلُ عِنْدَاللّهِ مِنَ الْعَمَلِ الْكَثيرِ عَلى غَيْرِ يَقينٍ» (٣٩)
عمل اندك ولى پيوسته و مداومى كه همراه يقين باشد، نزد خدا برتر از عمل بسيارى است كه فاقد بصيرت ويقين باشد.
شرايط ديگرى براى كمال عبادت وجود دارد كه در اين مختصر از آن ها مى گذريم ...
سيماى نماز تاكنون آنچه خوانديد، به «عبادت » مربوط مى شد.
البتّه عبادت ، عنوان عامى است كه نمونه ها و مصداق هاى فراوانى را در بر مى گيرد و تنها در «نماز» خلاصه نمى شود. حج ، روزه ، امر بمعروف و نهى از منكر، جهاد، طلب روزى حلال ، خدمت به همنوعان ، درس خواندن و درس گفتن ، عزادارى بر شهيدان كربلا، نيكى به پدر و مادر، يتيم نوازى ، پرداخت خمس و زكات و ... همه و همه عبادت است . (البتّه به شرط خدايى بودن نيّت)
ولى در ميان اعمال عبادى ، «نماز» برجستگى و درخشندگى خاصى دارد و جلوه درخشان عبادت و پرستش خدا به حساب مى آيد. اوصاف نماز، فلسفه و حكمتش ، فايده و آثارش ، شرايط و آدابش ، مكان و زمانش در آيات و روايات بسيارى آمده كه پرداختن به آن ها طولانى خواهد شد. امّا سعى مى كنيم بر اساس قرآن و حديث ، قطره اى از درياى معارف اسلامى درباره نماز را بازگوييم .
نماز، بزرگ ترين عبادت و مهم ترين سفارش همه انبياست .
لقمان ، پسرش را به نماز توصيه مى كند. (٤٠)
حضرت عيسى در گهواره مى گويد: خدايم مرا به نماز و زكات توصيه كرده است . (٤١)
رسول خدا صلى الله عليه و آله نماز را نور چشم خود مى داند. «قُرَّةُ عَيْنى فِى الصَّلاةِ» (٤٢)
نماز، فريضه اى است كه خدا را به ياد انسان مى آورد. (٤٣) و پيمان خدا با مردم است . (٤٤)
نماز، سيماى مكتب است . «اَلصَّلوةُ وَجْهُ دينكُمْ» (٤٥)
نماز، دواى تكبّر است . «وَ الصَّلاةَ تَنْزِيها عَنِ الْكِبْرِ» (٤٦)
نماز، وسيله تشكّر و سپاس از نعمت هاى الهى است ، عمود و پايه دين ، كليد بهشت ، وسيله آزمايش و شناخت مردم و محو كننده گناهان ، و پاك كننده دل و جان آدمى است .
روزى پنج نوبت ، با حفظ شرايط كامل نماز، در پيشگاه خدا ايستادن و نعمت هاى او را ياد كردن و از او حاجت و نياز خواستن ، همچون شست و شو در نهر آبى است كه آلودگى ها را مى زدايد. (٤٧)
نماز، اوّلين سؤ ال در قيامت است ، كه اگر پذيرفته نشود، كارهاى ديگر هم مقبول نيست .
نماز، تنها عبادتى است كه در هيچ حال از انسان ساقط نمى شود حتّى در ميدان جنگ ودر شرايط اضطرار، بيمارى و...
نماز، اعلام بندگى در برابر خدا و زير بار نرفتن در مقابل طاغوت ها و ستمگران است .
نماز، زنده نگه داشتن آيين توحيدى حضرت ابراهيم ، و سنّت رسول اللّه ومكتب حسين بن على عليهما السلام است .
نماز، براى عاشقان خدا، شيرين ولى براى منافقان ، تلخ و سنگين است : «وَإِنَّهَا لَكَبِيرَةٌ إِلا عَلَى الْخَشِعِينَ» (٤٨)
نماز، كوبنده شيطان و ماءيوس كننده اوست . حضور در برابر آفريدگار است .
نماز هماهنگى با همه ذرّات عالم است . جهان ، محراب وسيعى است كه همه كائنات ، در آن به تسبيح و سجود در برابر خدا مشغول اند. به نماز ايستادن ، همراهى با همه آفريده ها و فرشتگان در پرستش و ذكر پروردگار است .
در اهميت نماز، همين بس كه على عليه السلام در ميدان نبرد صفّين ، و امام حسين عليه السلام در ظهر عاشورا دست از جنگ كشيدند و به عشق الهى ، به نماز ايستادند. شخصى به حضرت على عليه السلام ايراد گرفت ، امام فرمود: ما براى همين مى جنگيم تا مردم ، اهل نماز باشند. به سيد الشهدا، در زيارتنامه اش خطاب مى كنيم : گواهى مى دهم كه تو نماز را بر پا داشتى . «اَشْهَدُ اَنَّكَ قَدْ اَقَمْتَ الصَّلوةَ ...»
در مشكلات و اضطراب ها، ياد خداى بزرگ و استمداد از او، آرام بخش دل ها و راه گشاى انسان در سختى هاست و تكيه گاهى است كه مؤ منان به خدا دارند. از اين رو قرآن دستور مى دهد كه به وسيله «صبر» و «نماز» از خداوند يارى بطلبيد.
«وَاسْتَعِينُواْ بِالصَّبْرِ وَالصَّلَو ةِ» (٤٩)
امام صادق عليه السلام در واپسين دم زندگى خويش ، همه بستگان را جمع كرد و در وصيت خويش به آنان ، اهميت نماز را يادآور شد و فرمود:
هر كه نماز را سبك بشمارد، از شفاعتِ ما محروم است .
مرز ميان اسلام و كفر، ترك عمدى نماز است . چگونه مسلمانى است آنكه رابطه خود با خدا را بريده و از نماز روى برتافته است .
رسول خدا فرمود: «مَنْ تَرَكَ الصَّلوةَ مُتَعَمِّدا فَقَدْ كَفَرَ» (٥٠) هر كه عمدا نماز را ترك كند، كفر ورزيده است .
و در كلام علوى مى خوانيم كه فرمود:
«مَنْ ضَيَّعَ الصَّلوةَ فَهُوَ لِغَيْرِها اَضْيَعُ» (٥١) كسانى كه نماز را سبك شمارند و آن را تباه و ضايع سازند، غير نماز را بيشتر ضايع خواهند ساخت .
نماز، موقعيّتى است كه بايد در آن به خدا توجّه داشت نه ديگرى ، و هر چه را از نظر دور داشت مگر خدا را. بايد خداى را زنده و حاضر و ناظر بدانيم و احساس حضور در برابر آن خالق عظيم را در خويش ، زنده نگاهداريم . پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله فرموده است :
همين كه انسان در نماز به غير خدا توجّه مى كند، خداوند به او خطاب مى كند: به چه كسى توجه مى كنى ؟ آيا پروردگارى جز من سراغ دارى ؟
آيا جز من ، مراقب و ناظرى در كار است ؟
آيا به بخشنده اى جز من دل بسته اى ...؟
اگر توجه به من داشته باشى ، من و فرشتگانم به تو توجّه خواهيم كرد و ... (٥٢)
نماز، سپاس نعمت
انسان ، اسير محبّت ديگران است و نعمت و نيكى ، انسان را به مقام سپاس و تشكّر مى كشيد.
اگر كسى نعمتى به ما بخشيد و احسانى در حق ما كرد، با زبان و عمل ، سپاسگزار او مى شويم .
ما بنده خداييم و غرق در نعمت هاى او، پس در هر نفسى ، نه يك نعمت بلكه صدها نعمت موجود است و بر اين نعمت ها نه يك شكر، بلكه هزاران شكر لازم است . كافى است كه اندكى چشم بصيرت بگشائيم و ببينيم لطف و فضل خدا را درباره خودمان ، آنگاه خواهى نخواهى سپاس او خواهيم گفت .
نماز، نوعى سپاس از نعمت هاى فراوان و بى شمار اوست .
خداوند، به ما هستى بخشيد. آنچه براى زندگى مادى و معنوى لازم داشتيم ، عطا كرد. هوش و عقل و استعدادمان داد. قطرات باران ، برگ درختان ، ماهيان دريا، پرندگان آسمان ، نور خورشيد و هدايت عقل و ولايت پاكان و راهنمايى وجدان را جهت سعادت ما ارزانى داشت .
اعضايى متناسب ، قوايى مفيد، مربّيانى دلسوز، طبيعتى رام و مسخّر براى ما قرار داد، تا با او بيشتر آشنا باشيم . اگر لب ما نرم نبود، توان سخن گفتن نداشتيم . اگر انگشت شصت نداشتيم ، حتّى دكمه يقه خود را نمى توانستيم ببنديم .
اگر آب ها، شور و تلخ بود، درختان نمى روييد. اگر زمين جاذبه نداشت ، اگر فاصله خورشيد به ما نزديك تر بود، اگر هنگام تولّد، مكيدن را نمى دانستيم ، اگر قدرت نطق و گويايى نداشتيم ، اگر چشم مان نابينا بود، اگر از موهبت عقل بى بهره بوديم ... و هزاران اگر ديگر. به تعبير قرآن ، نعمت هاى الهى ، قابل شمارش نيست . آيا اين همه نعمت ، تشكّر لازم ندارد؟ آيا بى انصافى و حق ناشناسى نيست كه انسان ، غرق نعمت هاى خدا باشد ولى حالت سپاس به درگاه صاحب نعمت نداشته باشد؟
نماز، تشكّر از خداست كه ولىّ نعمت ماست ، هر چه داريم از اوست .
البتّه اين سپاس ، براى خدا سودى ندارد، بلكه براى خودمان مفيد است و نشان معرفت ماست . همچنان كه تشكّر يك دانش آموز از معلّم ، بيانگرِ كمال و رشد فكرى اوست و از تشكّر او چيزى عايد معلّم نمى شود.
چه غافل اند، آنان كه بر سر سفره نعمت خدا، عمرى مى نشينند و يكبار هم به شكرانه اين موهبت ها در آستان آن خداى متعال ، پيشانى عبوديت و سجده شكر بر زمين نمى گذارند!
ادب و آداب نماز حضور شاكرانه و عابدانه در برابر پروردگار، دلى پاك مى خواهد و نيّتى خالص ، زندگى و رفتارى خداپسندانه مى طلبد و معرفتى عميق و بصيرتى مكتبى . زبانى دور از گناه مى خواهد و چهره اى نيالوده به نافرمانى معبود. توجّه و حضور قلب در نماز، ادب لازم در اين عبادت والاست .
امام صادق عليه السلام فرمود: هنگام نماز، از دنيا و آنچه در آن است ماءيوس شو، تمام هدف و توجّت به خدا باشد و ياد روزى باش كه در برابر دادگاه عدل الهى قرار مى گيرى . (٥٣)
رعايت آداب ظاهرى و باطنى و شرايط صحّت و قبول و كمال ، عمل را مطلوب خدا مى سازد و نماز را شايسته صعود به درگاه خدا مى سازد.
آداب نماز، كه در قالب احكام نماز بايد مراعات شود، در هر سه بخش نماز جارى است :
١.
مقدّمات نماز، يعنى امورى كه بايد قبل از شروع به نماز به آن ها پرداخت .
٢. مقارنات نماز، يعنى اعمال و آداب متن نماز.
٣. تعقيبات نماز، يعنى امور پس از نماز.
مقدّمات نماز
١. طهارت
نمازگزار، بايد پيش از آن كه شروع به نماز كند «وضو» بگيرد. امام باقر عليه السلام فرموده است :
«لا صَلوةَ اِلاَ بِطَهُورٍ» (٥٤) نماز بدون وضو نماز نيست .
وضو، جزئى از ايمان است ، نورانيت و صفاى درونى مى آورد، نشاطآور و كسالت زداست ، به علاوه نظافت جسم را نيز همراه دارد. وضو، انسان را آماده نماز مى سازد. فيض كاشانى گفته است : يك مرتبه از مادّيت برخاستن و به معنويت سفر كردن دشوار است ، امّا وضو، انسان را كم كم آماده مى سازد. (٥٥)
وضو، كفاره گناهان كوچك است و خوب است انسان در همه حال با وضو باشد و حتّى هنگام خوابيدن هم وضو بگيرد.
بى وضو دست زدن به خطّ قرآن و نام خدا و پيامبر و امامان حرام است . طهارت به منزله اجازه ورود به حضور خداست . البتّه طهارت ، مراتبى دارد:
طهارت ظاهر، از نجاسات و آلودگى ها.
طهارت اعضا، از گناهان و جرايم .
طهارت روح ، از مفاسد و رذايل اخلاقى . (٥٦)
لازم به تذكّر است كه گاهى طهارت لازم براى نماز، با غسل ميسر است . كسى كه جنب باشد يا به دليل ديگرى غسل بر او واجب شود بايد غسل كند. در مواردى هم وظيفه نمازگزار، تيمّم بر خاك و زمين است ، آنجا كه آب نباشد، يا ضرر داشته باشد، يا وقت براى غسل و وضو نداشته باشد، يا آب براى آشاميدن و حفظ جان لازم باشد و ...
درباره هر يك از اَشكال وضو، غسل وتيمّم كه مصداق هاى «طهارت»اند، مسائل متعدّدى در رساله هاى مراجع تقليد آمده است كه پرداختن به آن ها ما را از هدف اين كتاب ، دور مى كند.
٢. لباس و مكان نمازگزار
در نماز، پوشش بدن لازم است . البتّه حدّ واجب براى مرد پوشاندن عورت است ، ولى بهتر است از ناف تا زانو را بپوشاند و زن ، بايد تمام بدن (به جز صورت ودست و پا تا مچ) را بپوشاند.
لباس ، بايد پاك و مباح باشد. در نماز، بهتر است جامه سفيد پوشيده شود، انگشتر عقيق بدست باشد و از لباس هاى چرك و تنگ و سياه و لباس افراد لاابالى كه از نجاسات پرهيز نمى كنند استفاده نشود.
مكان نيز بايد مباح باشد. در جايى كه مال ديگران است ، بى اجازه و رضايت نمى توان نماز خواند و رعايت اين شرطها در نماز، هم مراعات ادب است و هم رعايت حق ديگران ..
درباره مكان و لباس نيز مسئله فراوان است . (به رساله هاى عمليه رجوع شود)
٣. شناخت قبله
نماز، بايد به سوى قبله باشد، قبله ما كعبه مقدّس است . گرچه خدا در طرفِ خاصى نيست كه به او رو كنيم ، هر طرف رو كنيم ، خدا آنجاست «اَيْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللّهِ» ولى هم براى گراميداشت خاطره ابراهيم ، بنيانگذار خانه توحيد، هم براى متوجّه ساختن دل به نقطه اى مقدس ، هم براى هماهنگى و نظم عبادت كنندگان و نمازگزاران در جهت گيرى عبادى و هم براى اسرار ديگر، ماءموريم كه قبله نمازمان را «كعبه » قرار دهيم .
مسلمانان ، اوايل به سوى «بيت المقدس » نماز مى خواندند. يهوديان زخم زبان مى زدند كه مسلمانان قبله ندارند و به سوى قبله ما عبادت مى كنند. پيامبر منتظر تكليف الهى بود، فرمان رسيد هر كجا هستيد، روى را به سوى مسجدالحرام كنيد. (٥٧)
اين فرمان ، اين درس را مى دهد كه مسلمانان ، بايد متكّى به خود و مستقل باشند، حتّى در مسئله قبله و جهتِ نماز. از اين رو، امّت اسلام ، نماز و دعا و ذبح حيوان و حتّى خواب و خوراك را به سوى قبله انجام مى دهند، تا به موازات توجّه ظاهرى به كعبه ، دل و جان انسان نيز جهت گيرى خدايى داشته باشند و همه جا و در همه حال ، به ياد خدا و توحيد باشند.
كعبه ، هم يادگار ابراهيم و اسماعيل و محمّد صلى الله عليه و آله است ، هم نقطه شروع حركت عاشورايى امام حسين عليه السلام و هم تكيه گاه امام زمان عليه السلام در قيام جهانى خويش خواهد بود.
۱ ٤. اذان
٤. اذان
اذان ، شعار توحيدى مسلمانان است .
اذان ، اعلام يكتايى خدا، رسالت حضرت محمد صلى الله عليه و آله ولايت على عليه السلام ، رستگارى در سايه نماز، و «تكبير» خداوند است . اذان ، فرياد بر ضدّ معبودهاى خيالى ، معرفى عقيده اسلامى ، و شعار اسلام است .
نحستين مؤ ذّن اسلام ، «بلال حبشى » بود كه با اذان او، مردم به نماز حاضر مى شدند (٥٨) و مؤ ذن شدن او، دليل اعتبار «تقوا» و «ايمان» در ديدگاه اسلام است ، نه رنگ و قيافه و نژاد و ثروت !
اذان ، هم فراخواندن امّت اسلام به شركت در نماز جماعت است ، هم آماده سازى جان و دل براى ورود به «نماز».
وقتى طنين ملكوتى اذان در فضا مى پيچد، دل مؤ منان را به سوى خدا مى كشد و بر وحشت و خشم كافران مى افزايد.
مرحوم شهيد نواب صفوى به ياران خود دستور داده بود هنگام ظهر و مغرب ، هر كجا بوديد، با فرياد بلند اذان بگوييد. همين اذان ها وحشتى در دل ماءموران نظام طاغوت به وجود آورده بود. اين گوشه اى از معناى حديثى است كه مى فرمايد: با صداى بلندِ اذان ، شيطان عصبانى مى شود و فرار مى كند. (٥٩)
بى جهت نيست كه «گلادستون » سياستمدار انگليسى در پارلمان گفته بود: تا نام محمد صلى الله عليه و آله بر فراز مناره ها بلند است و تا كعبه پابرجاست و قرآن كتاب راهنماى مسلمين است ، امكان ندارد سياست ما در سرزمين هاى اسلامى استوار شود. (٦٠)
آرى ... اذان ، شعار باطل كوب و دشمن شكنِ توحيد است .
ما نيز از عمق جان ، على رغم خواسته مشركان و كافران امروزى در سراسر جهان ، اعلام مى كنيم :
اللّه اكبر ... اللّه اكبر ... لا اله الاّ اللّه محمّد رسول اللّه ...
مقارنات نماز در محراب نماز
اينك ، آماده ورود به متن نمازيم .
غير از حركات ظاهرى نماز، كه هر كدام فلسفه و رازى دارد، و غير از ذكرها و تسبيح هاى آن ، كه هر كدام مفاهيم بلندى را در بر گرفته است ، روح نماز، همان «توجّه » است . نمازگزار با اخلاص و آگاهِ به رمز و راز عبوديت ، بايد همواره و در تمام لحظات و فقرات نماز، بداند كه چه مى كند، در چه مقامى ايستاده است ، با كه سخن مى گويد، طرف خطابش كيست و حرف و خواسته اش چيست .
اين «حضور قلب»، عنصر اصلى سازندگى نماز و «ياد خدا» است كه فلسفه بلند و عميق نماز است .
آشنايى به مفاهيم جملات قرائت و ذكرها، و توجّه به معناى اعمال و حركات در نماز، زمينه ساز پيدايش خشوع قلبى و خضوع جسمى و توجّه باطنى به معبود يكتاست . با اين تذكّر، وارد نماز مى شويم :
١. نيّت
سرفصل اين عبادت و نخستين امر واجب در نماز، «نيّت» است . و ...
نيّت ، تعيين كننده ارزش هر عمل است .
اگر عبادتى ، از جهت نيّت ، خلل يابد و نمازگزار، دچار ريب و ريا گردد، كاراش بى نتيجه و عبادتش فاسد و رنجش بى اجر خواهد بود. بنا به اهميّت نيّت و خلوص و جايگاه رفيع آن در هر عبادت و عمل ، به ويژه در نماز، به بحثى نسبتا مبسوط درباره آن مى پردازيم .
نيّت چيست ؟
انگيزه آگاهانه نسبت به هر عمل «نيّت » آن است و در عبادت ، اين انگيزه بايد خدايى باشد و نماز به خاطر رضاى الهى و در جهت تاءمين خواسته او و اجراى فرمانش و به قصد نزديك تر شدن به خدا (قصد قربت) انجام گيرد.
اگر در عبادت و نماز، چنين نيّت خالصى وجود داشت ، عامل قرب مى شود وگرنه جز دورى از خدا بازدهى ندارد.
نيّت ، آگاهى و توجّه به عمل و هدف آن است . هدف نماز كه «ياد خدا»ست بايد همواره در دل و ذهن نمازگزار، زنده باشد و انگيزه هاى مادّى و غير خدايى از جمله جلب رضايتِ مردم ، ريا، خودنمايى و شهرت در دل و فكر، راه پيدا نكند.
در جادّه ها، راه پر خطر را علايم بيشترى مى گذارند. راه بندگى خدا هم ، پر از انواع خطرهايى است كه عمل و فكر و نيّت را تباه و منحرف مى سازد. و از اينجاست كه در متون دينى و رهنمودهاى پيشوايان اسلام ، تعابيرِ «فىِ اللّه»، «لِلّه»، «فى سبيل اللّه » و ... فراوان به كار رفته است . در آيات قرآن ، هفتاد بار كلمه «فى سبيل اللّه» (در راه خدا) درباره كارهايى همچون نماز، زكات ، جهاد، هجر، شهادت ، انفاق ، به كار رفته است رنگِ «الهى» به هر كارى بخورد، آن را ارزشمند و جاودان مى سازد. (٦١)
در سايه نيّت خالص ، كار كم ، زياد مى شود. عمل كوچك ، عظمت مى يابد، انفاقى اندك ، پاداشى عظيم مى يابد، كار دنيايى و مادّى ، به عملى اخروى و معنوى تبديل مى شود.
اگر كسى عمرى در عبادت و روزه و جهاد و انفاق بگذراند، ولى نه بخاطر خدا، همه اش تباه است ، و اگر دِرهمى انفاق ، مرتبه اى جهاد، گامى كوچك ، سجده اى كوتاه ، براى خدا باشد، نزد خدا محفوظ است و از پاداش خدايى برخوردار.
امام صادق عليه السلام فرموده است : «مَنْ اَرادَ اللّهَ بِالْقَليِلِ مِنْ عَمَلِهِ، اَظْهَرَهُ اللّهُ اَكْثَرَ مِمّا اَرادَ، وَ مَنْ اَرادَ النّاسَ بِالْكَثيرِ مِنْ عَمَلِهِ اَبَى اللّهُ اِلاً اَنْ يُقَلَّلَهُ فِى عَيْنِ مَنْ سَمِعَهُ» هر كه در كار اندك خود، هدف خدايى داشته باشد، بيش از آنكه خودش بخواهد، خداوند كار او را بيشتر جلوه مى دهد و هر كه از كار زياد، جلب نظر مردم را بخواهد خداوند، كارهايش را در ديد شنونده ، اندك جلوه مى دهد.
دل ها به دست خداست و محبّت مردم نيز با اراده پروردگار است . اگر انسان ، محبوبيّت و مودّت ديگران را هم بخواهد، بايد از خداوند كه «مقلّب القلوب» است بطلبد.
به تعبير امام صادق عليه السلام : دل حرم خداست ، و در اين حرم و حريم ، نبايد غير خدا راه يابد. (٦٢)
چون دل ، سراى توست نه بيگانه در راه دل نشسته و دربانم حاشا كه جز تو، ره به دلم يابد جانم فداى تو، اى همه جانانم
اخلاص
كمياب ترين گوهرها «اخلاص » در عمل است . يعنى كارى را فقط براى خدا خالص ساختن وچيزى را شريك او نساختن .
بسيارى اوقات رعايت مصالح شخصى يا جلب منافع يا جلب توجّه ديگران يا انگيزه هاى دنيايى ، خط دهنده اعمالِ ماست . اگر بتوانيم نيّت خود را خالص كنيم ، رستگاريم و همين عمل براى ما مى ماند.
على عليه السلام فرموده است : «اَخْلِصْ لِلّهِ عَمَلَكَ وَ عِلْمَكَ و بُغْضَكَ وَ اَخْذَكَ وَ تَرْكَكَ وَ كَلامَكَ وَ صُمْتَكَ» (٦٣) عمل و علم و دشمنى و گرفتن و نگرفتن و سخن و سكوت خويش را تنها «براى خدا» خالص گردان .
در عبادت و نماز، بايد قصد قربت كرد. حتّى اگر گوشه اى از آن براى غير خدا باشد عمل باطل است و نزد خداوند، نامقبول .
حتى اگر نماز را براى خدا بخوانيم ولى انتخاب مكان و زمان و نحوه خواندن و ... براى غير خدا باشد، باطل است . در عبادت خدا نبايد ديگرى را شريك ساخت . قرآن مى فرمايد:
«وَلاَ يُشْرِكْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ اءَحَدَا» (٦٤)
احدى را شريك عبادت خدا قرار ندهيد.
حتى اگر رزمنده اى در جبهه ، براى غنايم ، يا خودنمايى و اظهار شهامت و ... بجنگد، ارزش ندارد. (٦٥)
ورود شرك و ريا به عمل انسان ، طبق حديث ، از حركت مورچه در شبى تاريك ، روى سنگ سياه و سفت ، بى نمودتر و مخفى تر است ! ... (٦٦)
به فرموده امام على عليه السلام *: *«الاِخْلاصُ اَعلَى الايمانِ» (٦٧) اخلاص ، بلندترين قلّه ايمان است .
عمل بدون اخلاص ، آفت خيز است و نابود شدنى . نيّت استوار و خالص ، باعث مى شود انسان هرگز سست و خسته نشود و به عجز و به بن بست نرسد.
راه رسيدن به اخلاص
آنكه جنس خود را ارزان مى فروشد؛ يا به ارزش آن ناآگاه است ، يا مشترى را نمى شناسد، يا نرخ و قيمت را نمى داند. قرآن براى آنكه ما كالاى وجود، دل و جان و عمل و عبادت خود را ارزان نفروشيم ، در هر سه زمينه ما را راهنمايى مى كند:
انسان را جانشين خدا در زمين و امانت دار الهى و اشرف مخلوقات مى شمارد.
مشترىِ عمل هاى نيك انسان را هم ، خدا مى داند كه هم اعمال اندك را مى خرد، هم گران تر مى خرد و هم بدى ها را مى پوشاند و رسوا نمى كند. قيمت انسان را هم ، بهشت مى داند و لذّت هاى ابدى و همجوارى اولياى خدا.
بيراهه رفتن و دل به غير خدا سپردن را زيان مى شمارد و مى گويد: اگر خود را به كمتر از بهشت بفروشى ، ضرر كرده اى !
آنكه به اين نكات توجّه كند، ديگر عبادتش براى جلب توجّه مردم نيست .
خداوند، «ولىّ نعمت » ماست . ياد كردن از نعمت هاى پروردگار، خلوص مى آورد.
امام سجاد عليه السلام در دعاى «ابوحمزه ثمالى» به خداوند چنين مى گويد:
خدايا! من كوچك بودم ، بزرگم كردى .
ذليل بودم ، عزّتم بخشيدى .
جاهل بودم ، عالمم ساختى .
گرسنه بودم ، سيرم كردى .
برهنه بودم ، لباسم پوشاندى .
گمراه بودم ، هدايتم كردى .
فقير بودم ، بى نيازم نمودى .
مريض بودم ، شفايم بخشيدى
گنهكار بودم ، خطايم را پوشاندى ....
راه ديگر اخلاص يابى ، توجّه به كوچكى و بى ارزشى و گذرا بودن دنيا و جلوه هاى مادّى آن است .
طبق آيات قرآن ، دنيا سرمايه اى اندك است ، غنچه اى است ناشكفته ، كالايى است غرورآفرين و غفلت آور. دل را بايد خانه عشق به بزرگ ترين محبوب و با ارزش ترين هستى ساخت . آنان كه براى غير خدا كار مى كنند، در فرداى قيامت ، خواهند ديد كه از آنها كارى ساخته نيست . چرا براى «اللّه» كار نكنيم ، كه هم مهربان و بنده نواز است ، هم دادگر و رئوف است ، و هم نيكى ها از يادش نمى رود و هم به كسى ستم نمى كند.
مشتِ رياكار روزى باز مى شود، البتّه نزد خداوند از اوّل باز است . ترس از رسوايى رياكارى ، عامل ديگرى در جهت كسب اخلاص است .
آنكه چهل روز، براى خدا خالص شود، فارغ التحصيل مكتب خودسازى است . چنانكه پيامبر فرموده است :
«مَنْ اَخلص للّه اربعين صباحا ظهرتْ ينابيعُ الحكمة مِنْ قلبه على لسانه » آنكه چهل روز، خالصانه عمل كند، چشمه هاى حكمت از قلبش بر زبانش جارى مى شود. (٦٨)
اخلاص ، ثمره يقين است . اگر كسى ايمانى از روى يقين به خدا و قيامت و بهشت و جهنم و حساب و كتاب داشته باشد، جز براى رضاى حق تعالى عبادت و عمر نمى كند.
نشانه هاى اخلاص
از كجا مى توان فهميد كه عبادت مان خالصانه است ؟ نشانه هاى اخلاص چند چيز است :
١. عدم توقّع از ديگران
اگر كار براى خداست ، انسان مخلص ، چشمداشت تشكّر و قدردانى از غير خدا ندارد. اگر قدر نشناسى و ناسپاسى هم ديد، باز در عمل خويش ثابت قدم و استوار است . اين نشانه آن است كه براى خدا كار مى كند.
سوره «هل اتى» در شاءن حضرت على و حضرت فاطمه و امام حسن و امام حسين عليهم السلام نازل شد، كه سه روز روزه نذرى گرفته بودند، و در هر سه روز، افطار خود را به مسكين و يتيم و اسير دادند و با آب ، افطار كردند. سخن اين خانواده با اخلاصِ، چنين بود: «إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللّهِ لاَ نُرِيدُ مِنكُمْ جَزَآءً وَلاَ شُكُوراً» (٦٩) ما شما را بخاطر خدا طعام داديم ، و از شما پاداش و تشكّرى نمى خواهيم .
گاه كسى بدون چشم داشتِ مالى ، خدمتى انجام مى دهد ولى در باطن دوست دارد اين را همه مردم بدانند و اذعان كنند كه بى مزد و رايگان كار مى كند و اين با اخلاص سازگار نيست . اگر كسى از اين ناراحت شود كه ذكر خيرى از ديگران به ميان مى آيد و از او نه ، در واقع در اخلاصِ نيت او خلل وارد مى شود.
٢. توجّه به تكليف ، نه عنوان
مخلصان ، بنده تكليف اند، نه اسير عنوان !
چه بسا كارهاى لازم كه بر زمين مانده ، و كسى سراغش نيم رود، تنها به اين جهت كه عنوان مهم و معتبرى همراه ندارد.
اخلاص را از آنجا مى توان شناخت كه انسان تكليفش را - هر چه باشد - انجام دهد و كارهاى بزرگ و كوچك ، با عنوان و بى عنوان ، داراى نمود و آوازه يا گمنام و ناشناخته ، برايش يكسان باشد. اگر جز اين باشد، رگه هايى از ناخالصى در نيتش وجود دارد.
٣. پشيمان نشدن
انسان مخلص ، از كار نيكى كه كرده ، پشيمان نمى شود. چون نزد خدا پاداشش محفوظ است و به وظيفه هم هر چه بوده عمل كرده است . پس پشيمانى چرا؟
اگر به قصد قربت ، به ديدار كسى يا به مجلس ختم رفتيد، امّا آنان متوجه حضور شما نشدند و تشكّر نكردند، پشيمانى ندارد. اگر در اين شرايط از رفتن پشيمان شديد، پاى اخلاصتان مى لنگد.
٤. عدم تاءثير استقبال يا بى اعتنايى
اين هم نشان ديگرى از اخلاص است . اين نباشد كه چون كارتان مورد ستايش واستقبال قرار مى گيرد، تشويق به انجام آن شويد، واين نباشد كه چون كارتان با بى اعتنايى وبى مهرى مردم روبرو شود سست شويد. اگر كار براى خداست نبايد تشويق و استقبال يا بى اعتنايى و عدم قبول مردم در انسان مخلص مؤ ثر واقع شود. اگر كار براى خداست نبايد تشويق و استقبال يا بى اعتنايى و عدم قبول مردم در انسان مخلص مؤ ثر واقع شود.
اميرالمؤ منين عليه السلام در اين زمينه ، ضابطه و ملاك جالبى به دست ما داده است . مى فرمايد:
«لِلْمُرائِى ثَلاثُ عَلاماتٍ: يَكْسِلُ اِذا كانَ وَحْدَهُ يَنْشِطُ اِذا كانَ فِى النّاسِ وَ يَزيدُ فِى الْعَمَلِ اِذا كانَ اُثنِىَ وَ يَنْقُص اِذا ذُمَّ» (٧٠)
رياكار، سه علامت دارد: اوّل آنكه وقتى تنهاست ، با كسالت و بى حالى عمل مى كند. دوّم آنكه در حضور مردم ، نشاط مى ورزد. سوّم آنكه اگر تعريفش كنند، مى افزايد و اگر ملامتش كنند، مى كاهد.
٥ . يگانگى ظاهر و باطن
از نشانه هاى ديگر خلوص ، همگونى ظاهر و باطن است . عملش در ظاهر با نيّتش در باطن يكسان باشد. گندم نماى جو فروش نباشد، و همان باد كه نشان مى دهد، «بود» و «نمود»ش يكى باشد.
على عليه السلام فرموده است : «مَنْ لَمْ يَخْتَلِفْ سِرُّهُ وَ عَلانِيَتُهُ وَ فِعْلُهُ وَ مَقالَتُهُ، فَقَدْ اَدّىَ الاَمانَةَ وَاخْلَصَ الْعبادَة ». (٧١) كسى كه ظاهر و باطنش و نهان و آشكارش و رفتار و گفتارش با هم اختلاف نداشته باشد، او امانت الهى را ادا كرده و عبادت و بندگى را خالص ساخته است . نشانه هاى ديگرى هم براى اخلاص وجود دارد كه به همين قدر، بسنده مى شود.
آنكه اخلاص دارد، نورانيتى در دل ، توفيقى در عمل ، پاداشى در دنيا و آخرت ، عاقبت بخيرى و خوش نامى ، محبوبيّت و نام نيك خواهد داشت . اين وعده الهى است كه پاداش نيكوكاران خالص و بندگان مخلص ضايع نمى شود.
پس نمازى بخوانيم ، با اخلاص و توجّه به خدا.
نمازى كه خواندنش ، يك دعاى مستجاب دارد. (٧٢)
نمازى كه به انتظار نشستن براى آن ، خود عبادت است . (٧٣)
نمازى كه از انفاق خانه اى پر از طلا بهتر است . (٧٤)
نماز بخوانيم ، و حق آن را ضايع نكنيم ، در انجام آن سستى و كاهلى نكنيم ، گاه و بيگاه ، ترك نكنيم ، به خاطر مشغوليات ديگر، آن را عقب نيندازيم .
نماز اوّل وقت و به جماعت را فراموش نكنيم . كه ... ياد خدا بزرگ تر از هر چيز است : «وَلَذِكْرُ اللّهِ اءَكْبَرُ» (٧٥)
٢. تكبير
«اللّهُ اكبر»
خدا بزرگ تر است . بزرگ تر از هر چه به وصف آيد و در ذهن و زبان بگنجد. بزرگ تر از آنچه مى گويند و مى خوانند و مى شناسند.
بزرگ تر از فكر و خيال و انديشه ما و در واقع بزرگ تر از آنكه با ديگران مقايسه شود
با اين كلام نماز شروع مى شود. اين شعار، تكبيرة الاحرام است ، يعنى اللّه اكبرى كه با آن به حريم نماز وارد مى شويم و غير خدا را از ياد مى بريم و براى جز او عظمتى نمى شناسيم و كارهاى خلاف را بر خود حرام مى كنيم .
توجّه قلبى به عظمت خدا را با تكبير بر زبان مى آوريم تا زبان مان با دل مان همصدا شود. اللّه اكبر يعنى خدا از همه بزرگ ها بزرگ تر است و از همه عظمت ها برتر است . اصلا اوست كه سرچشمه بزرگى و عظمت و قدرت است ، با تكيه بر او از هيچ قدرتى هراسى نيست ، با اتّكاى به او، از هيچ منبع و تكيه گاهى چشمداشتى نداريم .
كافران با نام بُت شروع مى كردند، و طاغوتيان همواره نام طاغوت بر زبان دارند.
اللّه اكبر، خط بطلانى است بر همه قدرت هاى طاغوتى ، وسوسه هاى ابليسى و جاذبه هاى مادّى .
چنانكه هواپيما هر چه بيشتر اوج بگيرد، خانه ها كوچك تر ديده مى شود، انسان هر چه خداشناس تر شود و عظمت ها و نعمت ها و قدرت هاى الهى را بيشتر بشناسد، جز خدا هر چه هست در نظرش كوچك مى شود و خدا بزرگ تر از هر چيز، آرى ... «اللّه اكبر»
مرحوم فيض كاشانى مى گويد:
«هرگاه در نماز، حلاوت و شيرينى مناجات را يافتيد، بدانيد كه تكبير شما مورد قبول و تصديق خداوند قرار گرفته ، و اگر چنين نبود، بدانيد كه خداوند، شما را نپذيرفته و سخن تان را تصديق نكرده است». (٧٦)
٣. قرائت
سوره حمد
«بِسْمِ اللّه الْرَّحْمَنِ الْرَّحِيمِ»
با يارى خداوند، با نام و ياد او، با نيّتى الهى شروع مى كنيم . خدايى كه به همه لطف دارد، و هميشه لطيف و مهربان است .
بسم اللّه ، در آغاز همه كتاب هاى آسمانى بوده است . هر كارى كه با نام خدا شروع نشود، به انجام مطلوب نمى رسد. (٧٧)
بسم اللّه ، خدايى كردن كارهاست ، و رنگ و نشان خدا زدن بر اعمال و عبادات . پيامبران نيز شروع كارشان با بسم اللّه بوده است ، همچون نوح ، كه كشتى خود را به نام اللّه به آب انداخت و با نام او آن را متوقف كرد.
شروع هر كار به نام خدا رمز عشق به خداست و توكّل بر او و نشانه بندگى انسان در پيشگاه خداست ، يعنى اينكه : خدايا، همواره به ياد توام ، با ياد تو شيطان را فرارى مى دهم و به كمك نام تو يادت را در دل زنده نگاه مى دارم .
«الْحَمْدُِللّهِ رَبِّ الْعَلَمِينَ»
حمد و ستايش ، مخصوص خداوندى است كه پرورش دهنده جهانيان و سرپرست نظام هستى و صاحب همه نمعت هاى مادى و معنوى است .
ربّ آسمان ها و زمين و پروردگار همه موجودات است .
كوه هاى سنگين را لنگر زمين ساخته ، فاصله خورشيد تا زمين را در حدّ متعادلى قرارداده ، به انسان ها از دوران طفوليت ، راه زندگى وتاءمين نيازها را الهام كرده ، چشم و گوش وفكر وقدرت وغرائز عطا كرده ، ولطف پيدا و پنهانش را شامل حال انسان نموده است . چه ناسپاس اند آنان كه زبان به ستايش خدا نمى گشايند. از نعمت ها بهره مند مى شوند و نافرمانى مى كنند، غرق در مواهب الهى اند وبخشنده آنها را نمى شناسند.
انسان و اين همه ناسپاسى و بى معرفتى ؟ به راستى كه انسان موجودى ظَلوم و جَهول است ! ....
«الحمد للّه رب العالمين»، يعنى همه ستايش ها از آن اوست ، كه امكان رشد و تربيت را در انسان و همه موجودات فراهم كرده است .
هم آفرينش از اوست و هم پرورش آن ها.
مگر مى توان سپاسى در خور و تشكرى شايسته ربوبيّت و پروردگاريش نمود؟
از دست و زبان كه بر آيد كز عهده شكرش به در آيد زبان ها ناتوان از شمارش نعمت هاى اوست ، تا چه رسد به اداى حقّ او و سپاس نعمت هايش :
بنده همان به كه ز تقصير خويش عذر به درگاه خدا آورد ورنه سزاوار خداونديش كس نتواند كه به جا آورد (٧٨) «الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ»
سايه رحم هميشگى ورحمت همگانى اش بر سر خاص و عام ، افكنده است . كيست بگويد من از رحمت خدا بى بهره ام ؟ حتّى براى گناهكاران هم ، درى همچون «توبه» گشوده است كه از رحمت او محروم نشوند، و آنان را دوست مى دارد. (٧٩)
رحمتش چنان عام و فراگير است كه ماءيوس شدن از رحمت او از گناهان كبيره است . و خود فرمان داده است كه از رحمتش ماءيوس نشوند. او همه گناهان را مى بخشد. (٨٠)
خداوند، با رحمت خود، نه تنها لغزش ها را مى پوشاند و مى بخشايد، بلكه حتّى لغزش ها را به حسنات تبديل مى كند.
نه تنها نعمت هاى مادى اش ما را احاطه كرده ، كه نعمت هاى معنوى اش فراگير ماست . نه تنها شيرينى هاى زندگى از رحمت اوست ، بلكه حوادث ناگوار، كه گاهى تازيانه عبرت و هشدار بيدار باش و غفلت زدايى است ، از رحمت او به بنده اش سرچشمه مى گيرد تا بيشتر در كام هوس فرو نرود و در دام گناه نيفتد.
او رحمان است ، رحيم است ، بنده نواز و مهربان است ، ذرّه پرور و خطاپوش و عذرپذير و بزرگوار است .
«مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ»
صاحب روز جزا و مالك قيامت است .
لطف خدا، از آغاز آفرينش ما، همراه مان بوده است و زندگى ما را همچنان به طور گسترده فراگرفته است .
حساب آينده ما و سرنوشت قيامت ما هم به لطف او بسته است . گرچه او مالك دنيا و آخرت است ، امّا چون مالكيّت كامل و مطلق و بى رقيب او در قيامت براى همه ، واضح تر و آشكارتر مى شود، همه حيله ها، وساطت ها، تكيه گاه ها، اميدها، از اثر مى افتد و تنها فرمان خدا آن روز حاكم و نافذ است ، از اين رو مالك آن روز به حساب آمده است : «وَالاَمْرُ يَوْمَئِذٍ لِلّهِ» تمام كارها آن روز به دست خداست .
آن روز از مردم سئوال مى شود: «لِمَنْ الْمُلْكُ الْيَوْمَ؟» امروز، حكومت از آن كيست ؟ جواب مى دهند:
«لِلّهِ الْواحِدِ الْقَهّار» از آنِ خداى يگانه و قدرتمند.
در نماز، با اين صفت ، ياد روزِ سختِ دادرسى در دل ها زنده مى شود و خوف و خشيت الهى ، بر دل ها سايه مى افكند و نماز، دريچه اى مى شود به «ياد قيامت».
در حديث آمده است كه امام سجاد عليه السلام در نماز، هنگامى كه به جمله «مالك يوم الدين » مى رسيد، آن را آن قدر تكرار مى كرد كه نزديك بود روح از بدنش پرواز كند. (٨١)
قيامت ، روز دين ، روز جزا، روز حسابرسى و كيفر كردار است . ياد آن ، دل ها را نرم مى كند، تكبّر و غفلت را مى زدايد و عظمت الهى را در دل ، مجسم مى سازد.
«إِيّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ»
تا اينجا، مقدمه چينى و زمينه سازى براى اظهار بندگى و ابراز نياز و مددخواهى است . نمازگزار، خدا را به رحمت و كرم ، ستوده است ، او را سررشته دار تربيت وهدايت همه جهان وجهانيان دانسته ، همه ستايش ها را مخصوص او ساخته ، سرانجام خود را در دست او ديده است .
با درك عظمت خداوند و نياز خويش مى گويد:
«ايّاك نعبد ...» تنها تو را مى پرستيم ، تنها بنده توييم ، نه برده ديگران . تنها مطيع امر توييم ، نه غلام حلقه بگوش جباران و كافران . و .... «ايّاك نستعين»، تنها از تو يارى مى طلبيم و استعانت مى جوييم . حتّى عبادت مان ، توفيقى از تو لازم دارد وگرنه شيطان ، ما را به سوى طغيان و گردن كشى سوق مى دهد.
توان جسمى و سلامت بدن را از او مى طلبيم ، تا قدرت عبادت داشته باشيم . شناخت وظيفه و عمل به تكليف را با استعانت از او انجام مى دهيم . او بايد كمك مان كند تا خداشناس شويم ، به ياد نعمت هايش باشيم و به شكرانه آن ، در محراب عبادت بايستيم و «بندگى » خود را ابراز كنيم .
قبول نمازمان از سوى اوست . نجات از غرور و عجب به توفيق اوست . علاقه به عبادت و پرستش ، از بنده نوازى او سرچشمه مى گيرد. غلبه بر موانع اطاعت و بندگى و رها كردن علايق و جاذبه هاى گذرا و فانى ، و روى آوردن به كانون زيبايى ها و منشاء كمال ها به توفيق اوست .
ايّاك نعبد... يعنى تنها بنده تو هستم ، نه برده شرق و غرب ، نه اسير زر و زور، نه دلبسته مقام و مال و شكم و شهوت ...!
ايّاك نستعين ... بر هر گونه حقارت پذيرى و استمداد از قدرت هاى مادّى و پوشالى خط بطلان مى كشد وكار واسطه ها را بى اثر مى داند.
«اِهْدِنَا الصِّرَ طَ الْمُستَقِيمَ»
در پيچ وخم راههاى زندگى ودرميان هزاران راه رنگارنگ و گوناگون ، راه راست يكى است كه به خدا منتهى مى شود و ما را به خدا مى رساند. در اين كه آن راه چيست و چگونه بايد آن را پيمود، بايد از خدا مدد گرفت و هدايت طلبيد.
در اين عبارت ، طلب هدايت از خدا مى كنيم تا ما را به راه راست و «صراط مستقيم» راهنمايى كند. چرا كه راههاى غير مستقيم ، بسيار است . راه هوس ها، افراط و تفريطها، وسوسه هاى شيطانى . راههاى بى منطق و برهان ، مسيرهايى هلاكت بار و آينده سوز. راههاى بى مرشد و راهنما. راهى كه طاغوت ها پيش پاى مردم مى نهند، راه سليقه هاى شخصى در مقابل راهنمايى هاى دين و... كه اين همه راه نيست ، بلكه «بيراهه » است .
پس راه مستقيم كدام است ؟
قرآن ، راه مستقيم را راه خدا و انبيا مى داند. (٨٢) راه بندگى و عبوديت خدا: «وَاءَنِ اعْبُدُونِى هَذَا صِرَطٌ مُّسْتَقِيمٌ» (٨٣) راه پيوند و تمسّك به آيين خدا و پذيرش قانون الهى . (٨٤) راه رهبران معصوم و پيشوايان اهلبيت ، كه امام صادق عليه السلام فرمود: به خدا سوگند راه مستقيم ، ما هستيم . (٨٥)
البتّه راه مستقيمِ الهى و حركت در مسير خدا طبق شرايط و مقتضيات ، متفاوت مى شود و «تكليف »، كارهاى گوناگونى از ما مى طلبد. وظيفه ما در زمان هاى مختلف و نسبت به اشخاص گوناگون فرق مى كند.
پس گاهى تشخيص راه مستقيم دشوار است و حركت در آن دشوارتر. راهى است باريك و لغزنده و پر خطر، كه يك لحظه غفلت ، انسان را به جهنم گناه و فساد و سقوط مى افكند. از اين رو، بايد از خدا راهنمايى خواست ، كه هم راهشناس است و هم راهنما. و هم رهنمايانى فرستاده كه از راه به بيراهه نيفتيم و در فكر، عمل ، اخلاق ، وظايف اجتماعى - سياسى ، روش رفتار در خانواده و جامعه ، راه دخل وخرج ، حشر ونشر، رفت و آمد، معاشرت و داد و ستد، از صراط مستقيمى كه خدا مى خواهد و مى پسندد، دور نشويم .
راه مستقيم ، راه اعتدال و ميانه روى و دورى از افراط و تفريط است . حتّى در عبادت ، اعتدال امر مطلوبى است . (٨٦)
امام عسگرى عليه السلام در تفسير «اهدنا الصّراط المستقيم » مى فرمايد: نمازگزار با بيان اين جمله مى گويد: راه مستقيم ، راهى است كه از كوته فكرى بالاتر و از بلندپروازى و غلوّ، پايين تر باشد.
و امام صادق عليه السلام مى فرمايد:
راه مستقيم ، راهى است كه انسان را به محبّت خدا و دين او سوق مى دهد و از هواپرستى و پيروى از سليقه ها و آراىِ شخصى در دين ، باز مى دارد. (٨٧)
راه مستقيم ، دورى از كوتاهى و زياده روى است . رهرو اين راه نه از فرط آرزو به طمع مى افتد، نه از شدّت طمع به حرص گرفتار مى شود. نه هنگام ياءس از تاءسف مى ميرد، نه وقت ناراحتى اسير طوفان خشم مى شود. نه هنگام شادى بدمستى مى كند، نه تموّل او را ياغى مى سازد و نه ناگوارى ها او را به شِكوِه وامى دارد ... (٨٨)
پس اين كه راه مستقيم و روش عادلانه چيست ، اين را هم بايد از دين آموخت و توفيق آن را از خدا طلبيد.
«صِرَاطَ الَّذِينَ اءَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ»
راه مستقيمى كه در آيه قبل ، از خدا خواستيم ، در اين آيه كمى توضيح داده شده است : راه كسانى كه بر آنها نعمت دادى ، نعمت هدايت وتوفيق ، نعمتِ علم ، جهاد، شهاد ورهبرى دينى .
قرآن كريم ، «پيامبران »، «صديقان »، «شهيدان » و «صالحان » را از كسانى دانسته كه خداوند به آنان نعمت عطا كرده است :
«وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَاءُولََِّكَ مَعَ الَّذِينَ اءَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِّنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّديقِينَ وَالشُّهَدَآءِ وَالصَّ لِحِينَ وَحَسُنَ اءُوْلََِّكَ رَفِيقاً» (٨٩)
اين آيه ، پيروان خدا و رسول را با اين چهار گروه ، همراه مى داند و اين چهار دسته از انسان هاى برجسته را، رفقايى نيكو معرفى مى كند.
در نماز، از خدا مى طلبيم كه راه مستقيم را كه راه انبياى الهى و شهيدان و نيكوكاران و راستان است به ما بنماياند و توفيق گام برداشتن در راه آنان را بما عطا كند.
در روايات متعددى راه آنان كه خدا نعمتشان داده بر راه امامان معصوم منطبق شده است . (٩٠)
درخواست راه مستقيم و راه نعمت يافتگان از خدا، تعيين و تلقين خط فكرى و عملى صحيح در زندگى است تا جهت گيرى عملى و اجتماعى ما در راستاى «حق» باشد نه آميخته به هوس ها و نه آلوده به فسادها و نه دلبسته به طاغوت ها!
«غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلاَ الضَّآلِّينَ»
نه راه غضب شدگان و گمراهان . راه فرعون ها، قدرتمندان بى تعهّد، مستكبران ياغى ، كه به قهر خدا هلاك و غرق شدند، (٩١) راه قارون ها و سرمايه داران سنگدل كه در برابر مردان خدا گردن كشى كرده و در خاك فرو رفتند. (٩٢)
و نه راه دانشمندان بى عمل و دنياپرست كه به آنچه مى گويند، خود پايبند نيستند. (٩٣)
چهره غضب شدگان تاريخ را در نظر آوريد، اقوام و ملّت هايى كه با عذاب هاى آسمانى يا بلاهاى زمينى به قهر خدا گرفتار شدند و تار و مار گشتند. منافقانى كه در قرآن از مغضوبين به شمار آمده اند. (٩٤) گمراهانى كه از راه حقّ، راستى و توحيد، به بيراهه باطل وانحراف فكرى وفسادعملى افتاده اند.
از خداوند مى خواهيم كه ما را در زمره نيكان روزگار و صالحان تاريخ قرار دهد، نه پيرو مفسدان و باطل پرستان گمراه و مغضوب .
سوره توحيد
«بِسْمِ اللّه الرَّحْمنِ الرَّحِيِمِ . قُلْ هُوَ اللّهُ اءَحَدٌ . اللّهُ الصَّمَدُ لَمْ يَلِدْ وَ لَمْ يُولَدْ وَلَمْ يَكُن لَّهُ كُفُواً اءَحَد»
به نام خداى بخشنده مهربان . بگو، كه او خداى يكتا و بى نياز است . نه زاده است و نه زاده شده و نه كسى همتاى اوست .
اين سوره نيز با ياد خداوند مهربان آغاز مى شود. سپس يكتايى و بى نيازى او را مطرح مى كند. و با صفات ديگر خداوند به پايان مى رسد. سوره اى است توحيدى . و يكتايى خداوند را در آفرينش ، پرورش ، مالكيّت ، حاكميّت ، فريادرسى و بى نيازى مى رساند.
خدايى كه «صمد» است ، بى نياز است وهمه نيازمندان به او توجّه مى كنند. از ويژگى هاى آدمى همچون خواب ، خوراك ، غفلت ، خستگى ، زاد، ولد، ترس و... به دور است . نه جسم است نه مثال . نه مكان وزمان دارد و نه شكل ومحدوديّت ... (٩٥)
برخلاف مسيحيان كه «عيسى » را فرزند خدا مى پندارند و مشركان كه فرشتگان را دختران خدا مى شناسند، خداى متعال بى زاد و ولد است . نه فرزندى دارد، نه فرزند كسى است .
و هيچ چيز شبيه او نيست . و هيچ كس و هيچ قدرت ، همتاى او نيست : «لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَىْءٌ» (٩٦)
حمد و سوره را كه مى خوانيم ، رو به قبله ايم ، بدنمان آرام است ، فكرمان به ياد خداست ، احساس مان ، عبوديت و بندگى است ، حالت قلبى مان خشوع و نياز و توجّه . خود را در محضر خداوند مى بينيم . تواضع ، بر دل و جانمان و بر اندام و نگاه و صدايمان حاكم است .
عبدى در برابر معبود، آفريده اى در آستان آفريدگار، نيازمندى در پيشگاه بى نياز. راستى اگر چنين حالت و احساسى پديد آيد امكان دارد در نماز، دل به جاى ديگر رود و حواس از ياد خدا غفلت كند؟
رسول خدا صلى الله عليه و آله كسى را ديد كه در حال نماز، با ريش خود بازى مى كرد، فرمود: اگر توجّهش به نماز بود و قلبش خشوع داشت ، چنين نمى كرد! ... (٩٧)
٤. ركوع
عظمت پروردگار انسان را به ركوع و كرنش وامى دارد و خدايى او، بنده را به تواضع . ركوع ، خم شدن در برابر عظمت او و اظهار بندگى و طاعت اوست .
تا حدّى خم مى شويم تا دست ها به زانو برسد. گردن را مى كشيم ، يعنى آماده ايم كه سر در راهت بدهيم .
خم مى شويم ، يعنى كبريايى تو ما را به تعظيم وامى دارد و در برابر عظمت و يگانگى تو، الفِ قامت مان دال مى شود و سرو قامتمان مى شكند.
ركوع ، ادبِ عابد است و سجود قرب او. كسانى به خدا نزديك تر مى شوند كه در اظهار ادب كوتاهى نكرده باشند. (٩٨)
على عليه السلام ، آن قدر ركوع طولانى داشت كه عرق از ساق پايش جارى و زير قدم مباركش تر مى شد. (٩٩)
امام صادق عليه السلام بيش از سى مرتبه ، در ركوع و سجود، ذكر خدا را تكرار مى كرد.
ركوع ، از ركن هاى نماز است . اگر به عمد يا اشتباه فراموش شود، نماز باطل است . در هر ركعت يك ركوع واجب است ، مگر در نماز آيات كه در هر ركعت پنج ركوع دارد. و نماز ميّت كه بى ركوع است .
ركوع ، تركيبى است از فعل و ذكر. حركت و عملش ، نشان فروتنى و تواضع و خضوع است و ذكرش ، تسبيح خداى متعال . «سُبْحانَ رَبَّىَ الْعَظِيمِ وَ بِحَمْدِهِ»
گروهى از فرشتگان همواره در ركوع اند. (١٠٠) انسان راكع ، هماهنگ وهمراه با فرشتگان مى شود، همسويى و همسانى بنده اى زمينى با فرشتگان آسمانى . و چه افتخارى بالاتر از اين ؟!
٥ . سجود
سجود نيز همچون ركوع ، از اركان نماز است .
سجده ، جز براى خداوند جايز نيست . اگر بنده اى به امر خدا سجده بر كسى يا چيزى كرده ، (١٠١) و اگر فرشتگان ، سجده بر آدم كردند، (١٠٢) در واقع در برابر خداوند سجده كرده اند و اطاعت امر او به جا آوردند.
سجده ، تذلل و اظهار كوچكى و خاكسارى در برابر خداست . مگر نه اينكه همه آفريدگان در پيشگاه امر او و عظمت او ساجدند؟ مگر نه اينكه آفريدگان زمين و آسمان مانند خورشيد و ماه و اختران و كوه ها و درختان و حيوانات ، و توده عظيم مردمان از براى خداوند سجده مى كنند؟ (١٠٣)
چرا ما، همسوى با همه كاينات ، سجده بر خدا نكنيم .
در سجده نيز تسبيح خدا مى گوييم و او را از هر عيب و نقص ، و هر صفتِ بشرى ، و هر عجز و ناتوانى ، و از هر آنچه به ذهن مان خطور كند و تصوّر شود، منزّه و مبرّا مى دانيم .
تسبيح گوى او نه بنى آدمند و بس هر بلبلى كه زمزمه بر شاخسار كرد چرا ما در ركوع و سجودمان ، تسبيح گوى آن ذات بى همتا باشيم ؟
در ثنايش ، ذكر مرغان چمن «سَبِّح اسْمَ رَبِّكَ الاَعْلى» بود و مگر ما كمتر از گياهان و مرغانيم ؟
سجده ، عالى ترين درجه عبوديّت است . سجده بر زمين و آنچه از زمين است صحيح است و بر خوراكى ها و پوشاكى ها و جواهرات حرام و نماز باطل است .
سجده ، رمز بندگى است . پس بايد همراه با تذلّل و خشوع و فروتنى و شكسته دلى و شكسته نفسى باشد. اگر با اشك چشم همراه بود، چه بهتر! و اگر طولانى بود، فضيلتش بيشتر!
امام سجاد عليه السلام ، زينت ساجدان و فخر عابدان بود. در سجده ، چندان با توجّه نام خدا را تكرار مى كرد كه وقتى سر بر مى داشت بدن مباركش غرق عرق بود. (١٠٤)
امام كاظم عليه السلام پس از نماز صبح سر بر خاك مى نهاد و تا روز بلند شود و آفتاب برآيد، در حال سجده بود. (١٠٥)
ابراهيم خليل ، در اثر سجده هاى طولانى به مقام «خليل اللّهى» رسيد. (١٠٦)
خداوند، ياران رسول خدا صلى الله عليه و آله را چنين معرفى مى كند:
«تَرَيهُمْ رُكَّعاً سُجَّداً يَبْتَغُونَ فَضْلاً مِّنَ اللّهِ وَرِضْوَناً» (١٠٧)
آنان را مى بينى كه در حال ركوع اند يا سجود، و اميد به فضل خدا و خشنودى او دارند.
رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود:
سجده بسيار، گناهان را مى ريزد، آنگونه كه باد برگ درختان را. (١٠٨)
سجده انسان ، سخت ترين و كمرشكن ترين حالت براى ابليس است . مگر نه اينكه ابليس ، به خاطر تكبّر و غرور، از سجده بر آدم امتناع كرد و رانده درگاه الهى و مطرود و ملعون ابدى شد؟
سجده بر خاك كربلا، ثواب نماز را بيشتر مى كند. تربت پاك سيدالشهدا، مكتب آزادى و الهام بخش جهاد و شهادت است . سجده بر اين تربت مقدّس ، انسان را با فرهنگ عاشورايى كربلا آشنا و ماءنوس مى كند.
٦. ذكر سُبْحانَ اللّه
اين ذكر مقدّس و پرمعنى كه در تمام عبادت ها، نيايش ها، سجده ها و ركوع ها به چشم مى خورد و به كار مى رود، حقيقتى را در بردارد كه ريشه در همه عقايد و تفكرات صحيح اسلامى دوانده است و زير بناى ارتباط انسان با خدا و صفات كمال اوست .
توحيد، بر اساس تسبيح خدا و منزّه دانستن او از شريك و شبيه است .
عدل بر مبناى تسبيح ومنزّه دانستن خدا از ستم و تبعيض و حق كشى است .
نبوّت و امامت نيز بر تسبيح استوار است . منزّه دانستن خداوند از اينكه بندگانش را بى حجت و راهنما رها كند و پيك هايى براى ابلاغ راه هدايت نفرستد.
معاد نيز بر اين پايه است . منزّه دانستن خداوند از اينكه پاداش نيكى ها و كيفر بدى ها را به نحو كامل ندهد و زندگى بشر و آن همه مجاهدات رسولان الهى به بيهودگى و بى ثمرى بيانجامد، چرا كه زندگى بى معاد پوچ است و بى هدف . سبحان اللّه ، كه خدا كار بى هدف كند و فلسفه وجودى انسان را به محدوده موقّت دنيا محدود سازد!
عشق به خدا نيز با پايه تسبيح است . تا او را از هر عيب و نقصى دور و پاك ندانيم ، چگونه مى توانيم دل را خانه محبّت او سازيم ؟
رضاى انسان هم بر اساس تسبيح است . كسى مى تواند از خدا راضى باشد كه كارهاى او را حكيمانه بداند و بر امر و دين او خورده نگيرد و آن را عيبناك نداند.
طاعت و بندگى نيز بر اين پايه استوار است . خضوع و خشوع ، در برابر معبودى رواست كه كمال و علم و قدرت و جاودانگى داشته باشد و اين همه در مفهوم تسبيح نهفته است .
توكّل و تقوا هم بر تسبيح خدا مبتنى است . تا خدا را تكيه گاهى مطمئن و مدبّرى حكيم و آفريدگارى توانا كه قدرت مطلقه هستى به دست اوست ندانيم ، چگونه مى توانيم بر او توكّل كنيم و از او و حساب و عِقابش پروا داشته باشيم ؟! تقوا هم وقتى است كه انسان ، خدا را منزّه از غفلت و جهل و بى خبرى و خواب بداند.
روح تعبّد و مغز عبادت ، همان تسبيح است .
در ميان فرمان هاى عبادى كه خدا به پيامبر عزيزش داده ، بيش از همه ، دستور به تسبيح است . شانزده مرتبه فرمانِ «سَبِّح » از سوى خدا، خطاب به پيامبر به اينكه : خدا را تسبيح بگوى ، پيش از طلوع خورشيد و قبل از غروب آن ، در ساعات شب و اوقاتِ روز، در صبح و شام ، و آنگاه كه بر مى خيزى ... (١٠٩)
از امام سجاد عليه السلام نقل شده است كه : هرگاه بنده اى بگويد «سبحان اللّه»، همه فرشتگان بر او درود مى فرستند. (١١٠)
چه معامله پر بركتى ! بى جهت نيست كه اولياى خدا، همواره ذكر بر لب دارند و عشق در دل ، و زبان شان به نام و ياد خداى محبوب زمزمه گر است .
ما نيز همصدا با همه كاينات و فرشتگان ، با توجّه و از اعماق جان ، عاشقانه و عارفانه مى گوييم : ... «سبحان اللّه»!
٧. قنوت
دست حاجت چو برى ، نزد خداوندى بر كه كريم است و رحيم است و غفور است و ودود (١١١) قنوت ، دست نياز بر آستان الهى بلند كردن است و خواسته ها را بر شمردن ، و اين از مستحبات اكيد در نماز است .
معناى قنوت ، اطاعت و دعا و توجّه و خشوع در نماز است . در قنوت مى توان هر دعايى را خواند. قنوت طولانى ، نزد خداوند مطلوب است .
از رسول خدا صلى الله عليه و آله روايت شده كه : هر كه در دنيا، صاحب قنوت هاى طولانى باشد، در روز دشوار قيامت و در پيشگاه عدل الهى ، آسوده تر خواهد بود. (١١٢)
بهترين نماز آنست كه قنوت طولانى داشته باشد. آنان كه به مقام خدا عارف ترند و در نمازشان ، گفت و گويى عاشقانه با پروردگار دارند، دعاهاى طولانى در قنوت نمازشان مى خوانند، آن گونه اند كه درباره برخى علما نقل شده است .
٨ . تشهّد
«اشهد ان لااله الاّ اللّه وحدَه لا شريك له و اَشهدُ انّ محمّدا عبدُه و رسولُه الّلهمّ صَلِّ عَلى محمّدٍ و آلِ محمّد»
در پايان هر دو ركعت ، و در ركعت پايانى هر نماز، بايد دو زانو نشست و يكتايى خدا و رسالت پيامبر را گواهى كرد و به اين دو اصل اعتقادى شهادت داد. آنگاه بر رسول خدا صلوات و درود فرستاد. اين تكرار شعارها و محتواهاى اعتقادى ، براى تداوم بخشيدن به اين بينش و استوار ماندن در اين راه است . تجديد بيعت با خدا و رسول است ، اقرار و اعتراف به نبوّت نبى اكرم صلى الله عليه و آله است ، شهادت دادن است ، به اين كه آن حضرت ، «عبد» و «رسول» خداست . بنده است و پيامبر.
عبوديّت قبل از رسالت بيان شده ، و اين مى رساند كه بندگى برتر از رسالت است . و اساسا رسول خدا، چون بنده است ، رسول شده و رسالتش ريشه در عبوديت او دارد.
پس از ذكر يكتايى خدا و رسالت رسول ، صلوات بر پيامبر و آل او از واجبات است و آنكه اين تحيّت و درود را نفرستد، نمازش باطل است .
خداوند در قرآن كريم به مؤ منان فرمان مى دهد كه بر پيامبر صلوات و سلام بفرستيد. از آن حضرت پرسيدند، چگونه صلوات بفرستيم ؟ فرمود بگوييد: «اللّهُمَّ صَلّ على محمّدٍ وَ على آل محمّد ...» اين كيفيتِ صلوات در كتب مهم اهل سنّت نيز آمده است . (١١٣)
ذكر صلوات بر پيامبر وخاندانش ، پس از ذكر شهادتين كه رمز اسلام است : بيانگر نبودن جدايى ميان پيامبر صلى الله عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام است .
طبق احاديثى كه از پيامبر نقل شده ، صلوات هاى ما به آن حضرت مى رسد و اين صلوات ها در قيامت ، نورى مى شود كه راه انسان را روشن مى كند. (١١٤)
پيامبر صلى الله عليه و آله فرموده است : هر كه هنگام شنيدن نام من بر من صلوات نفرستد، بخيل است . (١١٥)
صلوات ، سبب استجابت دعا و رضاى الهى مى شود و كارهاى مؤ من را پاك مى سازد. (١١٦)
۲ ٩. سلام
٩. سلام
سلام ما به رسول خدا، نشانه ادب و احترام و حق گزارى ماست . سلام به معناى سلامتى ، خير، بركت وامنيّت است و يكى از نام هاى خداوند در قرآن است : «السّلامُ المُؤ منُ» (١١٧)
بهترين سلام ، آن است كه همراه با رحمت و بركت از سوى خدا باشد. و در نماز، سلام ما به پيامبر چنين است :
«اَلسَّلامُ عَلَيْكَ اَيُّهَا النَّبِىُّ وَ رَحْمَةُ اللّهِ وَ بَرَكاتُهُ»
سلام ما به پيامبر به پاس رنج و زحماتى است كه بر خود هموار كرد، پاسدارى از رسالتى است كه به انجام رساند، و گرامى داشتن پيوندى است كه ميان خدا و ما برقرار كرد.
«السّلام علينا و على عباد اللّه الصّالحين السّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته »
سلام بر ما و بر بندگان شايسته خدا. سلام بر همه شما خوبان عالم ، فرشتگان جهان بالا و مؤ منان راستين .
سلام ، تحيّت بهشتيان است . (١١٨) خدا نيز به آنان سلام مى دهد:«سَلَمٌ قَوْلاً مِّن رَّبٍّ رَّحِيمٍ» (١١٩)
و فرشتگان نيز به رستگاران در قيامت سلام مى دهند:
«سَلَمٌ عَلَيْكُم بِمَا صَبَرْتُمْ» (١٢٠)
با اين سلام كه نمازگزار به مؤ منان و بندگان صالح مى دهد، خود را در جمع شايستگان مى بيند و احساس تنهايى نمى كند و به درياى پاكى و لياقت وارستگان متصّل مى شود.
با سلام ، نماز پايان مى پذيرد. و وقت رسمى اين ديدار معنوى تمام مى شود.
ولى ... آيا بايد با فراغت از نماز، فوراًبرخاست و رفت ؟
تعقيبات نماز نماز كه پايان يافت ، بايد نشست و دعا خواند و ذكر گفت و خدا را ستايش كرد و از او حاجت خواست و حالت معنوى نماز و صورت زيباى عبادت و بندگى را، تا مدتى پس از اتمام نماز، نگه داشت . استمرار بخشيدن به حالت نماز و خواندن دعاهاى مستحب ، «تعقيب » نماز است .
تعقيبات ، نوعى بدرقه نماز است . همانگونه كه اذان و اقامه نوعى استقبال از نماز است .
مهمانى حق ميزبان را ادا مى كند كه قبل از طعام وپس از آن نيز با صاحبخانه ، گفت و گو و احوالپرسى و حضور در محضر داشته باشد. و گرنه آنكه خود را به سر سفره برساند و همين كه خورد، فوراًو بى خداحافظى و بى تشكّر، برخاسته و ميزبان را ترك كند، بى ادبى كرده است .
نماز، فريضه اى الهى است . ولى پيش از نماز، در مسجد و مصلاّ به انتظار آن نشستن ، اذان و اقامه گفتن ، ذكرها و دعاهاى مستحب پيش از نماز را خواندن ، به استقبال نماز رفتن است . و تعقيبات هم ، بدرقه آن محسوب مى شود. بى اعتنايى به تعقيبات ، بى علاقگى به نماز را مى رساند.
در قرآن مى خوانيم : «فَإِذَا فَرَغْتَ فَانصَبْ وَإِلَى رَبِّكَ فَارْغَب» (١٢١) چون از كارى فارغ شدى ، به كار ديگرى خود را مشغول كن ، و به سوى پروردگارت رغبت نما.
پس از پايانِ فريضه و نيايِش واجب ، دعا و مناجات مستحب آغاز مى شود.
امام صادق عليه السلام مى فرمايد: همين كه از نماز واجب فارغ شدى ، به دعا و تعقيب نماز مشغول شو. دعاى بعد از نمازِ صبح و ظهر و مغرب ، مستجاب مى شود. (١٢٢)
دعاهاى و تعقيب هاى مشترك و مخصوص هر نماز، در كتاب هاى دعا آمده است .
تسبيحات حضرت زهرا عليهاالسلام
از بهترين تعقيبات نماز، تسبيحات حضرت زهرا عليها السلام است . اين ذكر عالى را رسول خدا صلى الله عليه و آله به دختر گرامى اش آموخت :
٣٤ مرتبه «اللّه اكبر»، ٣٣ مرتبه «الحمدللّه » و ٣٣ مرتبه «سبحان اللّه ». اين صد بار ستايش خدا به بزرگى و شكر نعمت هايش و تنزيه و تقديسش ، به فرموده امام صادق عليه السلام از هزار ركعت نماز مستحب ، نزد خدا برتر است . (١٢٣)
اين تسبيحات در كتب اهل سنّت نيز آمده است . (١٢٤)
امام باقر عليه السلام فرموده است : در ميان ستايش ها، بهتر از تسبيحات حضرت زهرا عليها السلام نيست ، و اگر مى بود، رسول خدا به فاطمه عليها السلام تعليم مى داد. (١٢٥)
همان گونه كه در روايات ، سجده بر تربت سيد الشهدا مورد تاءكيد قرار گرفته است ، داشتن تسبيح ٣٤ دانه اى از خاك مزار امام حسين عليه السلام نيز ثواب بسيار دارد، و حتّى گرداندن آن بدون ذكر هم با ارزش است . (١٢٦) زيرا الهام بخش فرهنگ جهاد و شهادت و قيام براى خداوند است .
آنچه لازم است ، تاءنّى ، تاءمّل وتوجّه در اين تسبيحات است .
تنها نبايد چرخش سريع زبان و كلماتى تند و نامفهوم باشد. اين تسبيحات ، هر چه با وقار و با توجّه به معناى اين سه ذكر مهمّ باشد، نزد خدا با ارزش تر و براى انسان سازنده تر است .
سجده شكر
سجده شكر نيز يكى از تعقيبات نماز است .
به شكرانه نعمت هاى بى پايان و بى شمار خداوند، پس از نماز، سر بر خاك نهادن و نعمت هاى او را به ياد آوردن ، و شكر گفتن و حمد كردن ، اعمالى است كه هم محبّت خدا را در دل انسان مى افزايد و هم انسان را نزد خدا محبوب و مقرّب مى سازد و هم سبب افزايش نعمت ها مى شود.
در روايات بسيارى روى اين سجده ، سفارش شده است . (١٢٧) حتّى اگر چيزى هم نگوييم ، به شكرانه نعمت ها و سپاس از توفيق طاعت و بندگى ، پيشانى و صورت بر زمين نهادن و حالت سپاس گرفتن ، شكر است . ولى بهتر است ذكرهايى چون شُكْرالِلّه ، يا حَمْدالِلّه و ... گفته شود.
در حديث آمده است اگر انسان به طول يك نفس كشيدن مرتب بگويد: يا ربّ، يا ربّ ... خداوند خطاب مى كند:لَبَّيْكَ، ماحاجَتُكَ؟ حاجتت چيست تا برآورم ؟ (١٢٨)
به تعبير امام صادق عليه السلام سجده شكر بعد از نماز، دليل كامل شدن نماز و خشنودى خدا و خوشامدن و اعجاب فرشتگان است . خداوند از آنان مى پرسد: پاداش اين بنده شاكر چيست ؟ مى گويند: رحمت تو، بهشت تو، حلّ مشكل او، ... خداوند مى فرمايد: همانگونه كه او از من تشكّر كرد، من هم از او سپاسگزارم . اين جمله مى فهماند كه رضايت و سپاس الهى از همه نعمت ها برتر است . (١٢٩)
نماز جماعت
از نكات اساسى مربوط به نماز، برپايى آن به صورت جماعت است . نماز جماعت پاداش بسيار، بركات فراوان و فوايد فردى آثار اجتماعى بسيار دارد.
شكوه مسلمانان و موحّدان را مى رساند. ذوب شدن «فرد» در «جمع» در يك عبادت توحيدى است . مقدمه وحدت و عامل تقويت روح برادرى است .
نماز جماعت ، زمينه شناخت افراد و مشكلات و نيازهاى آنان است . نماز جماعت ، بهترين و بيشترين و پاك ترين و كم خرج ترين اجتماعات دنياست . خار چشم دشمنان اسلام است . عامل نظم ، وحدت صفوف ، وقت شناسى و مبارزه با فردگرايى و خودخواهى است . موجب شسته شدن كينه ها و كدورت ها و پيدايش روحيه اخوّت دينى است . مستحب است انسان صبر كند تا نماز را به جماعت بخواند. نماز به جماعت ، از نماز اوّل وقتِ فُرادى با فضليت تر است و پاداش جماعت ، هر چند مختصر و كوتاه برگزار شود، از نماز فُرادى كه طولانى بخوانند بيشتر است . (١٣٠) در حديث آمده است : هرگاه عدد نمازگزاران در جماعت ، از ده نفر بيشتر شود، پاداشى نصيب نمازگزاران مى شود كه قابل بيان و شماره نيست .
در نماز جماعت ، بايد فردى عادل و متّقى و شايسته ، امام جماعت شود و ديگران به او اقتدا كنند.
اين شرط، هم ملاك بودن تقوا و عدالت را بيان مى كند و هم تبعيت از پيشگامان در صلاح و پاكى را مى آموزد. تحقير نماز جماعت ، تحقير خداست و تعظيم آن ، بزرگداشت فرمان پروردگار است .
آنكه براى شركت در نماز جماعت ، از خانه بيرون مى رود، يا در مسجد به انتظار برپايى نماز جماعت به سر مى برد، در طول اين مدّت پاداش پرداختن به نماز را مى گيرد. (١٣١)
در نماز جماعت ، جمعيّت هر چه بيشتر باشد، ثوابش افزون تر است . در حديث آمده است : هر كه نماز جماعت را دوست بدارد، خدا هم او را دوست مى دارد. (١٣٢)
رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: صف هاى جماعت ، همچون صفوف فرشتگان در آسمان چهارم است . (١٣٣)
عدالت پيشنماز چون نماز، نشانه اى از يك تجمع دينى و اقتدا به يك «پيشوا» است ، پس بايد خوب ترين انسان ها و پاك ترين افراد، به امامت جماعت بپردازند. امام جماعت بايد كسى باشد كه به ديانت و تعهدش ايمان داشته باشيم .
افراد گنهكار و سفيه ، نمى توانند پيشنماز شوند.
در حديث آمده است : «فَقَدِّمُوا اَفْضَلَكُم» (١٣٤) برترين هاى تان را پيشنماز كنيد. امام باقر عليه السلام فرمود: امام جماعت بايد از افراد انديشمند و صاحب فكر باشد. (١٣٥)
وقتى صفت عدالت وپاكى تعهّد، از شرايط امام جماعت باشد، روشن است كه جامعه و جمع اقتدا كننده را نيز در اين مسير حركت مى دهد و ملاك هاى تقدّم در كارها و مسئوليت ها، همين ها مى شود.
عدالت ، يك حالت درونى است كه انسان را از ارتكاب گناهان كبيره ، يا تكرار و اصرار بر گناهان صغيره باز دارد.
از امام صادق عليه السلام پرسيدند: عادل كيست ؟ فرمود: آن كه چشمش را از نامحرم بپوشاند، زبانش را از گناه ، و دستش را زا ستم نگاه دارد. (١٣٦)
و رسول خدا فرموده است : كسى كه با مردم در معامله و داد و ستد، ستم نكند و در گفت و گوها دروغ نگويد و در وعده ها تخلّف نكند، او با مروّت و عدالت است . (١٣٧)
پس سعى كنيم نمازهايمان را به جماعت بخوانيم و از بركات تجمّع هاى دينى و عبادى غافل نشويم .
سنگر دشمن شكن و وحدت بخش «مساجد» را خالى نگذاريم و با بهانه هاى مختلف ، خود را از فيض جماعت ، محروم نسازيم .
نمازهاى ديگر
١. نماز جمعه
گاهى عبادات اسلامى ، غير از جهات روحى و معنوى ، آثار و جنبه هاى سياسى و اجتماعى هم دارد، به خصوص آنچه كه به صورت آشكار و گروهى با آداب و ويژگى هاى خاص اجرا مى شود. نماز جمعه ، يكى از اين آيين هاى مقدس و با شكوه است كه امّت نمازگزار، در كنار بركات معنوى و ثواب عبادت ، به آثار و نتايج اجتماعى آن نيز نايل مى شود.
نماز جمعه ، مظهر شكوه اسلام و عظمت مسلمين و وحدت بخشِ صفوف و خنثى كننده توطئه ها و تفرقه افكنى هاست .
نماز جمعه ، دو ركعت است كه همراه با دو خطبه از سوى امام جمعه به جاى نماز ظهر روز جمعه خوانده مى شود. در خطبه هايش ، علاوه بر دعوت به تقوا و طرح مسائل اخلاقى و سازنده كه از واجبات خطبه است ، طرح مشكلات مردم و مسائل اجتماعى مسلمانان و آگاهى هاى سياسى و هشدار نسبت به خطرها و دشمن ها و ... نيز ضرورى است و همين محتوا، به نماز جمعه تاءثير فراوان در زمينه روشنگرى انديشه ها مى دهد.
ضرورت شركت مستمر در نماز جمعه ، مورد تاءكيد اسلام است و اگر كسى بى دليل و عذر در جماعت مسلمانان و نماز جمعه آن ها شركت نكند، نشانه نوعى نفاق است .
رسول خدا صلى الله عليه و آله فرموده است : هر كس سه جمعه پياپى ، بدون عذر و بيمارى ، عمدا در نماز جمعه شركت نكند بر دل او مُهرى از نفاق زده مى شود. (١٣٨)
نماز جمعه ، حج مساكين است . (١٣٩) نماز جمعه «ياد خدا»ست و خداوند در قرآن مى فرمايد:
«يَاءَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُوَّاْ إِذَا نُودِىَ لِلصَّلَو ةِ مِن يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْاْ إِلَى ذِكْرِ اللّهِ وَذَرُواْ الْبَيْعَ...» (١٤٠)
اى مؤ منان ! هرگاه به نماز روز جمعه فراخوانده مى شويد، به سوى «ياد خدا» بشتابيد و داد و ستد را رها كنيد.
روز جمعه ، روز تعطيلى مسلمانان است تا در كنار نظافت و استراحت ، به تقويت بُعد معنوى و اجتماعى خود بپردازند.
دشمنان اسلام ، كه همواره در صدد تفرقه و تضعيف مسلمانان اند، از برگزارى مراسم نماز جمعه ناراحت مى شوند و تلاش در شكستن اين سدّ استوار ايمانى دارند.
امام خمينى قدس سره مى فرمود: نمازهاى جمعه را با شكوه بجا بياوريد، و نمازهاى غير جمعه را هم ، كه شيطان ها از نماز مى ترسند، از مسجد مى ترسند ... (١٤١)
٢. نماز باران
يكى از نمازهاى مستحب ، «نماز باران» است . اين نماز با شرايطى كه گفته مى شود برگزار مى گردد و در آن مردم از خداوند باران مى طلبند تا خشكسالى وقحطى برطرف شود وبراى زراعت ها باران ببارد. به اين نماز، نماز «استسقا» هم گفته مى شود.
در اين باره ، به كلام امام خمينى قدس سره در «تحرير الوسيله» استناد مى كنيم :
«نماز باران مستحب است ، آنگاه كه آب نهرها كاهش يابد و باران نيايد. سبب نيامدن باران به خاطر گسترش گناهان ، ناسپاسى نعمت ها، نپرداختن حق مردم ، كم فروشى ، ظلم ، نيرنگ ، ترك امر به معروف و نهى از منكر، نپرداختن زكات و حكومت و قضاوت بر خلاف حكم خدا و ... است كه موجب خشم پروردگار و نيامدن باران مى شود». (١٤٢)
نماز باران ، مثل نماز عيد فطر و قربان ، دو ركعت است كه گروهى خوانده مى شود. در هر ركعت يك حمد و يك سوره ، و در ركعت اوّل پنج تكبير دارد و در ركعت دوّم چهار تكبير. پس از هر تكبير در هر ركعت ، يك قنوت است . بهتر است در قنوت دعايى خوانده شود كه طلب باران در آن است .
آداب اين نماز از جمله عبارت اند از:
# بلند خواندن حمد و سوره .
# سه روز رزوه گرفتن به نحوى كه روز سوم ، دوشنبه يا جمعه باشد.
# بيرون رفتن امام جماعت همراه با نمازگزاران به صحرا در نهايت وقار و آرامش و خشوع و حالت نياز، و انتخاب جايى تميز براى نماز، و داشتن حالتى نيازمندانه و ترحّم انگيز، مثلا پابرهنه بودن .
# منبر را با خود به صحرا ببرند، مؤ ذّن ها همراه مردم باشند، پيران و كودكان و چهار پايان را هم با خود ببرند، و بچّه ها را از مادران شان جدا سازند تا گريه ها ضجه ها زياد شود و سبب نزول رحمت گردد.
# پيشنماز، پس از نماز، رداى خود را دگرگون سازد، يعنى قسمت راست را به سمت چپ و سمت چپ را به راست بگرداند و با صداى بلند صد مرتبه تكبير به طرف راست و صد بار تسبيح به سمت چپ بگويد و صد بار حمد و شكر خدا بگويد. مردم هم همصدا با او ذكر بگويند، و آنگاه دعا كند. مردم هم دعا كنند و آمين بگويند و بسيار تضرّع و ناله نمايند.
# بهتر است در دعاها از آنچه از امامان معصوم عليهم السلام نقل شده استفاده شود. (١٤٣) از جمله :
دعاى ١٩ صحيفه سجاديه و دعاى حضرت على عليه السلام در مورد نماز باران . (١٤٤)
از ميان نمازهاى معروفِ باران ، نمازى است كه مرحوم آيت اللّه سيد محمد تقى خوانسارى در دوره حضور انگليسى ها در قم برگزار كرد و سبب نزول باران شد و خارجى ها به شدت تحت تاءثير قرار گرفتند.
آنچه رحمت الهى را جلب مى كند، شكسته دلى و خضوع و خلوص و توبه مردم و توجّه آنان به سوى پروردگار است . گاهى ممكن است خداوند از روى ترحّم به حيوانات نيز باران رحمتش را بر همه ، از جمله آدميان نازل كند.
در حديث آمده است :
حضرت سليمان عليه السلام با اصحاب خويش براى نماز باران مى رفتند. حضرت مورچه اى را ديد كه سر به سوى آسمان بلند كرده و عرض مى كند:
خدايا! ما آفريده اى از آفريدگاران توئيم كه از روزى تو بى نياز نيستم . ما را به خاطر گناهان بنى آدم ، نابود مكن . حضرت سليمان به همراهانش فرمود: برگرديد! با دعاى ديگرى غير از شما، سيراب شديد! (١٤٥)
امام صادق عليه السلام مى فرمايد: پيروان فرعون روزى پيش او آمدند و گفتند: آب نيل خشك شده و هلاك خواهيم شد. گفت : امروز برگرديد. شب ، خودش به ميان رود نيل رفت و دست به دعا برداشت و گفت : خدايا! مى دانم كه جز تو كسى قدرت ندارد براى ما آب بياورد، پس ما را آب برسان . صبح ، آب دوباره جارى شد. (١٤٦)
٣. نماز عيد
از نمازهاى مستحب ديگر، نماز عيد فطر و عيد قربان است كه دو ركعت است با ٩ تكبير و قنوت (پنج تكبير در ركعت اول و چهار تكبير در ركعت دوّم پيش از ركوع ، و خواندن دعا پس از هر تكبير در قنوت).
نماز عيد فطر كه در روز اول ماه شوال پس از يك ماه روزه رمضان برگزار مى شود شكرانه توفيق الهى است براى اداى آن فريضه و پاداشى براى مؤ منان روزه دار.
امام باقر عليه السلام به جابر فرمود:
در روز اوّل شوال ، منادى آسمانى ندا مى دهد: اى مؤ منان ، بشتابيد به سوى جايزه هاى تان . اى جابر! جايزه هاى الهى مثل جوايز اين سلاطين نيست . (١٤٧)
عيد فطر، از اعياد بزرگ اسلامى است و خواندن نماز در آن روز، تقويت پيوند انسان با خداى خويش است و به عيد هم رنگ و جلاى الهى مى دهد.
امام رضا عليه السلام فرمود:
روز عيد فطر براى آن جهت قرار داده شده كه مسلمانان گرد هم آيند و به بزرگداشت خداوند و نعمت هايش بپردازند. روز عيد است و اجتماع ، روز زكات است . روز توجّه به آفريدگار و ناليدن به درگاه او. (١٤٨)
حضرت على عليه السلام فرمود:
اى مردم ! عيد فطر، روزى است كه نيكوكاران پاداش مى گيرند و بدكاران زيان مى كنند، شبيه ترين روزها به قيامت است . با بيرون آمدن تان از خانه ها به مصلّى ، برانگيخته شدن از قبر به صحراى محشر را به ياد آوريد. و با ايستادن در مصلا، به ياد وقوف در عرصه قيامت در پيشگاه خدا بيفتيد و با بازگشت به خانه هاى تان ، بازگشت به منازل خود در بهشت و جهنم را به ياد آوريد. (١٤٩)
حضور در جمع انبوه نمازگزاران عيد فطر و قربان ، پيوستن به درياى بيكران ملّت است و نيايش جمعى به درگاه خداوند كه بيشتر و سريع تر، لطف خود را شامل حال نمازگزاران روزه دار مى كند كه يك ماه رمضان ، در اطاعتِ امر او بوده اند.
حالت خاصى كه در روز عيد و هنگام نماز به مسلمانان دست مى دهد، غير از روحيه تعبّد و خشوع و شكسته دلى و گرايش به توجّه و معنويات ، روح اخوّت و صميميت را ميان آنان زنده تر مى سازد و پيوندها را تقويت مى كند.
در قنوت نماز عيد، دعاى «اللّهم اَهْلَ الْكِبْرياءِ وَالْعَظَمَةِ ...» خوانده مى شود، كه ضمن ستايش خدا به صفاتى همچون عظمت و جلالت ، آمرزندگى و بخشش و رحمت ، خداوند را به مقام پيامبر و دودمان پاكش سوگند مى دهيم و بهترين خواسته هاى صالحان را از خدا مى خواهيم و از همه بدى ها و شرور به او پناه مى بريم .
سجده هاى شكر و سجده هاى همراه با «اَلْعَفو، اَلْعَفو» اوج اين عبوديت و خشوع و بندگى است .
٤. نمازهاى نافله
عشق به پرستش و بندگى ، انسان را وا مى دارد كه بيش از حدِّ مقرر نيز به اطاعت و نيايش بپردازد. اين با نمازهاى مستحب جلوه گر مى شود.
چگونه انسان مى تواند عاشق خدا باشد و تنها به همان واجبات اكتفا كند و بيش از آن ، نمازى نخواند؟ اين نمازها كه به «نافله » معروف اند، فراوان است . از جمله نافله هاى روزانه است به اين صورت :
نافله ، نماز صبح ، دو ركعت ، پيش از نماز صبح .
نافله ، نماز ظهر، هشت ركعت ، پيش از نماز ظهر.
نافله ، نماز عصر، هشت ركعت ، پيش از نماز عصر.
نافله ، نماز مغرب ، چهار ركعت ، بعد از نماز مغرب .
نافله ، نماز عشا، دو ركعت نشسته ، پس از نماز عشا.
نافله شب (نماز شب) يازده ركعت ، پيش از اذان صبح كه هشت ركعت آن ، نافله شب نامدارد و دو ركعتش به نام نماز شَفع و يك ركعت هم به نام نماز وَترمشهور است .
نافله از كلمه «نَفْل » است ، يعنى زيادى واضافه بر مقدار واجب است .
بر پيامبر اسلام ، نافله شب واجب بود و خدا دستور داده بود كه شب برخيزد و به تهجّد و عبادت نيمه شب بپردازد تا به مقام والا برسد. (١٥٠)
در حديث آمده است :
نمازهاى مستحب ، همچون هديه اى به درگاه خداوند است كه به هر حال قبول مى شود. (١٥١)
درباره نوافل ، حديث هاى بسيارى در كتب روايت آمده كه اينجا مجال پرداختن به آنها نيست . (١٥٢)
نمازهاى مستحب ، جبران كننده نواقص نمازهاى واجب است و همچون صدقه اى است كه انسان ، آن را مى پردازد. به خصوص نماز شب ، راز ارتباط عاشقانه ميان بنده و خداى اوست كه هر سحر از بستر خواب برخيزد و خواب و كسالت را كنار بگذارد و به مناجات در دل شب بپردازد و دور از چشم هاى خواب رفته ، با خداى خود به راز و نياز و اشك و عبادت و شكر و سجود و قنوت بپردازد.
اولياى الهى ، اهل تهجّد و شب زنده دارى و نمازهاى مستحب ، با قنوت هاى مفصّل و سجده هاى طولانى و اشك هاى ريزان و ديده هاى گريان بوده اند.
علماى بزرگ ، عارفان وارسته و دوستان خدا، از «نماز شب» غفلت نكرده و نمى كنند. (١٥٣)
در روايتى آمده است كه خداوند مى فرمايد:
«كَذِبَ مَنْ زَعَمَ اَنَّهُ يُحِبُّنى ، فَاِذا جَنَّهُ اللّيلُ نامَ عَنّى . اَلَيْسَ كُلُّ مُحِبٍّ يُحِبُّ خَلْوَةَ حَبِيبِهِ؟» (١٥٤)
دروغ مى گويد آنكه مى پندارد مرا دوست دارد، امّا چون شب فرا مى رسد، به خواب مى رود و به ياد من نيست . مگر نه اين است كه هر دوستدارى ، خلوت و نجواى با دوستش را دوست مى دارد؟ ...
در دل شب خيز و ريز قطره اشكى ز چشم كه دوست دارم كند گريه گنهكار ما انسان با نافله مى تواند چنان به خدا نزديك شود و الهى گردد كه جز حق نبيند و جز حق نشنود و به آنجا برسد كه هر دعايى بكند مستجاب شود. (١٥٥)
خدايا! ما را در «بندگى » خودت ثابت و استوار بدار.
عشق خود و شوق عبادتت را در دل مان افروخته تر بگردان .
عمر و فكر و استعداد و توان جسمى و قواى روحى ما را، خالصانه در راه اطاعت خود بدار.
خداوندا! ما را از «بر پادارندگان نماز» قرار بده .
انّك سميعٌ مجيب
صبح جمعه ٢١/٧/ ٦٨
پى نوشت ها
۱- سرود سحر حجت الاسلام بهجتى شفق ، ص ۶۸.
۲- ذاريات ، آيه ۵۶.
۳- نحل ، آيه ۳۶.
۴- قريش ، آيه ۳ - ۵.
۵- نهج البلاغه ، خطبه ۱۴۷.
۶- سفينة البحار، ج ۲، واژه «عبد».
۷- وافى ، ج ۲، ص ۱۰.
۸- دعاى هفتم از مناجات خمسة عشر.
۹- محجّة البيضاء، ج ۱، ص ۳۷۷.
۱۰- بقره ، آيه ۱۳۸.
۱۱- بيّنه ، آيه ۵.
۱۲- مؤ منون ، آيه ۲.
۱۳- مصباح الشريعه ، ص ۸.
۱۴- بحارالانوار، ج ۸۴، ص ۲۳۳.
۱۵- بحارالانوار، ج ۷۰، ص ۲۵۱.
۱۶- البتّه ممكن است كسى قبل از اين سن به تكليف برسد كه موارد آن در رساله هاى مراجع تقليد آمده است .
۱۷- بقره ، آيه ۲۸۶.
۱۸- بحارالانوار، ج ۷۰، ص ۲۳۰.
۱۹- قصارالجمل ، ج ۲، ص ۷۳.
۲۰- مائده ، آيه ۵.
۲۱- وسائل الشيعه ، ج ۱، ص ۹۰.
۲۲- كافى ، ج ۱، ص ۴۳۰.
۲۳- مائده ، آيه ۲۷.
۲۴- بحارالانوار، ج ۹۶، ص ۱۲.
۲۵- جامع السعادات ، ج ۲، ص ۲۳۴.
۲۶- مكارم الاخلاق ، ص ۵۵۴.
۲۷- كافى ، ج ۲، ص ۳۲۱.
۲۸- وسائل الشيعه ، ج ۱۴، ص ۱۱۶ .
۲۹- كافى ، ج ۲، ص ۳۴۹.
۳۰- بحارالانوار، ج ۷۱، ص ۱۷۳.
۳۱- بحارالانوار، ج ۸۲، ص ۱۹۸.
۳۲- قصارالجمل ، ج ۲، ص ۷۴.
۳۳- الحياة ، ج ۱، ص ۳۱۸.
۳۴- حديد، آيه ۱۰.
۳۵- آل عمران ، آيه ۱۳۳.
۳۶- حديد، آيه ۲۱.
۳۷- نساء، آيه ۱۴۲.
۳۸- انبياء، آيه ۲۰.
۳۹- كافى ، ج ۱، ص ۵۷.
۴۰- لقمان ، آيه ۱۷.
۴۱- مريم ، آيه ۳۱.
۴۲- بحارالانوار، ج ۷۷، ص ۷۷.
۴۳- طه ، آيه ۱۴.
۴۴- كنزالعمال ، ج ۷، ص ۲۷۹.
۴۵- فروع كافى ، ج ۱، ص ۲۷۰.
۴۶- نهج البلاغه ، صبحى صالح ، حكمت ۲۵۲.
۴۷- وسائل الشيعه ، ج ۳، ص ۷.
۴۸- بقره ، آيه ۴۵.
۴۹- بقره ، آيه ۴۵.
۵۰- محجّة البيضاء، ج ۱، ص ۳۰۱.
۵۱- وسائل الشيعه ، ج ۳، ص ۱۹.
۵۲- مستدرك الوسائل ، ج ۱، ص ۱۷۳.
۵۳- محجة البيضاء، ج ۱، ص ۳۸۲.
۵۴- وسائل الشيعه ، ج ۱، ص ۲۵۶.
۵۵- محجة البيضاء، ج ۱، ص ۲۸۱.
۵۶- محجة البيضاء، ج ۱، ص ۲۸۱.
۵۷- موضوع تغيير قبله ، در آيات ۱۴۲ تا ۱۴۹ سوره بقره آمده است .
۵۸- سفينة البحار، ج ۱، واژه «بلل ».
۵۹- كنزالعمال ، ج ۷، ص ۶۹۲.
۶۰- تفسيرنمونه ، ج ۴، ص ۴۳۸.
۶۱- «صبغة اللّه و من احسنُ من اللّه صبغة » بقره ، آيه ۱۳۸.
۶۲- «القلب حرم اللّه ولا تُسكِنوا حرم اللّه غيراللّه» بحار، ج ۷۰، ص ۲۵.
۶۳- فهرست غررالحكم ، واژه اخلاص .
۶۴- كهف ، آيه ۱۱۰.
۶۵- محجة البيضاء، ج ۶، ص ۱۷۱.
۶۶- تحف العقول ، ص ۴۸۷ از سخنان امام عسگرى عليه السلام .
۶۷- فهرست غررالحكم ، واژه اخلاص .
۶۸- جامع السعادات ، ج ۲، ص ۴۰۴.
۶۹- دهر، آيه ۹.
۷۰- محجة البيضاء، ج ۶، ص ۱۴۴.
۷۱- نهج البلاغه ، نامه ۲۶.
۷۲- وسائل الشيعه ، ج ۴، ص ۱۰۱۶.
۷۳- وسائل الشيعه ، ج ۳، ص ۸۵.
۷۴- وسائل الشيعه ، ج ۳، ص ۲۶.
۷۵- عنكبوت ، آيه ۴۵.
۷۶- محجة البيضاء، ج ۱، ص ۳۸۵.
۷۷- تفسير صافى ، ج ۱، ص ۵۱ - ۵۲.
۷۸- گلستان سعدى .
۷۹- «انّ اللّه يحبّ التوابين » بقره ، آيه ۲۲۲.
۸۰- زمر، آيه ۵۳.
۸۱- تفسير نورالثقلين ، ج ۱، ص ۱۶.
۸۲- هود، آيه ۵۶ ؛ زخرف ، آيه ۴۳.
۸۳- يس ، آيه ۶۱.
۸۴- آل عمران ، آيه ۱۰۱.
۸۵- تفسير نورالثقلين ، ج ۱، ص ۱۷.
۸۶- در اصول كافى بابى تحت عنوان «الاقتصاد فى العباده» گشوده است .
۸۷- بحارالانوار، ج ۲۴، ص ۹.
۸۸- نهج البلاغه ، حكمت ۱۰۸.
۸۹- نساء، آيه ۶۹.
۹۰- بحارالانوار، ج ۲۴، ص ۳۰ به بعد.
۹۱- قصص ، آيه ۴۰.
۹۲- قصص ، آيه ۸۱.
۹۳- صف ، آيه ۳.
۹۴- فتح ، آيه ۶.
۹۵- بحارالانوار، ج ۳، ص ۲۲۳.
۹۶- شورى ، آيه ۱۱.
۹۷- بحار الانوار، ج ۸۴، ص ۲۲۸.
۹۸- بحارالانوار، ج ۸۲، ص ۱۰۸.
۹۹- بحارالانوار، ج ۸۲، ص ۱۱۰.
۱۰۰- نهج البلاغه ، خطبه اوّل .
۱۰۱- همچون برادران يوسف در مقابل وى . يوسف ، آيه ۱۰۰.
۱۰۲- بقره ، آيه ۳۴.
۱۰۳- حج ، آيه ۱۸.
۱۰۴- بحارالانوار، ج ۸۲، ص ۱۳۷.
۱۰۵- بحارالانوار، ج ۸۳، ص ۲۳۰.
۱۰۶- مستدرك الوسائل ، ج ۱، ص ۳۲۹.
۱۰۷- فتح ، آيه ۲۹.
۱۰۸- بحارالانوار، ج ۸۲، ص ۱۶۲.
۱۰۹- طه ، آيه ۱۳۰ ؛ غافر، آيه ۵۵ ؛ طور، آيه ۴۸.
۱۱۰- توحيد صدوق ، ص ۳۱۲.
۱۱۱- سعدى .
۱۱۲- بحارالانوار، ج ۸۲، ص ۱۹۹.
۱۱۳- صحيح بخارى ، ج ۸، باب «الصلاة على محمّد».
۱۱۴- كنزالعمال ، ج ۱، ص ۴۸۸.
۱۱۵- وسائل الشيعه ، ج ۴، ص ۱۲۲۰.
۱۱۶- بحارالانوار، ج ۹۱، ص ۶۴.
۱۱۷- حشر، آيه ۲۲.
۱۱۸- ابراهيم ، آيه ۲۳.
۱۱۹- يس ، آيه ۵۸.
۱۲۰- رعد، آيه ۲۴.
۱۲۱- انشراح ، آيه ۶ - ۷.
۱۲۲- مستدرك الوسائل ، ج ۱، ص ۳۳۶.
۱۲۳- مستدرك الوسائل ، ج ۱، ص ۳۳۶.
۱۲۴- صحيح مسلم ، ج ۱، ص ۴۱۸، صحيح بخارى ، ج ۱، ص ۱۱۰، سنن ابى ماجه ، ج ۱، ص ۲۹۹.
۱۲۵- وسائل الشيعه ، ج ۴، ص ۱۰۲۴.
۱۲۶- جواهرالكلام ، ج ۱۰، ص ۴۰۵ .
۱۲۷- در جلد ۸۳ بحارالانوار، ۶۳ حديث از پيشوايان معصوم درباره سجده شكر، نقل شده است .
۱۲۸- بحارالانوار، ج ۸۳، ص ۲۰۵.
۱۲۹- وسائل الشيعه ، ج ۴، ص ۱۰۷۱.
۱۳۰- رساله امام خمينى ، مسئله ۱۴۰۲.
۱۳۱- كنزالعمال ، ج ۸، حديث ۲۲۸۱۸.
۱۳۲- مستدرك الوسائل ، ج ۱، ص ۴۸۸.
۱۳۳- مستدرك ، ج ۱، ص ۴۸۸.
۱۳۴- من لايحضره الفقيه ، حج ۱، ص ۳۷۷.
۱۳۵- مستدرك الوسائل ، ج ۱، ص ۴۹۲.
۱۳۶- بحارالانوار، ج ۷۵، ص ۲۴۸.
۱۳۷- بحارالانوار، ج ۶۷، ص ۱.
۱۳۸- وسائل الشيعه ، ج ۵، ص ۶.
۱۳۹- وسائل الشيعه ، ج ۵، ص ۵.
۱۴۰- جمعه ، آيه ۹.
۱۴۱- صحيفه نور، ج ۱۲، ص ۱۴۹.
۱۴۲- احاديث مربوط به بعضى از نكات فوق ، در «مَن لايحضره الفقيه ، ج ۱، ص ۵۲۴» آمده است .
۱۴۳- تحريرالوسيله ، امام خمينى ، «صلوة الاستسقا»، ج ۱، ص ۲۴۵.
۱۴۴- مستدرك نهج البلاغه ، ج ۶، ص ۲۶۸.
۱۴۵- من لايحضره الفقيه ، ج ۱، ص ۵۲۴.
۱۴۶- من لايحضره الفقيه ، ج ۱، ص ۵۲۶.
۱۴۷- وسائل الشيعه ، ج ۵، ص ۱۴۰، من لايحضره الفقيه ، ج ۱، ص ۵۱۱.
۱۴۸- وسائل الشيعه ، ج ۵، ص ۱۴۱، من لايحضره الفقيه ، ج ۱، ص ۵۲۲.
۱۴۹- وسائل الشيعه ، ج ۵، ص ۱۴۱.
۱۵۰- «و من الليل فتهجد به نافلةً لك ...» اسراء، آيه ۷۹.
۱۵۱- قصارالجمل ، واژه نافله .
۱۵۲- در بحارالانوار علامه مجلسى ، تمام مجلد ۸۴ را به روايت هاى مربوط به نمازهاى نافله اختصاص داده و صدها حديث بيان كرده است .
۱۵۳- كيفيت آن را به طور مشروح ، در مفاتيح الجنان بخوانيد.
۱۵۴- مصباح الشريعه .
۱۵۵- ثواب الاعمال ، ص ۸۸.
