يه دختر هفت ساله دارم كه كلاس دومه و خصوصيات اخلاقيش تقريباً در همه موارد كاملاً نرماله . مشكلي كه باهاش روبرو شدم و نتونستم تا حالا با هيچ ترفندي حلش كنم بي نظميه اتاق دخترمه! اتاقش رو با تذكرات معمولي مرتب نمي كنه، مگر اينكه بهش اولتيماتوم بدم يا با ناراحتي و عصبانيت ازش بخوام كه وسايلشو جمع كنه كه در اون صورت هم وسايل به زير يا پشت تخت، توي كمد يا كشوها (به صورت كاملا نامرتب) و هر جايي كه ديده نشه! منتقل ميشه. ميدونم كه استفاده از جملات ريزتر مثل اينكه لباساتو مرتب بذار توي كمد، اسباب بازي ها رو بچين توي ويترين، كتاباتو بذار توي كتابخونه ميتونه موثرتر باشه اما تذكر يكي يكي موارد و نشستن و نگاه كردن به سرعت لاك پشتي بچه گانه اون، واقعاً حرص در بياره و منو از كوره به در مي بره. خيلي راه ها رو امتحان كردم، مثل جدول انجام كارها و يا نوشتن و تيك زدن كارها ولي جواب نداده. دوست دارم راهكارهاي جديد شما رو هم در مورد شلوغي و بي نظمي وسايل و اتاق بچه هاي اين سن بخونم. ممنون.
با سلام و عرض ارادت خدمت شما پرسشگر گرامي؛ از اينكه با ما سخن مي‌گوئيد خرسنديم و اميدوارم كه ارتباط شما با ما تداوم داشته باشد. از اينكه با مادري صحبت مي كنم كه تا حدي زيادي با تكنيك‌هاي روان شناختي مواجهه با مشكلات رفتاري كودكان آشناست خرسندم و اميدوارم كه هر روز با مطالعه كتاب ها و مطالب جديد اطلاعات خود را در زمينه تربيت كودك افزايش دهيد. پرسشگر گرامي پاسخ شما پس از مقدمه ای کوتاه، در دو بخش «تكنيك‌هاي مسئوليت پذيري» و «تكنيك‌هاي آموزش نظم» تقدیم می گردد.
*** مقدمه :
پرسشگر گرامي؛ حتماً خود شما هم مي‌دانيد كه مهم ترين ويژگي مادر خوب، صبور بودن است. زماني مي‌توانيد در تربيت كودك خود موفق باشيد كه صبور باشيد. بايد بگويم تكنيك‌هايي كه شما مورد استفاده قرار داده‌ايد در اكثر موارد جواب مي دهد، بنابراين بايد علت كارآمدي اين تكنيك‌ها را با دقت بررسي كنيد. از شما مي‌خواهم ضمن اينكه مطالب اين پاسخ را به كار مي‌گيريد، تكنيك‌هاي قبلي خود را نيز ادامه دهيد و چنانچه در كاربرد آن با مشكل روبرو شديد آن را به ما منتقل كنيد تا شما را راهنمايي كنيم.
قبل از هر نكته بايد بگويم زماني ما، در به كار بردن تكنيك‌هاي روان شناختي و تربيت فرزند خود موفق خواهيم بود كه تكنيك را تا آخر به كار ببريم و يا زماني كه خواسته‌اي را از كودك داريم تا زماني كه او خواسته ما را انجام نداده از خواسته خود عقب نشيني نكنيم. براي روشن شدن مطلب لازم است مثالي را ذكر كنم :
مادر : هر چه سريعتر اتاق خود را مرتب كن تا شام بخوريم. كودك كه از كم حوصله بودن مادر خود اطلاع دارد، با تامل و وقت تلف كردن شروع به مرتب كردن اتاق مي‌كند، كودك رفتارهاي مادر را زير نظر دارد و مي بيند كه مادر تحمل اين را ندارد تا صبر كند كودك خودش به تنهايي اتاقش را مرتب كند، لذا بيشتر وقت تلف مي‌كند. مادر با پرخاش‌هاي كلامي سعي در تند‌تر كردن فعاليت فرزندش دارد اما كودك كه از قبل دست مادر را خوانده خيلي بي خيال رفتارش را ادامه مي‌دهد تا اينكه مادر مجبور مي‌شود تا خودش اتاق كودك را مرتب كند. كافي است يك بار مادر اين اشتباه را انجام دهد تا كودك به اين رفتار عادت كند. مادر در اين رفتار خود اين پيام را به كودك خود منتقل مي‌كند كه به هر حال من (مادر) مجبور مي‌شوم تا اتاق تو را منظم كنم. فراموش نكنيم كه كودكان روان شناسان ماهري هستند. اگر اين مادر از همان ابتدا (بدون اينكه به كودكش دستور دهد) خودش مشغول منظم كردن اتاقش مي شد به مراتب بهتر از اين بود ابتدا از فرزندش كاري را بخواهد و سپس خودش كار ناتمام كودك را انجام دهد. مي‌بينيد ما چگونه با رفتارهاي خود زمينه رفتار نادرست را در كودك بوجود مي‌آوريم.
*** بخش اول؛ تكنيك‌هاي مسئوليت پذيري
براي اينكه بتوانيم فرزنداني منظم داشته باشيم در ابتدا بايد مسئوليت پذيري را در فرزند خود ايجاد كنيم تا او در برابر وسائل خود احساس مسئوليت كند و براي حفظ آن، وسائل خود را به صورت منظم در اتاق بچيند. مسئوليت پذيري يعني اينكه فرد پيامدهاي رفتار خودش را بپذيرد و احساس كند كه در زمينه رفتار خود مسئول است. زماني كه كودك در برابر كارهايي كه انجام مي‌دهد احساس مسئوليت كند، خود به خود و بدون فشار از جانب والدين تكاليف مدرسه را انجام مي‌دهد و ...، پس يكي از آيتم‌هايي كه شما بايد در فرزند خود به وجود آوريد مسئوليت پذيري است. براي ايجاد مسئوليت پذيري در كودكان بايد به نكات زير توجه كنيد :
1. بايد تمام وظائفي كه در قبال كودك خود داريم را به نحو احسن انجام دهيم. تا زماني كه ما به طور كامل حقوق فرزند را ادا نكرده‌ايم نبايد انتظار داشته باشيم كه او مسئوليت پذير باشد.
2. در قبال وظائفي كه در برابر كودك خود انجام مي‌دهيم بايد از او توقع و انتظار داشته باشيم. تازماني كه ما از فرزند خود انتظار نداشته باشيم، مسئوليت‌پذيري در او شكل‌نمي‌گيرد. به عنوان مثال زماني كه مادر خانواده، غذايي براي فرزند خود آماده كرده است بايد از او توقع داشته باشد كه حداقل كودك در جمع كردن سفره به او كمك كند و يا زماني كه شما در زمينه تحصيل به او كمك مي‌كنيد از او انتظار داشته باشيد او هم در حد توان خود براي به دست موفقيت تلاش كند؛ بنابراين براي ايجاد مسئوليت پذيري بايد در حد توانايي فرزندتان از او انتظار داشته باشيد.
3. يكي از روش هاي موثر در آموزش مسئوليت پذيري به كودكان، واگذار كردن كارهاي روزمره به آنهاست. اين كارها بايد مناسب سن كودكان باشد. هرچه بچه ها بزرگتر مي شوند، اين مسئوليتها مي تواند پيچيده تر و سخت تر گردد. سپردن اين كارها و فعاليتها بايد متنوع باشد تا مهارتهاي مختلف به آنها آموزش داده شود. از طريق انجام كارهاي روزمره، كار آمدي و مسئوليت پذيري بچه ها افزايش مي يابد.
4. از اين به بعد سعي كنيد به تدريج در انجام تكاليف كمتر به او كمك كنيد. زماني هم كه احساس مي‌كنيد او نياز به كمك شما دارد، فقط او را راهنمايي كنيد و به هيچ عنوان به جاي او تكاليف مدرسه را انجام ندهيد.
5. از اين به بعد به او بگوئيد خود او بايد وسائل مدرسه‌اش را آماده كند. البته از آنجا كه ممكن است عادت كرده باشد شما هميشه وسائل مدرسه‌اش را آماده كنيد، بهتر است اين كار را به صورت تدريجي انجام دهيد.
6. اجازه دهيد كودكتان تاوان و پيامد بي مسئوليتي اش را بپردازد. براي مثال اگر كودك شما دفتر تكاليف خود را گم كرد و يا اسباب بازي اش را شكست، بلافاصله نوع جديد و بهتر آن را در اختيار او قرار ندهيد بلكه هزينه معادل آن كالا را به طور يكباره يا تدريجي از پول توجيبي كودكتان كسر كنيد.
7. در مورد ارزش و اهميت مسئوليت پذيري براي كودكتان صحبت كنيد و سعي كنيد از طريق رفتارتان، الگوي خوبي براي او باشيد.
8. روان شناسان بر اين باورند، والديني مي‌توانند مسئوليت پذيري را در كودكان خود ايجاد كنند كه داراي سبك تربيتي مقتدر باشند. در اين خانواده‌ها محبت و دلگرمي نسبت به تك‌تك فرزندان وجود دارد و در عين حال نظارت و مراقبت سازنده نيز اعمال مي‌شود. والدين از كودكان خود انتظارات و توقعاتي دارند و اين خواست‌ها را به‌طور روشن و واضح برايشان مطرح مي‌كنند. يعني در اين قبيل خانواده‌ها هم مثل خانواده‌هاي مستبد، كنترل و نظارت و به عبارتي قواعد و مقررات وجود دارد، اما مهم‌ترين وجه تمايز والدين قاطع از والدين مستبد آن است كه والدين قاطع دليل و استدلال مربوط به وجود قواعد و مقررات را براي بچه‌ها بيان مي‌كنند و آنها نيز اين قواعد و مقررات را مي‌پذيرند. در خانواده‌هاي قاطع، محبت و عاطفه موجود بين پدر و مادر و فرزندان سبب مي‌شود كه كودكان در ارتباط با اين قواعد و مقررات توجيه شوند.(درباره سبك‌هاي تربيتي، در مكاتبات بعدي بيشتر مي‌توانيم با هم صحبت كنيم)
9. كودكان و نوجوانان را در تصميم‌گيري‌ها مشاركت دهيد.هر از گاهي جلسات مشورت خانوادگي تشكيل دهيد و در آن جلسات درباره برنامه‌ها و شيوه اجراي آنها تصميمي بگيريد كه با مشاركت همه اعضاي خانواده باشد. (مجله پيوند شماره 289)
10. از طريق بيان حكايت و قصه عمل كنيد .همه كودكان قصه را دوست دارند و از آن پند مي‌آموزند. آنها با شخصيت‌هاي مورد علاقه خود در داستاني كه مي‌شنوند، همانند سازي مي‌كنند. بنابراين اگر مي‌خواهيد مسئوليت‌پذيري را آموزش دهيد يكي از راه‌هاي خوب، آن است كه در قالب داستان بر روي شخصيت‌هايي تأكيد كنيد كه مسئوليت‌پذيرند و به دليل اين ويژگي پاداش مي‌گيرند. (همان)
11. از مقايسه بپرهيزيد، زيرا سبب كاهش اعتماد به نفس و احساس ناتواني در افرادي مي‌شود كه در مقايسه با ديگران ضعيف قلمداد شده‌اند. اين‌گونه احساس ناتواني سبب مي‌شود كه فرد دست به كاري نزند تا احتمال شكست در آن كار را كاهش دهد. (همان)
*** بخش دوم؛ تكنيك‌هاي آموزش نظم
اكنون كه تا حدي با راهكارهاي ايجاد مسئوليت پذيري در كودك آشنا شديد به بررسي راهكارهاي ايجاد نظم در كودك اشاره مي كنيم :
1. رفتاري را كه مي خواهيد تغيير دهيد مشخص كنيد.
2. به كودك بگوييد انتظار شما از او چيست و چگونگي انجام آن را به او نشان دهيد .
3. دستورات را به صورت بازي در آوريد مثلاً : چقدر طول مي كشه رختخوابت را مرتب كني؟ فكر مي كني تو زودتر مي توني لباسهايت را توي كمد بگذاري يا مامان غذا درست كنه ؟
4. رفتار كودك ( نه خود كودك ) را مورد تشويق يا انتقاد قرار دهيد. به جاي اين كه بگوييد : حالا بچه خوبي شدي . به او بگوييد : چقدر خوب است كه آرام نشسته اي . يا بگوييد چقدر مرتب لباسهايت را تميز نگه داشته اي .
5. پاداش و تشويق هاي شما برنامه ريزي شده نباشد. نبايد بگوييد : اگر رختخوابت را جمع كردي تو رو پارك مي برم . بلكه بدون اعلام قبلي باشد و بعد از پاداش دادن بگوييد به خاطر فلان كارت ما شما را به پارك برديم .
6. تا زماني كه رفتار جديد نيازمند پشتيباني است به تشويق ادامه دهيد، اما آن ر ا كم كم كه به تثبيت رفتار مورد نظر مي رسيد نسبت به آن رفتار كم كنيد .
7. از جنگ قدرت با كودك خود بپرهيزيد .
8. رفتار هاي نادرست او را ياد آوري نكنيد.
9. از داد و فرياد استفاده نكنيد .
پس به كودك خود احترام بگذاريد و از امر و نهي صرف پرهيز كنيد. به آنها حق سخن گفتن بدهيد، دليل مقررات را توضيح دهيد و منظورتان را به روشني بيان كنيد . ضمناً برخي از اوقات فراغت كودكتان را با ارتباط و رفت و آمد با ديگران و همسايه ها بايد پر كنيد. با اطرافياني كه با شما هم سطح هستند و خانوادهاي سالمي مي باشند كه تاثيرات منفي براي كودك شما ندارند رفت و آمد داشته باشيد. با همكاران و دوستان خود در ارتباط باشيد خصوصا آن دسته از خانوادهايي كه كودك هم سن كودك شما دارند .
چگونگي نظم آموزي به كودكان دبستاني 6 تا 12 ساله
خواندن، نوشتن و محاسبه كردن بخشي از مهارت‌هايي است كه بچه ها بايد پس از ورود به مدرسه بياموزند. مهارتهاي جسماني، مهارتهاي آكادميك مانند كار با كامپيوتر و مهارتهاي ميان فردي همچون همكاري و سازگاري با مردم از جمله كارهايي است كه بچه‌هاي دبستاني بايد با آنها آشنا شوند. ايجاد اين باور كه آنان اشخاص توانمندي‌اند، از نشانه‌هاي موفقيت در اين دوران به شمار مي‌آيد. والدين بايد بكوشند علايق فرزندان خود را يافته با هدايت ايشان در آن زمينه، طعم موفقيت را به كودكانشان بچشنانند تا به اين ترتيب آنها به احساس صلاحيت و شايستگي برسند.
بچه‌هاي دبستاني به احساس موفقيت نياز دارند، اما ممكن است راه موفق شدن را ندانند. به كمك فرزندتان و با همكاري آموزگار او در مدرسه مي‌توانيد بفهميد كودك شما در چه زمينه‌هايي امكان موفقيت بيشتري دارد آن گاه زمينه‌هاي زير را فراهم كنيد :
- انجام برخي كارهاي را به آنها واگذار كنيد
با اين كار در آنها احساس مسئوليت ايجاد شده، توانايي هايشان در پذيرش و انجام دادن مسئوليتها افزايش مي‌يابد. امام رضا (ع) مي‌فرمايند : «از كودك بخواه با دست خودش صدقه بدهد، گرچه به اندازه تكه‌اي نان يا يك مشت خوراكي باشد».
- جلسات خانوادگي تشكيل دهيد
در زمان‌هايي معين براي مثال هفته‌اي يك بار همه افراد خانواده جلسه اي تشكيل دهند؛ در اين جلسات به هر يك از افراد خانواده فرصت داده شود تا مسائل و مشكلات خود را مطرح كنند؛ سپس همه افراد خانواده بكوشند تا راه حلي براي آن مسئله پيدا كنند. در اين جلسات بچه‌ها مي‌آموزند تا به مسائل ديگران حساس باشند و نيازهاي آنان را نيز در نظر بگيرند. همچنين اين گونه جلسات جسارت ابراز عقيده را در كودك ما به وجود آورده و مهارت اجتماعي او را افزايش مي‌دهد.
- بازي‌هاي دسته جمعي انجام دهيد
بازي نياز طبيعي كودك است كه بدون آن رشد كاملي نخواهد داشت. بچه‌ها مي‌توانند با همديگر يا با بزرگتر‌ها بازي كنند. بي توجهي به اين نياز كودك مي‌تواند آثار زيان باري براي وي در پي داشته باشد. در سيره رسول خدا و امامان معصوم نيز توجه ويژه‌اي به بازي كودكان شده است. جابر مي‌گويد: «بر پيامبر(ص) وارد شدم در حالي كه حسن و حسين را بر پشت خود سوار كرده بود و چهار دست و پا راه مي‌رفت و مي‌فرمود: شتر شما چه شتر خوبي است و شما چه سواران خوبي هستيد».
- مي‌توانيم دليل بياوريم
برخلاف كودكان كم سن و سال‌تر هنگام تربيت و نظم آموزي به كودكان دبستاني مي‌توانيم دليل كارمان را براي آنها توضيح دهيم. كودك اگر بداند چرا بايد آنچه را از او خواسـته‌ايم انجام دهد راحت‌تر خواسته ما را اجابت خواهد كرد و اين كار باعث مي‌شود كه انگيزه دروني در او تقويت شده و آن كار را با ميل و رغبت بيشتري انجام دهد.
- همه اشتباهات را حل و فصل نكنيد
وقتي همه مسائل و اشتباه‌هاي فرزندانمان را حل و فصل نمي‌كنيم به آنان فرصتي مي‌دهيم تا مسئوليت بيشتري در قبال كارهايشان عهده دار شوند و توانايي آنها در حل مسائل شان بالا رود. اين مسئله تأثير بسزايي در ارتقاء سطح اعتماد به نفس كودكمان دارد و افزايش اعتماد به نفس به معناي تضمين موفقيت كودكمان در آينده مي‌باشد. كودكاني كه همواره از ناحيه والدينشان حمايت شده و اشتباهاتشان برطرف مي‌شود، افرادي وابسته و بدون اعتماد به نفس كافي بار مي‌آيند، افراد ضعيفي كه هيچ‌گاه نمي‌توانند مشكلاتشان را به تنهايي حل كنند. اگر فرزندتان مي‌گويد: «مامان نمي‌تونم دكمه شلوارم را ببندم» به او بگوييد: «سعي كن، مي‌توني، فقط بايد كمي دقت كني» و يا اين كه كمكش كنيد تا اين كار را انجام دهد.
- به آنان بياموزيد كه چگونه مسائل خود را حل كنند
بچه‌ها در اين سن مي‌تواند مراحل مختلف حل مسئله را به شكلي منظم بياموزند. وقتي بچه‌ها بياموزند كه مسئله خود را مشخص كنند، راه‌حل‌هاي مختلف را ارائه دهند، يكي از راه‌حل‌هاي را انتخاب كنند، آن را به كار گيرند و درباره موثرتر واقع شدن آن نظر دهند، درباره خود احساس بهتري خواهند داشت. نظم آموزي به بچه‌ها در اين مقطع به مفهوم آموزش كنترل خود است كه آن را براي همكاري و كنار آمدن با ديگران نياز دارند.
منابع :
1. مجله پيوند شماره 289ص22، محبوبه فولاد چنگ.
2. نظم آموزي به كودكان، مجيد همتي، انتشارات موسسه امام خميني(ره).
