راهنمای سیر مطالعاتی آثار علامه مصباح یزدی
مقدمه
حضرت آیت الله مصباح ـ‌مد ظله‌ـ از معدود چهره‌های برجسته در میان متفکران جهان اسلام است که با اندیشه‌ای ژرف و اصولی در حوزه‌های مختلف علوم اسلامی و انسانی دارای نظر و صاحب رأی است و آثار ایشان در گستره وسیعی از زمینه‌های علوم مورد اقبال و استفاده اقشار مختلف و سطوح گوناگون علمی قرار دارد، تا آنجا که رهبر معظم انقلاب اسلامی، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای -ادام‌الله‌ظله‌العالی‌ـ درباره ایشان فرموده‌اند:
«بنده نزدیک به چهل سال است که جناب آقاى مصباح را مى‌شناسم و به ایشان به عنوان، یک فقیه، فیلسوف، متفکر و صاحب نظر در مسایل اساسى اسلام ارادت دارم.»
«اگر خداى متعال به نسل کنونى ما، این توفیق را نداد که از شخصیت‌هایى مانند علامه طباطبائى و شهید مطهرى استفاده کند، اما به لطف خدا این شخصیت عزیز و عظیم القدر، خلأ آن عزیزان را در زمان ما پر کرده است.»
در پی درخواست‌های مکرر بسیاری از علاقه‌مندان به معارف اسلامی برای فراهم آوردن سیری مطالعاتی از آثار گران‌سنگ حضرت استاد، بر آن شدیم تا این خواسته ایشان را اجابت کنیم و در حد مقدور آثار ایشان را دسته‌بندی و معرفی نماییم. به این منظور، دو نوع طبقه‌بندی را مد نظر قرار دادیم: طبقه‌بندی آموزشی، و طبقه‌بندی موضوعی. در هر دو دسته‌بندی، سعی بر این بوده است تا آثار از آسان به مشکل مرتب گردند. هم‌چنین برای آن‌که یافتن مطالب مورد نظر در میان آثار مختلف آسان‌تر شود، در معرفی هر اثر، سرفصل‌های کلی مورد بحث در آن کتاب را آورده‌ایم.
لازم به ذکر است که در این سیر مطالعاتی، تنها آثاری گنجانیده شده‌اند که تاکنون در قالب کتاب به چاپ رسیده‌اند، و از ذکر مقالات، سخنرانی‌های چاپ نشده، یا آثاری که به سایر اشکال منتشر شده‌اند خودداری شده است.
دسته‌بندی آموزشی
کتاب‌های حضرت آیت‌الله مصباح را می‌توان از دیدگاه‌های متفاوت و برای اهدافی گوناگون دسته‌بندی کرد و هر دسته‌بندی فایده و آثار خود را دارد: در یک تقسیم، می‌توان کتاب‌ها را به دو گروه کلی آموزشی و غیرآموزشی تقسیم کرد. منظور از کتاب‌های آموزشی، کتاب‌هایی است که برای دوره‌های آموزشی و فراگیران خاص تدریس، یا به این منظور تألیف شده‌اند و فراگیری آنها نیازمند تدریس توسط استاد است. در مقابل، کتاب‌های غیرآموزشی، کتاب‌هایی هستند که به‌منظور آموزش نوشته نشده‌اند. این گروه از کتاب‌ها خود به دو دسته تقسیم می‌شوند: کتاب‌های تخصصی و کتاب‌های عمومی. مقصود از کتاب‌های تخصصی، کتاب‌هایی است که حاصل تحقیقات و ژرف‌اندیشی‌های استاد است و مخاطب آنها محققان و متخصصان یک رشته علمی‌اند. ولی کتاب‌های عمومی به کتاب‌هایی می‌گوییم که مخاطب آنها عام بوده، برای استفاده عموم طرح گردیده و یا به رشته تحریر درآمده‌اند. در اینجا کتاب‌های آموزشی و تخصصی حضرت استاد را فهرست‌وار ذکر کرده، سپس سیر تدریس کتاب‌های آموزشی را برای دو دسته از فراگیران پیشنهاد می‌کنیم. توضیحات مربوط به هر کتاب در بخش بعد خواهد آمد.
أ. کتاب‌های آموزشی عبارتند از:
1. کلام و اعتقادات
1.1. مباحثی پیرامون مسائل اعتقادی و اخلاقی
1.2. آموزش عقاید
1.3. اصول عقاید(2): راه و راهنماشناسی
1.4. چکیده‌ای از اندیشه‌های بنیادین اسلامی
2. تفسیر و علوم قرآن
2.1. مجموعه معارف قرآن (شامل: خداشناسی، کیهان‌شناسی، انسان‌شناسی، راه‌شناسی، راهنماشناسی، قرآن‌شناسی، اخلاق در قرآن، جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، حقوق و سیاست در قرآن، جنگ و جهاد در قرآن)
2.2. خلقت انسان از نظر قرآن
2.3. انسان‌شناسی در قرآن
2.4. معارف قرآن (4-5): راه و راهنماشناسی (تلخیص دروس)
2.5. انسان‌سازی در قرآن
3. اخلاق و فلسفه اخلاق
3.1. خودشناسی برای خودسازی
3.2. فلسفه اخلاق
3.3. نقد و بررسی مکاتب اخلاقی
3.4. کلمة حول فلسفة الاخلاق
4. علوم انسانی
4.1. انقلاب اسلامی و ریشه‌های آن
4.2. پیش‌نیازهای مدیریت اسلامی
5. منطق و فلسفه
5.1. دروس فلسفه
5.2. آموزش فلسفه
5.3. چکیده چند بحث فلسفی
6. فلسفه تطبیقی (نقد مارکسیسم)
6.1. پاسداری از سنگرهای ایدئولوژیک (6 جلد)
6.2. نقدی فشرده بر اصول مارکسیسم
6.3. ایدئولوژی تطبیقی
ب. کتاب‌های تخصصی از مجموعه آثار مکتوب استاد عبارتند از:
1. شرح روایات
1.1. تعلیقه بر معادن الحکمة و مکاتیب الأئمة
1.2. تعلیقه بر اللوامع الإلهیة
1.3. تصحیح و تعلیقه بر معانی الأخبار
1.4. حاشیه و تعلیقه بر بحار الانوار (54-63) [کتاب السماء و العالم]
2. اخلاق و عرفان
2.1. به‌سوی خودسازی
2.2. در جستجوی عرفان اسلامی
3. کلام
3.1. الإمامة و الولایة فی القرآن الکریم
4. روان‌شناسی
4.1. دیدگاه‌های روان‌شناختی حضرت آیت‌الله مصباح یزدی
5. منطق و فلسفه اسلامی
5.1. شرح نهایة الحکمة
5.2. تعلیقة علی نهایة الحکمة
5.3. شرح برهان شفا (4 جلد)
5.4. شرح الهیات شفا (3 جلد)
5.5. شرح مجلدات اول و هشتم الأسفار الأربعة (4 جلد)
6. فلسفه تطبیقی
6.1. گفتمان روشنگر
ترتیب تدریس کتاب‌های آموزشی
أ. برای تدریس در دوره‌های آموزشی حوزوی و نیز آموزش عالی دانشگاهی در رشته‌های علوم انسانی مانند فلسفه و الهیات:
1. آموزش عقاید (ج 1-3)
[در بحث نبوت، رجوع به اصول عقاید(2): راه و راهنماشناسی و نیز معارف قرآن (4-5): راه و راهنماشناسی (تلخیص دروس)توصیه می‌شود]
2. مجموعه معارف قرآن (1-10)
[می‌تواند پس از آموزش عقاید یا به موازات آن تدریس گردد.]
3. چکیده‌ای از اندیشه‌های بنیادین اسلامی
4. خودشناسی برای خودسازی
5. آموزش فلسفه
6. فلسفه اخلاق
[مراجعه به کتاب‌های نقد و بررسی مکاتب اخلاقی و کلمة حول فلسفة الاخلاق نیز توصیه می‌شود]
تبصره: درصورت نیاز به مباحث فلسفه تطبیقی و نقد مارکسیسم، کتاب‌های زیر به ترتیب می‌توانند پس از آموزش فلسفه تدریس شوند:
1. نقدی فشرده بر اصول مارکسیسم
2. ایدئولوژی تطبیقی
ب. برای دوره‌های آموزشی در رشته‌های غیر علوم انسانی مذکور، ترتیب ذیل پیشنهاد می‌شود:
7. بخش‌هایی از مجموعه معارف قرآن (شامل گزیده‌ای از: خداشناسی، کیهان‌شناسی، و قرآن‌شناسی)
8. انسان‌شناسی در قرآن
9. معارف قرآن (4-5): راه و راهنماشناسی (تلخیص دروس)
10. انسان‌سازی در قرآن
11. چکیده‌ای از اندیشه‌های بنیادین اسلامی
12. خودشناسی برای خودسازی
13. فلسفه اخلاق
14. انقلاب اسلامی و ریشه‌های آن
تبصره: درصورت نیاز به مباحث فلسفه تطبیقی و نقد مارکسیسم، کتاب‌های زیر به ترتیب می‌توانند پس از آموزش فلسفه تدریس شوند:
1. نقدی فشرده بر اصول مارکسیسم
2. ایدئولوژی تطبیقی
دسته‌بندی موضوعی
دسته‌بندی دیگر که ان‌شاءالله به زودی برای استفاده علاقمندان در قالب جزوه‌ای منتشر خواهد شدـ بر اساس موضوع کتاب‌هاست که کمک می‌کند تا درهر موضوع کتاب‌های مربوط در کنار یکدیگر قرار گیرند و در مقایسه باهم مطالعه شوند. در این فهرست سعی شده است کتاب‌های زیرمجموعه هر موضوع، به ترتیب آسان‌یابی مرتب شوند. همین ویژگی در تنظیم مباحثی که در درون خود دارای ترتیب منطقی‌اند نیز درنظر گرفته شده است. برای آشنایی اجمالی با مطالبی که در هر کتاب آمده است، ذیل هر کتاب مباحث آن به‌اجمال معرفی شده است. در این سیر، تکیه بیشتر بر کتاب‌های عمومی بوده است که با مطالعه قابل درک‌اند ونیاز چندانی به تدریس توسط استاد ندارند. کتاب‌های درسی و نیز شرح و تعلیقات بر کتاب‌های دیگر هم برای کامل‌شدن فهرست در این طبقه‌بندی گنجانیده شده‌اند، ولی ضمن توجه به این نکته، توضیح کم‌تری درباره آنها داده شده است.
