دوران بازداري علي - عليه السلام - از تصدي خلافت، دوران تقاعد و كناره گيري آن حضرت از ساير شئون جامعه اسلامي نبود، بلكه در اين فترت، امام - عليه السلام - به انجام خدمات علمي و اجتماعي بسياري موفق شد كه تاريخ نظير آنها را براي ديگران ضبط نكرده است.
علي - عليه السلام - از جمله افرادي نبود كه به جامعه و مسائل و نيازهاي آن تنها از يك دريچه، و آن هم دريچه خلافت، بنگردكه چنانچه آن را به روي او بستند هر نوع مسئوليت و تعهد را از خود سلب كند. آنها حضرت، به رغم آنكه از تصدي رهبري سياسي باز داشته شد، براي خود مسئوليتهاي مختلفي قائل بود و از آن رو، از انجام وظايف و خدمات ديگرشانه خالي نكرد و به تأسي از توصيه يعقوب به فرزندان خود،[1] از طرق مختلف به صحنه خدمت وارد شد.
اهم خدمات اميرالمؤمنين - عليه السلام - در دوره خلفاي سه گانه به قرار زير بود:
الف ـ دفاع از حريم عقايد و اصول اسلام در برابر تهاجمات علمي علماي يهود و نصارا و پاسخگويي به سؤالات ودفع شبهات آنان.
ب ـ هدايت و راهنمايي دستگاه خلافت در مسائل دشوار، به ويژه امور قضايي.
ج ـ انجام خدمات اجتماعي، كه ذيلاً به اهم آنها اشاره مي شود:
1- انفاق به فقرا و يتيمان
 در اين مورد كافي است ياد آوري شود كه آيه (الذين ينفقون أموالهم بالليل و النهار سراً و علانيه ً)، به اتفاق مفسران،در باره علي - عليه السلام - نازل شده است.
گرچه اين آيه بيانگر وضع علي - عليه السلام - در زمان رسول اكرم - صلي الله عليه و آله - است، ولي اني وضع پس از رحلت پيامبر نيز ادامه داشت و آن حضرت پيوسته از يتيمان و مستمندان دستگيري مي كرد و روح بزرگ و مهربان او تا پايان عمر از انفاق به فقرا لحظه اي آرام نگرفت. شواهد بسياري در اين زمينه در تواريخ اسلامي مذكور است كه ذكر آنها مايه اطاله كلام خواهد شد.
2- آزاد كردن بردگان
 آزاد ساختن بردگان از مستحبات مؤكد در اسلام است. از رسول اكرم - صلي الله عليه و آله - نقل شده است كه فرمود:
«من اعتق عبدا مؤمنان اعتق الله العزيز الجبار بكل عضو عضواً له من النار»[2]
هر كس بنده مؤمني را آزاد سازد، خداوند عزيز جبار، در برابر هر عضوي از آن بنده، عضوي از شخص آزاد كننده را از آتش جهنم آزاد مي سازد.
علي - عليه السلام - در اين زمينه نيز، همچون ساير خدمات و فضايل، پيشگام بود و موفق شد از حاصل دسترنج خود (و نه ازبيت المال) هزار بنده را بخرد و آزاد سازد. امام صادق - عليه السلام - به اين حقيقت گواهي داده، فرموده است:
«ان عليا اعتق الف مملوك من كد يده»[3]
 3- كشاورزي و درختكاري
 يكي از مشاغل علي - عليه السلام - ، در عصر رسالت و پس از آن، كشاورزي و درختكاري بود. آن حضرت بسياري از خدمات و انفاقات خود را از اين طريق انجام مي داد. به علاوه، املاك زيادي را نيز كه خود آباد كرده بود وقف كرد. امام صادق - عليه السلام - در اين باره فرموده است :
«كان اميرالمؤمنين يضرب بالمر و يستخرج الارضين».[4]
امير مؤمنان بيل مي زد و نعمتهاي نهفته در دل زمين را استخراج مي كرد.
همچنين از آن حضرت نقل شده است كه فرمود: «كاري در نظر خدا محبوبتر از كشاورزي نيست».[5]
 4- حفر قنات
 در سرزميني همچون عربستان كه خشك و سوزان است حفر قنات بسيار حائز اهميت است. امام صادق - عليه السلام - مي فرمايد: پيامبر اكرم - صلي الله عليه و آله - زميني از انفال[6] را در اختيار علي - عليه السلام - گذاشت و آن حضرت در آنجا قناتي حفر كرد كه آن همچون گردن شتر فواره مي زد. امام - عليه السلام - نام آنجا را «ينبع»نهاد آب فراوان اين قنات مايه نشاط و روشني چشم اهالي آنجا شد و فردي از آنان به علي - عليه السلام - ، به جهت توفيق اين خدمت، بشارت داد. حضرت در پاسخ او فرمود: «اين قنات وقف زائران خانه خدا و رهگذراني است كه از اينجا مي گذرند. كسي حق فروش آب آن را ندارد و فرزندانم هرگزآن را به ميراث نمي برند».[7]
هم اكنون در راه مدينه به مكه منطقه اي است به نام «بئر علي»كه آن حضرت در آنجا چاه زده بوده است. از بعضي سخنان امام صادق - عليه السلام - استفاده مي شود كه امير مؤمنان - عليه السلام - در راه مكه و كوفه چاههايي حفر كرده است.[8]
 5- ساختن مسجد
 تأسيس و تعمير مساجد از نشانه هاي ايمان به خدا و آخرت است و امير مؤمنان - عليه السلام - مساجدي بنا كرده است كه نام برخي از آنها در تواريخ اسلامي ضبط شده است. از آن جمله است :
مسجد الفتح در مدينه، مسجدي در كنار قبر حمزه، مسجدي در ميقات، مسجدي در كوفه، مسجدي در بصره.[9]
 6- وقف اماكن و املاك
 اسامي موقوفات متعدد و وقفنامه هاي حضرت علي - عليه السلام - در كتب حديث و تاريخ به طور مبسوط ذكر شده است. دراهميت اين موقوفات همين بس كه، طبق نقل مورخان معتبر، درآمد سالانه آنها چهل هزار دينار بوده كه تماماً صرف بينوايان مي شده است. شگفت آنكه، به رغم داشتن اين درآمد سرشار، حضرت امير - عليه السلام - براي تأمين هزينه زندگي خودبه فروختن شمشيرش نيز ناچار شده بود.[10]
آري، چرا علي - عليه السلام - از خود چنين موقوفاتي باقي نگذارد؟ مگر نه آنكه پيامبر اكرم فرموده است : «هر كس از اين جهان درگذرد، پس از مرگ، چيزي به او نمي رسد جز آنكه پيشتر سه چيز از خود باقي گذاشته باشد: فرزند صالحي كه در حق او استغفار كند، سنت حسنه اي كه در ميان مردم رواج داده باشد، كار نيكي كه اثرش پس از او باقي باشد.
وقفنامه هاي حضرت امير - عليه السلام - علاوه بر آنكه منبع الهام بخشي براي احكام وقف در اسلام است، سندي محكم وگويا بر خدامات اجتماعي و انساني آن حضرت است. براي آگاهي از اين وقفنامه ها به كتاب ارجمند «وسائل الشيعه»،ج 13 كتاب الوقوف و الصدقات، مراجعه شود.
 
[1] . حضرت يعقوب، به فرموده قرآن كريم (سوره يوسف، آيه 67)، به فرزندان خود سفارش كرد كه به شهر مصر از يك در واردنشوند، بلكه از درهاي مختلف به آن در آيند.
[2] . سوره بقره، آيه 274 كساني كه اموال خود را (در راه فقرا) شب و روز و پنهان و آشكار انفاق مي كنند.
[3] . فروع كافي، ج 5 ص 74 بحارالانوار، ج 41 ص 43
[4] . همان .
[5] . بحارالانوار، ج 23 ص 20
[6] . سرزمينهايي كه بدون جنگ و خونريزي به تصرف مسلمانان در آيد بخشي از انفال است كه مربوط به مقام نبوت است ورسول اكرم از آنها در راه منافع اسلام و مسلمانان استفاده مي كرد.
[7] . فروع كافي، ج 7 ص 543 وسائل الشيعه، ج 13 ص 303
[8] . ر.ك . مناقب، ج 1 ص 323 بحارالانوار، ج 41 ص 32
[9] . ر.ك . مناقب، ج 1 ص 323 بحارالانوار، ج 41 ص 32
[10] . كشف المحجه، ص 124 بحارالانوار، ج 41 ص 43
آيت الله جعفر سبحاني- فروغ ولايت