مي دانيم كه يكي از ابعاد بزرگ زندگي ائمه ما، بُعد فرهنگي آن است. اين پيشوايان بزرگ هر كدام در عصر خود فعاليت فرهنگي داشته در مكتب خويش شاگرداني تربيت مي كردند و علوم و دانشهاي خود را توسط آنان در جامعه منتشر مي كردند، اما شرائط اجتماعي و سياسي زمان آنان يكسان نبوده است، مثلاً در زمان امام باقر و امام صادق- عليهما السلام - شرائط اجتماعي مساعد بود و به همين جهت ديديم كه تعداد شاگردان و راويان حضرت صادق - عليه السلام - بالغ بر چهار هزار نفر مي شد، ولي از دوره امام جواد تا امام عسكري - عليهما السلام - به دليل فشارهاي سياسي و كنترل شديد فعاليت آنان از طرف دربار خلافت، شعاع فعاليت آنان بسيار محدود بود و از اين نظر تعداد راويان و پرورش يافتگان مكتب آنان نسبت به زمان حضرت صادق - عليه السلام - كاهش بسيار چشمگيري را نشان مي دهد. بنابر اين اگر مي خوانيم كه تعداد راويان و پرورش يافتگان مكتب آنان نسبت به زمان حضرت صادق - عليه السلام - كاهش بسيار چشمگيري را نشان مي دهد. بنابر اين اگر مي خوانيم كه تعداد راويان و اصحاب حضرت جواد - عليه السلام - قريب صد و ده نفر بوده اند [1] و جمعاً 250 حديث از آن حضرت نقل شده [2]، نبايد تعجب كنيم، زيرا از يك سو، آن حضرت شديداً تحت مراقبت و كنترل سياسي بود و از طرف ديگر، زود به شهادت رسيد و به اتفاق دانشمندان بيش از بيست و پنج سال عمر نكرد!
در عين حال، بايد توجه داشت كه در ميان همين تعداد محدود اصحاب و راويان آن حضرت، چهره هاي درخشان و شخصيتهاي برجسته اي مانند: علي بن مهزيار، احمدبن محمدبن ابي نصر بزنطي، زكريا بن آدم، محمد بن اسماعيل بن بزيع، حسين بن سعيد اهوازي، احمد بن محمد بن خالد برقي بودند كه هر كدام در صحنه علمي و فقهي وزنه خاصي به شمار مي رفتند، و برخي داراي تأليفات متعدد بودند.
از طرف ديگر، راويان احاديث امام جواد - عليه السلام - تنها در محدثان شيعه خلاصه نمي شوند، بلكه محدثان و دانشمندان اهل تسنن نيز معارف و حقايقي از اسلام را از آن حضرت نقل كرده اند. به عنوان نمونه «خطيب بغدادي» احاديثي با سند خود از آن حضرت نقل كرده است [3].
همچنين حافظ «عبدالعزيز بن اخضر جنابذي» در كتاب «معالم العترة الطاهرة» [4] و مؤلفاني نيز مانند: ابوبكر احمد بن ثابت، ابو اسحاق ثعلبي، و محمد بن مندة بن مهربذ در كتب تاريخ و تفسير خويش رواياتي از آن حضرت نقل كرده اند.
[1] . شيخ طوسي، رجال، الطبعة الأولي، نجف، منشورات المكتبة الحيدرية، 1381 ه.ق، ص 397 - .409 مؤلف «مسند الامام الجواد» تعداد ياران و شاگردان امام جواد را 121 نفر مي داند (عطاردي،، شيخ عزيز الله، مسند الامام الجواد، مشهد، المؤتمر العالمي للاًّمام الرضا - عليه السلام -، 1410 ه. ق) و قزويني آنها را جمعاً 257 نفر مي داند (قزويني،، سيد محمد كاظم، الامام الجواد من المهد اًّلي اللحد، الطبعة الأولي، بيروت، مؤسسة البلاغ، 1408 ه. ق)
[2] . آقاي عطاردي درمسند الامام الجواد با احصائي كه كرده مجموع احاديث منقول از پيشواي نهم را در زمينه هاي مختلف فقهي، عقيدتي، اخلاقي، و...، تعداد مذكور در فوق ضبط كرده است.
[3] . تاريخ بغداد، بيروت، دار الكتاب العربي،، ج 3، ص 54 و.55
[4] . امين، سيد محسن، أعيان الشيعة بيروت، دار التعارف للمطبوعات، 1403 ه. ق، ج 2، ص.35
مهدي پيشوايي- سيره پيشوايان، ص561