بعثت رسول خدا (ص)
سيد هاشم رسولى محلاتى
بخش اول-بحث درباره تاريخ و زمان بعثت
درباره تاريخ بعثت رسولخدا(ص)در روايات و احاديثشيعه و اهل سنت اختلاف است و مشهور ميان علماء ودانشمندان شيعه آن است كه بعثت آنحضرت در بيست وهفتم رجب سال چهلم عام الفيل بوده،چنانچه مشهور ميان علماءو محدثين اهل سنت آن است كه اين ماجرا در ماهمبارك رمضان آن سال انجام شده كه در شب و روز آن نيزاختلاف دارند،كه برخى هفده رمضان و برخى هيجدهم و جمعى نيز تاريخ آنرا بيست و چهارم آن ماه دانستهاند.[141]و البته در پارهاى از روايات شيعه نيز بعثت رسولخدا(ص)درماه رمضان ذكر شده مانند روايت عيون الاخبار صدوق(ره)كهمتن آن اينگونه است كه:
وقتى شخصى به نام فضل از امام رضا عليه السلام مىپرسدكه چرا روزه فقط در ماه مبارك رمضان فرض شد و در سايرماهها فرض نشد؟امام عليه السلام در پاسخ او فرمود:
«لان شهر رمضان هو الشهر الذى انزل الله تعالى فيه القرآن...»
تا آنجا كه ميفرمايد:«...و فيه نبى محمد صلى الله عليه و آله»
-يعنى بدانجهت كه ماه رمضان همان ماهى است كه خداىتعالى قرآن را در آن نازل فرمود... و همان ماهى است كهمحمد(ص)در آن به نبوت برانگيخته شد...[142]كه چون مخالف با روايات ديگر شيعه در اينباره بوده است.
مرحوم مجلسى احتمال تقيه در آن داده،و يا فرموده كه بايد حمل بر برخىمعانى ديگرى جز معناى بعثت اصطلاحى شود،زيراتاريخ بيست و هفتم ماه رجب بنظر آن مرحوم نزد علماى اماميهمورد اتفاق و اجماع بوده و گفته است:«...و عليه اتفاقالامامية».
و اما نزد محدثين و علماى اهل سنت همانگونه كه گفته شدمشهور همان ماه رمضان است[143]، اگر چه در شب و روز آناختلاف دارند،و در برابر آن نيز برخى از ايشان دوازدهم ماهربيع الاول و يا دهم آن ماه،و برخى نيز مانند شيعهبيست و هفتم رجب را تاريخ بعثت دانستهاند.[144] و بدين ترتيباقوال درباره تاريخ ولادت آنحضرت بدين شرح است:
1-بيست و هفتم ماه رجب و اين قول مشهور و يا مورد اتفاقعلماى شيعه و برخى از اهل سنت است[145].
2-ماه رمضان(17 يا 18 يا 24 آن ماه)و اين قول نيز مشهور نزدعامه و اهل سنت است[146].
3-ماه ربيع الاول(دهم و يا دوازدهم آن ماه)و اين قول نيز ازبرخى از اهل سنت نقل شده[147].
و اما مدرك اين اقوال:
مدرك شيعيان در اين تاريخ يعنى 27 رجب،رواياتى استكه از اهل بيت عصمت و طهارت رسيده مانند رواياتى كه در كتاب شريف كافى از امام صادق عليه السلام و فرزند بزرگوارشحضرت موسى بن جعفر عليه السلام روايتشده،و نيز روايتى كهدر امالى شيخ(ره) از امام صادق عليه السلام نقل شده است[148]و از آنجا كه«اهل البيت ادرى بما فى البيت»گفتار اينبزرگواران براى ما معتبرتر از امثال عبيد بن عمير و ديگران است.
و اما اهل سنت كه عموما ماه رمضان را تاريخ بعثتدانستهاند مدرك آنها در اين گفتار اجتهادى است كه از چند نظرمخدوش و مورد مناقشه است،و آن اجتهاد اين است كه فكركردهاند بعثت رسولخدا توام با نزول قرآن بوده،و نزول قرآن نيزطبق آيه كريمه:/شهر رمضان الذى انزل فيه القرآن.../[149] در ماهمبارك رمضان انجام شده،و با اين دو مقدمه نتيجهگيرى كردهو گفتهاند:بعثت رسولخدا در ماه رمضان بوده است،در صورتيكههر دو مقدمه و نتيجهگيرى مورد خدشه است زيرا:
اولا-اين گونه آيات كه با لفظ«انزال»آمده بگفته اهلتفسير و لغت مربوط به نزول دفعى قرآن كريم است-چنانچه مقتضاى لغوى آن نيز همين است-نه نزول تدريجى آن،و دراينكه نزول دفعى آن به چه صورتى بوده و معناى آن چيست.
اقوال بسيارى وجود دارد كه نقل و تحقيق در اينباره از بحثتاريخى ما خارج است.و قول مشهور آن است كه ربطى بهمسئله بعثت رسولخدا(ص)كه بگفته خود آنها بيشتر از چند آيهمعدود بر پيغمبر اكرم نازل نشد ندارد،و مربوط است به نزولدفعى قرآن بر بيت المعمور و يا آسمان دنيا-چنانچه سيوطى وديگران در ضمن چند حديث در كتاب در المنثور و اتقان از ابنعباس نقل كردهاند-و عبارت يكى از آن روايات كه سيوطىآنرا در در المنثور در ذيل همين آيه از ابن عباس روايت كردهاينگونه است كه گفته است:
«شهر رمضان و الليلة المباركة و ليلة القدر فان ليلة القدر هىالليلة المباركة و هى فى رمضان، نزل القرآن جملة واحدة منالذكر الى البيت المعمور،و هو موقع النجوم فى السماء الدنيا، حيث وقع القرآن،ثم نزل على محمد(ص)بعد ذلكفى الامر و النهى و فى الحروب رسلا رسلا»[150].
يعنى ماه رمضان و شب مبارك و شب قدر كه شب قدرهمان شب مبارك است كه در ماه رمضان است و قرآن در آنشب يكجا از مقام ذكر به بيت المعمور يعنى محل وقوعستارگان در آسمان دنيا نازل شد و سپس تدريجا پس از آندر مورد امر و نهى و جنگها بر محمد(ص)فرود آمد.
و به اين مضمون حدود ده روايت از او نقل شده است.
و متن روايت ديگرى كه از طريق ضحاك از ابن عباسروايت كرده چنين است:
«نزل القرآن جملة واحده من عند الله من اللوح المحفوظ الىالسفرة الكرام الكاتبين فى السماء الدنيا فنجمه السفرة علىجبرئيل عشرين ليلة،و نجمه جبرئيل على النبى عشرينسنة»[151].
يعنى قرآن يكجا از نزد خداى تعالى از لوح محفوظ بهسفيران(فرشتگان)گرامى و نويسندگان آن در آسمان دنيانازل گرديد و آن سفيران در بيستشب تدريجا آنرا برجبرئيل نازل كردند،و جبرئيل نيز در بيستسال آنرا بررسول خدا نازل كرد.
اين درباره اصل نزول قرآن در ماه مبارك رمضان و شب قدر.
و ثانيا-در مورد قسمت دوم استدلال ايشان كه نزول قرآن راتوام با بعثت رسولخدا(ص) دانستهاند.آن نيز مخالف با گفتار خودشان بوده و مخدوش است،زيرا عموم مورخين و محدثين اهلسنت معتقدند كه نبوت و بعثت رسولخدا در آغاز بصورت رؤيا ودر عالم خواب بوده و پس از گذشت مدتها كه برخى آنرا ششماه و برخى سه سال و برخى كمتر و بيشتر دانستهاند در عالمبيدارى به آنحضرت وحى شد و جبرئيل بر آن بزرگوار نازل گرديدو قرآن را آورد.
و اين جزء نخستين حديثهاى صحيح بخارى است كه ازعايشه نقل كرده كه گويد:
اول ما بدىء به رسول الله(ص)من الوحى الرؤيا الصادقهفى النوم و كان لا يرى رويا الا جاءت مثل فلق الصبح،ثمحبب اليه الخلاء فكان يخلو بغار حراء فيتحنث فيه الليالىذوات العدد قبل ان ينزع الى اهله و يتزود لذلك،ثم يرجعالى خديجه فيتزود لمثلها،حتى جائه الحق و هو فى غارحراء،فجاءه الملك فقال:اقرا...
و البته ما در آينده روى اين حديث و ترجمه آن مشروحا بحثخواهيم كرد،و اين مطلب را تذكر خواهيم داد كه در اين حديثجاى اين سئوال هست كه آيا عايشه اين حديث را از چه كسىنقل كرده و آيا گوينده حديث رسولخدا(ص)بوده يا ديگرى،زيرا خود عايشه كه در هنگام نبوت رسولخدا(ص)هنوز بدنيانيامده بود و قاعدتا اين روايت را از ديگرى نقل كرده است، ولى%212ثآ-ثثب2ب% در اينجا از او نام نبرده...!
مگر اينكه بگويند:اين اجتهاد و نظريه خود ايشان بوده كهدر اينباره اظهار كردهاند كه در اينصورت اين روايتخود عايشهاست و نظريه او است كه در اينباره اظهار داشته و از باب حجيتروايتخارج شده و مانند نظرات ديگر ميشود كه لابد براىامثال بخارى كه كتاب خود را با امثال آن افتتاح و آغاز كردهحجيت داشته...و بهر صورت پاسخ اين سئوال را بايد آنهابدهند!
ولى اين مطلب بخوبى از اين حديث معلوم ميشود كه مياننزول وحى بر رسول خدا و نزول قرآن فاصله زيادى وجود داشته وتوام با يكديگر نبوده و در نهايه ابن اثير در ماده«جزء»در ذيلحديث«الرؤيا الصالحة جزء من سبعين جزء من النبوة»[152]آمده است كه گويد:
[153] و نظير اين گفتار را سيوطى در كتاب اتقان ذكر كرده[154].
و بلكه برخى از ايشان فاصله ميان بعثت رسولخدا(ص)ونزول قرآن را چنانچه گفتيم سه سال دانسته و به اين مطلبتصريح كردهاند،كه يكى از آنها روايت زير است كه ابن كثيرآنرا صحيح و معتبر دانسته و آن روايت امام احمد بن حنبل استكه بسند خود از شعبى روايت كرده كه گويد:
«ان رسول الله(ص)نزلت عليه النبوة و هو ابن اربعين سنة،فقرن بنبوته اسرافيل ثلاث سنين، فكان يعلمه الكلمة و الشىءو لم ينزل القرآن،فلما مضت ثلاث سنين قرن بنبوته جبرئيل،فنزل القرآن على لسانه عشرين سنة،عشرا بمكة و عشرابالمدينة،فمات و هو ابن ثلاث و ستين سنة»[155].
و نظير همين گفتار از ديگران نيز نقل شده[156].
و البته ما اكنون در مقام بحث كيفيت نزول قرآن كريم ونزول دفعى و تدريجى و تاريخ نزول و بحثهاى ديگرى كه مربوطبه نزول قرآن است نيستيم،و اساسا آن بحثها از بحث تاريخى ماخارج است،و مرحوم علامه طباطبائى و ديگران در اينبارهتحقيق و قلمفرسائى كردهاند كه ميتوانيد به كتاب الميزان وكتابهاى ديگر مراجعه نمائيد[157] و تنها در صدد پاسخگوئى به اين استدلال بوديم كه بعثت رسولخدا(ص)مقارن با نزول قرآن نبودهو از اين راه نميتوان تاريخ بعثت رسولخدا(ص)را بدست آورد.
و اما داستان كيفيت بعثت آن حضرت را بزرگان اهل سنتمانند بخارى و مسلم و ابن هشام در سيره طبق روايتى كه ازعايشه نقل كردهاند و آنرا صحيحترين روايت در باب وحىدانسته و روى جملات آن بحث كرده و بلكه طبق پارهاى ازمضامين آن فتوى دادهاند اينگونه است:
«قال البخارى:حدثنا يحيى بن بكير،حدثنا الليث،عن عقيل،عن ابن شهاب،عن عروة بن الزبير،عن عائشة رضى الله عنها انهاقالت:
اول ما بدىء به رسول الله صلى الله عليه و سلم من الوحى الرؤياالصالحة فى النوم،و كان لا يرى رؤيا الا جاءت مثل فلق الصبح.
ثم حبب اليه الخلاء،و كان يخلو بغار حراء فيتحنث فيه-و هوالتعبد-الليالى ذوات العدد قبل ان ينزع الى اهله و يتزود لذلك،ثميرجع الى خديجة فيتزود لمثلها.
حتى جاءه الحق و هو فى غار حراء.
فجاءه الملك فقال:اقرا.فقال:ما انا بقارىء.قال:فاخذنىفغطنى حتى بلغ منى الجهد ثم ارسلنى. فقال:اقرا فقلت:ما انابقارىء.فاخذنى فغطنى الثانية حتى بلغ منى الجهد ثم ارسلنى. فقال:اقرا. فقلت:ما انا بقارىء،فاخذنى فغطنى الثالثة حتى بلغمنى الجهد.ثم ارسلنى فقال:/اقرا باسم ربك الذى خلق.خلقالانسان من علق،اقرا و ربك الاكرم.الذى علم بالقلم.علمالانسان ما لم يعلم/.
فرجع بها رسول الله صلى الله عليه و سلم يرجف فؤاده،فدخلعلى خديجة بنتخويلد،فقال، زملونى زملونى.فزملوه حتى ذهبعنه الروع.
فقال لخديجة-و اخبرها الخبر-:لقد خشيت على نفسى.
فقالتخديجة:كلا،و الله لا يخزيك الله ابدا.انك لتصلالرحم و تقرى الضيف،و تحمل الكل،و تكسب المعدوم،و تعين علىنوائب الحق.
فانطلقت به خديجة حتى اتت ورقة بن نوفل بن اسد بنعبد العزى ابن عم خديجة.و كان امراءا قد تنصر فى الجاهلية،و كانيكتب الكتاب العبرانى،فيكتب من الانجيل بالعبرانية ما شاء الله انيكتب.و كان شيخا كبيرا قد عمى.
فقالت له خديجة:يابن عم!اسمع من ابن اخيك.فقال له ورقة:
يابن اخى ماذا ترى؟فاخبره رسول الله صلى الله عليه و سلم خبر ماراى.فقال له ورقة:هذا الناموس الذى كان ينزل على موسى،ياليتنى فيها جذعا،ليتنى اكون حيا،اذ يخرجك قومك. فقالرسول الله صلى الله عليه و سلم:«او مخرجى هم؟!»فقال:نعم،لم يات احد بمثل ما جئت به الا عودى،و ان يدركنى يومك انصركنصرا مؤزرا.
ثم لم ينشب ورقة ان توفى و فتر الوحى»
تا اينجا روايتى است كه بخارى در نخستين باب صحيحخود نقل كرده و اين روايت دنبالهاى هم دارد كه بخارى آنرا دركتاب التعبير با همين سند و متن روايت كرده و دنباله آن چنيناست:
«...و فتر الوحى فترة.حتى حزن رسول الله صلى الله عليهو سلم-فيما بلغنا-حزنا غدا منه مرارا كى يتردى من رؤوس شواهقالجبال.فكلما اوفى بذروة جبل لكى يلقى نفسه تبدى له جبريلفقال:يا محمد،انك رسول الله حقا.فيسكن لذلك جاشه،و تقرنفسه،فيرجع.فاذا طالت عليه فترة الوحى غدا لمثل ذلك.قال: فاذا اوفى بذورة جبل تبدى له جبريل فقال له:مثل ذلك»[158]
ترجمه:
بخارى به سند خود از عايشه روايت كرده كه گويد:نخستين بارىكه وحى بر رسول خدا«ص»آمد خوابهاى راست بود كه خوابى نمىديد جز آنكه مانند صبح روشن مىآمد،سپس به حالتخلوت علاقهمند شد ودر غار حرا خلوت گزيده و شبهاى معدودى را به عبادت مىگذراند پيشاز آنكه به نزد خانواده بيايد و براى آن توشه گيرد،سپس به نزد خديجهبازگشته و براى آن توشه برمىگرفت.
تا وقتى كه حق به نزد او آمد و آن حضرت در غار حرا بود.
پس فرشته نزد آنحضرت آمده و گفت:بخوان:فرمود:من خواندنندانم!گويد:پس آن فرشته مرا گرفت و بسختى فشارم داد بدان حد كهطاقتم تمام شد سپس رهايم كرد و گفت:بخوان! من گفتم:خواندنندانم،دوباره مرا گرفت و براى بار دوم مرا بسختى فشار داد بحدى كهطاقتم تمام شد آنگاه رهايم كرد و گفت:بخوان!گفتم:خواندن ندانم،كه براى سومين بار مرا گرفت و بسختى فشارم داد بحدى كه طاقتم تمامشد و سپس مرا رها كرده و گفت:
بخوان بنام پروردگارت كه آفريد...(تا بآخر آيات)
پس رسول خدا«ص»بازگشت در حالى كه دلش ميلرزيد و بهمانحال بنزد خديجه آمد و گفت: مرا بپوشانيد،مرا بپوشانيد!پس آنحضرت راپوشاندند تا اضطراب و ترس از او دور شد.
رسول خدا شرح حال خود را براى خديجه بيان داشته و فرمود:من برخويشتن بيمناكم!
خديجه گفت:هرگز!بخدا سوگند كه خداوند تو را خوار نخواهد كرد،زيرا تو صله رحم ميكنى و مهماننوازى و سختيها را تحمل مىكنى و ناداران را دارا مىكنى و بر پيشآمدهاى حق كمك مىكنى!
سپس خديجه آنحضرت را برداشته و بنزد ورقة بن نوفل بن اسد بنعبد العزى كه پسر عموى خديجه بود آورد،و او مردى بود كه در زمانجاهليت بدين نصرانيت درآمده بود و كتابهاى عبرانى و انجيل را بمقدارزيادى نوشته و پيرمردى بود كه كور شده بود.
خديجه بدو گفت:عموزاده از برادرزادهات بشنو!ورقه گفت:
عموزاده چه مىبينى؟رسول خدا«ص»آنچه را ديده بود بدو خبر داد،ورقه گفت:اين همان ناموسى است كه بر موسى نازل ميشد و اى كاشمن امروز جوانى بودم اى كاش من در آنروز كه قوم تو تو را بيرون ميكنندزنده بودم،رسول خدا«ص»فرمود:مگر مرا بيرون مىكنند؟گفت:
آرى،هر كس گفتارى مانند تو براى مردم بياورد مورد دشمنى قرارميگيرد و اگر آنروز تو را من درك كنم پيوسته تو را يارى خواهم كرد.
و پس از اين جريان بمدت كمى ورقه از دنيا رفت،و وحى قطعشد...
...چنانچه رسول خدا بسختى غمگين گرديد تا بدانجا كه بارهاخواستخود را از بالاى نوكهاى كوهها پرت كند و هر بار كه ببالاى كوهىميرفت تا خود را پرت كند جبرئيل در برابر او ظاهر ميشد و مىگفت:اىمحمد تو بحق رسول خدا هستى،و همان سبب ميشد كه دلش آرام گيرد،و جانش استقرار يابد،و چون فترت وحى طول مىكشيد دوباره بهمانفكر ميافتاد و چون به بالاى كوه ميرفت جبرئيل در برابر او ظاهر ميشد و همان سخنان را به او مىگفت...!
و اينك تحقيقى درباره سند و متن اين حديث
اما از نظر سند:
همانگونه كه شنيديد اين حديث از زهرى از عروة بن زبير ازعايشه نقل شده...و زهرى همان كسى است كه در تثبيتحكومت مروانيان و ستمگران نقش داشته و نويسنده هشام بنعبد الملك و معلم فرزندان او بوده...اگر چه گفتهاند كه در آخرعمر توبه كرده و جزء اصحاب امام چهارم عليه السلام درآمده،اما آيا اين حديث را قبل از توبه نقل كرده با بعد از آن؟
نميدانيم!...
و گذشته از اين،سماع او از عروة بن زبير نيز به اثباتنرسيده چنانچه ابن حجر در تهذيب التهذيب گفته...[159]
و عروة بن زبير-برادر عبد الله بن زبير و خواهر زاده عايشه-نيزهمان كسى است كه براى تثبيت همان حكومت غاصبانه وموقت برادرش عبد الله بن زبير در مكه و مدينه از انتساب هر دروغو تهمتى نسبت به بنى هاشم باك نداشت تا آنجا كه ابنابى الحديد از استادش اسكافى نقل مىكند كه عروة بن زبير از كسانى بود كه از معاويه پول مىگرفت و در مذمت علىعليه السلام حديث جعل ميكرد،و سپس از اين نمونه حديثهاىجعلى،كه بوسيله كيسههاى پول معاويه شرف صدور و اجلالنزول فرموده بود!حديث زير را-طبق همين سندى كه اينجااست-نقل مىكند كه زهرى از عروة بن زبير از عايشه نقل كردهكه گويد:
«كنت عند رسول الله اذ اقبل العباس و على،فقال:يا عايشة انهذين يموتان على غير ملتى،او على غير دينى»![160]
يعنى-من نزد رسول خدا«ص»بودم كه عباس و على از درآمدند ورسول خدا«ص»فرمود:اى عايشه اين دو نفر بيگانه از كيش من و يا برغير دين و آئين من از دنيا بيرون ميروند و ميميرند!
و در دشمنى با على عليه السلام در حدى بود كه هرگاه نامآنحضرت نزد او برده ميشد آن بزرگوار را دشنام داده و دستهاىخود را بعنوان اظهار تاسف بهم ميزد و مىگفت:آيا على پاسخآنهمه خون مسلمانان را كه ريخت چه ميدهد؟[161]و از اينها هم كه بگذريم عايشه اين حديث را از رسولخدا«ص»و يا ديگرى هم نقل نمىكند،بلكه بصورت ارسال ويا بهتر بگوئيم بعنوان يك نظريه و اجتهاد شخصى گفته است زيرا اين مطلب از نظر تاريخى مسلم است كه خود عايشهنمىتواند بدون واسطه داستان وحى را نقل كند زيرا عايشه درهنگام بعثت رسول خدا هنوز بدنيا نيامده بود و چهار سال ياپنجسال پس از بعثت رسول خدا«ص»بدنيا آمده...
و بهمين علت محدثان اهل سنت اين حديث را جزء مراسيلصحابه دانسته و گفتهاند: مراسيل صحابه همگى حجتاست...[162]
اما اين سخن محدثان اهل سنت نيز در مورد خصوص اينحديث بنا بگفته امام نووى در شرح صحيح مسلم با گفتار يكى ازبزرگان ايشان يعنى سخن امام ابو اسحاق اسفراينى نقض شده و ازحجيتخارج گشته و اين متن گفتار نووى است كه گويد:
«و اما مرسل الصحابى كقول عايشه رضى الله عنها«اول ما بدىءبه رسول الله«ص»من الوحى الرؤيا الصالحة...»قال الامام ابواسحاق الاسفراينى لا يحتج به»[163]
و بنظر نگارنده اصل اين مطلب نيز كه اين حديث را جزءحديثهاى«مرسل»بدانيم مورد خدشه و ترديد است و اطلاقحديث مرسل بر اينگونه حديثها بايد با نوعى تسامح و مجاز همراهباشد،زيرا حديث مرسل-بر طبق اصطلاح اهل دراية-به حديثى گويند كه كسى بدون واسطه آنرا از رسول خدا«ص»نقل كند،و در اينجا عايشه اساسا آنرا از رسول خدا«ص»نقل نمىكند،بلكه بعنوان يك نظريه و اجتهاد شخصى ذكر كرده...
و بعيد نيست اينكار هم از تصرفات عروة بن زبير خواهرزادهاو بوده است كه براى بازارگرمى بسود خالهاش سند آخر حديثرا حذف كرده باشد،و بعنوان نظريه او نقل كرده است، چونعروة بن زبير عقيده داشته كه در روى كره زمين در آنزمان كسىاز عايشه دانشمندتر به علوم اسلامى و علوم ديگر وجود نداشتهو اين عبارت از عروة بن زبير مشهور است كه گفته است:
«ما رايت احدا اعلم بفقه و لا طب و لا بشعر من عايشة»[164]من احدى را داناتر از عايشه در علم فقه و طب و شعر نديدم!
و عروة بن زبير شايد پيش خود فكر كرده كسى كه در هرعلمى داناترين مردم روى زمين باشد در امثال اينگونه امور نيزميتواند اظهار نظر كند،و امثال بخارى و مسلم نيز اين اظهار نظرشخصى را بعنوان يكحديث صحيح در كتاب خود آورده و بداناحتجاج كردهاند.و الله العالم.
و تازه اين مطلب-كه هر حديثى در كتاب صحيح بخارى ومسلم آمده پذيرفته شده و حجت باشد-نيز مخدوش و غير قابل قبول نزد علماى اهل سنت است،و اين گفتار ابن حجر عسقلانىاست كه در مقدمه كتاب خود«فتح البارى فى شرح صحيحالبخارى»گفته است:
«و قد انتقده الحفاظ فى عشرة و ماة حديث»
يعنى كتاب صحيح بخارى نزد حافظان حديث در يكصد و ده حديثمورد انتقاد قرار گرفته و صحت آنها مورد ترديد است.
و در مورد صحيح مسلم نيز وضع بدتر است چنانچه قسطلانىدر كتاب«ارشاد السارى فى شرح صحيح البخارى»گويد:
«ما انتقد على البخارى من الاحاديث اقل عددا مما انتقد علىالمسلم»[165]يعنى انتقاداتى كه بر احاديث صحيح بخارى شده كمتر از انتقاداتىاست كه بر صحيح مسلم شده.
و اين بود اجمالى از وضع سند اين حديث...
و اما از نظر متناولا-متن اين روايت و مضمون آن با روايات ديگرى كه درباب وحى-حتى از خود عايشه نقل شده اختلاف فراوان دارد كهاين خود موجب ضعف و وهن اين حديث ميشود كه از بابمثال ميتوانيد موارد زير را ملاحظه نمائيد.
1-در اين روايت آمده كه نخستين آياتى از قرآن كه بر رسولخدا«ص»نازل گرديد آيات سوره علق بود ولى در روايت بيهقىو ابو نعيم كه بسندشان از عمرو بن شرحبيل روايت كردهاندنخستين سورهاى كه بر رسول خدا«ص»نازل شد سوره فاتحةالكتاب بوده[166]...
و در برخى از روايات اهل سنت نيز آمده كه نخستينسورهاى كه بر رسول خدا«ص»نازل گرديد سوره/يا ايهاالمدثر/بوده[167]...
2-در اين حديث آمده بود كه وقتى جبرئيل بنزد آنحضرتآمد سه بار او را بسختى فشار داد به حدى كه رسول خدا به حالمرگ افتاد...و...
در صورتيكه در حديثى كه موسى بن عقبه از زهرى از سعيدبن مسيب روايت كرده هيچ ذكرى از اين فشار و نبوت با اعمالشاقه بميان نيامده و عبارت آن روايت اينگونه است:
«...ثم استعلن له جبرئيل و هو باعلى مكة فاجلسه على مجلسكريم معجب كان النبى«ص»يقول:اجلسنى على بساط كهيئة الدرنوك فيه الياقوت و اللؤلؤ فبشره برسالة الله عز و جل حتى اطمانرسول الله،فقال له جبرئيل:اقرا،فقال:كيف اقرا؟
فقال:اقرء باسم...»[168]و در يكى از دو حديث ابن اسحاق نيز ذكرى از اين ماجرانيست،كه ميتوانيد خود حديث را در سيره ابن هشام بهبينيد[169]3-در اين روايت آمده بود كه خديجه پس از اين ماجرا رسولخدا«ص»را برداشته و بنزد ورقة بن نوفل برد،و...
ولى در روايتسعيد بن مسيب آمده كه خديجه هنگامى كهسخنان رسول خدا«ص»را شنيد آنحضرت را در خانه گذارده ونخست بنزد عداس-غلام عتبة بن ربيعة-كه نصرانى و اهل نينوىبود آمد و جريان را به او باز گفت،و عداس او را دلگرم كرد كهاين جبرئيل همان فرشته وحى و امين خدا است...
و خديجه از نزد عداس بازگشته پيش ورقة بن نوفل رفت...وبا او نيز گفتگو كرد...و...[170]
و اختلافات ديگرى كه بطور اجمال ميتوانيد آن روايات را دركتابهاى صحاح و كتابهاى ديگر به بينيد[171]و ثانيا-صرفنظر از اين اشكالات،آيا به بينيم براستى ميتوانيم باتوجه به ساير مدارك قرآنى و حديثى و معيارهاى عقلى و نقلىمضامين اين روايت را بپذيريم؟
الف-در اين حديث آمده بود كه وقتى جبرئيل بر آنحضرتنازل شد رسول خدا«ص»را سه مرتبه بسختى فشار داد به حدىكه فرمود:
«حتى بلغ منى الجهد»
يعنى تا حدى كه طاقتم تمام شد!
و يا در حديث ابن اسحاق-كه از عبيد بن عمير-نقل شدهاينگونه آمده است كه رسول خدا«ص»فرمود:جبرئيل چنان بهسختى مرا فشار داد كه«حتى ظننت انه الموت»
يعنى تا جائى كه گمان كردم مرگم فرا رسيده!
كه در اينجا چند سؤال پيش ميآيد:
1-اينكه آيا جبرئيل از پيش خود اين چنين رسول خدا«ص»
را تحت فشار و شكنجه قرار داد يا از طرف خداى تعالى؟
لابد ميگوئيد:از طرف خداى تعالى اين ماموريت را داشتهكه رسول خدا«ص»را با اين فشار و شكنجه به خواندن واداركند،و گرنه از پيش خود حق چنين جسارتى و جرئت چنينشكنجه و آزارى را نسبت به آن شخصيت بزرگوارى كه در اثرعبادت و پرهيزكارى بدان درجه از مقام و عظمت رسيده كه درآستانه نبوت و مقام رسالت الهى و خاتميت قرار گرفته نداشتهاست...و شان و مقام رسول خدا«ص»به او اجازه چنين كارىرا نميداده.
اگر چه از گفتار برخى از اينان ظاهر ميشود كه جبرئيل ازپيش خود اينكار را كرده چنانچه ابن كثير در سيره خود(ج 1 ص 393)از ابو سليمان خطابى نقل كرده كه در توجيهعبارت فوق در اين حديث گفته:
«و انما فعل ذلك به ليبلو صبره و يحسن تاديبه فيرتاض لاحتمالما كلفه به من اعباء النبوة»
يعنى جبرئيل اينكار را كرد تا صبر و بردبارى آنحضرت را بيازمايد ونيكو ادبش كند تا براى تحمل بار سنگين سختيهاى نبوت كه بدان مكلفشده بود آماده گردد...!
ولى اين حرف با صريح آيه كريمه قرآنى كه درباره فرشتگان مىفرمايد:
«لا يعصون الله ما امرهم و يفعلون ما يؤمرون»
مخالف است،و فرشتگان الهى بدون فرمان و امر الهىكارى انجام نميدهند.
و اگر ميگوئيد:بدستور خداى تعالى اينكار را انجام داده؟
اشكال بيشتر ميشود و اين سئوال پيش ميآيد كه وقتى جبرئيل بهآنحضرت گفت:بخوان!و رسول خدا«ص»پاسخ داد:
«نمىتوانم بخوانم»ديگر به چه منظور و انگيزهاى براى بار دوم وسوم آنحضرت را تحت فشار قرار داده و دستور خواندن و فرمانكارى را كه نمىتواند انجام دهد به او ميدهد؟و آيا اين دستورچيزى جز تكليف ما لا يطاق است؟[172]و اگر ميخواست با اين فشار آن پيامبر درس نخوانده را بهخواندن وادارد و سواد خواندن را به او ياد دهد كه اين هم امرىنامعقول است، زيرا اگر مسئله جنبه اعجاز داشته كه ديگر نيازىبه انجام آن با اين اعمال شاقه نداشته،و اگر هم از طريق غيراعجاز و بطور عادى بوده كه با سواد شدن جز از راه آموختن و تحصيل مقدور نيست؟!
و خلاصه بهر ترتيبى كه بخواهيم اين مطلب را توجيه كنيمنمىتوانيم!
2-آيا اين مضمون در مورد كيفيت نزول وحى با آيات كريمهقرآنى كه جريان نزول وحى را بر رسول خدا«ص»خيلى طبيعىو ساده و در عين حال محكم و جدى نقل كرده منافات ندارد.
آنجا كه گويد:
«فاوحى الى عبده ما اوحى»[173]و آنجا كه فرمايد:
«قل انما انا بشر مثلكم يوحى الى»[174]و آنجا كه گويد:
«انا اوحينا اليك كما اوحينا الى نوح و النبيين من بعده»[175]و آيا جريان وحى در مورد پيامبران ديگر الهى نيز اينگونهبوده است!
بارى از اين قسمت بگذريم،و به قسمت ديگر اين حديثبپردازيم.
ب-در اين حديث آمده بود كه رسول خدا«ص»برخاسته و درحاليكه قلبش مضطرب و لرزان بود بنزد خديجه آمد و از اضطرابو نگرانى كه داشت به خديجه فرمود:
«لقد خشيت على نفسى»!
من بر خويشتن بيمناكم!
و خديجه براى اينكه همسر بزرگوارش را از نگرانى واضطراب بيرون آورد آن سخنان را گفت و او را دلدارى داده وسپس او را بنزد ورقة بن نوفل برد و او نيز آن سخنان را گفت ورسول خدا«ص»در اثر سخنان آندو از اضطراب و نگرانى بيرونآمده و آسوده خاطر شد...!
كه در اينجا باز سئوالاتى پيش ميآيد:
1-چگونه ميتوان پذيرفت كه رسول خدا«ص»از آمدنجبرئيل و آنچه بر او خوانده كه آيا از جانب خداى تعالى بودهشك و ترديد داشته و با گفتار خديجه و ورقة شك و ترديدآنحضرت برطرف گرديده،و آيا چنين پيغمبرى در آينده چگونهميتواند در كارها تصميمگيرى كند و به وحى الهى يقين حاصلكند!
و از اينرو از برخى از شارحين حديث مانند قاضى عياضنقل شده كه گفته:معناى اين جمله شك و ترديد نيست بلكهمعناى آن اين است كه من ترس آنرا دارم كه نتوانم تحمل بار سنگين نبوت را بنمايم...زيرا شك و ترديد پيش از نزول فرشتهالهى اگر بود معنى داشت ولى پس از نزول فرشته بر رسالتآنحضرت شك آنحضرت و ترس از تسلط شيطان معنىندارد...![176]
ولى شما خواننده محترم با مختصر دقتى در صدر و ذيلحديث و دنباله آن بخوبى مىفهميد كه اين توجيه از روىناچارى است و مخالف با صريح حديث است...چنانچه نووىگفته.[177]
و از اين توجيه مضحكتر و مخدوشتر توجيهى است كهكرمانى(شارح بخارى)كرده كه گويد: معناى جمله:
«خشيت على نفسى»
اين است كه من ترس چيزى شبيه ديوانگى و جنون را بر خوددارم!
يعنى مىترسم كه جن زده و يا ديوانه شده باشم!كه بايدگفت:وضع چنين پيغمبرى كه پس از نزول فرشته وحى ورسالت دچار چنين حالتى شده باشد معلوم نيست!
و با كمال تاسف بايد گفت:اين روايت با امثال اينتوجيهات دستاويز خوبى براى دشمنان اسلام و كشيشان مغرض مسيحى است تا از رسول خدا به كمك اين گونه احاديث همانچهرهاى را ترسيم كنند كه خود ميخواهند و همه اسلام و پيامبربزرگوار آنرا زير سئوال ببرند!
2-از اين روايت استفاده ميشود كه آگاهى خديجه و ورقةبن نوفل و يقين آنها به نبوت رسول خدا«ص»بيش از خودآنحضرت بوده و آنها سبب شدند تا رسول خدا به نبوت خويشمطمئن گردد و از گفتارشان آرامش و يقين پيدا كند،و آنوقتاين سئوال پيش ميآيد كه آيا خديجه و ورقة بن نوفل اين علم و يقينرا از كجا آموخته بودند كه فرق ميان فرشته و شيطان چيست، ومعيار شناخت فرشته كدام است؟و روى اين حساب رسولخدا«ص»به علم و دانش آنان در ادامه كار خود نيازمند بوده وجالبتر و يا مضحكتر از اينها حديثى است كه ابن هشام درسيره خود بدنبال اين ماجرا يعنى آمدن رسول خدا«ص»بخانه وگزارش كار خود به خديجه از ابن اسحاق نقل كرده و متن آنچنين است:
«قال ابن اسحاق:و حدثنى اسماعيل بن ابىحكيم:مولى آل الزبير:انه حدث عن خديجة رضىالله عنها:انها قالت لرسول الله صلى الله عليه و سلم:
اى ابن عم اتستطيع ان تخبرنى بصاحبك هذا،الذىياتيك اذا جاءك؟قال:نعم،قالت:فاذا جاءك فاخبرنى به.فجاءه جبريل عليه السلام كما كانيصنع،فقال رسول الله صلى الله عليه و سلم لخديجة:ياخديجة،هذا جبريل قد جاءنى،قالت:قم يابن عم،فاجلس على فخذى اليسرى، قال فقام رسول الله صلىالله عليه و سلم،فجلس عليها،قالت:هل تراه؟قال:
نعم،قالت:فتحول فاجلس على فخذى اليمنى،قالت:فتحول رسول الله صلى الله عليه و سلم، فجلسعلى فخذها اليمنى،فقالت:هل تراه؟قال:نعم.
قالت:فتحول فاجلس فى حجرى،قالت:فتحولرسول الله صلى الله عليه و سلم،فجلس فى حجرها،قالت:هل تراه؟قال:نعم،قال:فتحسرت و القتخمارها،و رسول الله صلى الله عليه و سلم جالس فىحجرها،ثم قالت له:هل تراه؟قال:لا،قالتيابنعم،اثبت و ابشر،فو الله انه لملك، و ما هذا بشيطان»[178]يعنى-ابن اسحاق از اسماعيل بن ابى حكيم وابسته بهخاندان زبير[179] روايت كرده كه گويد:از خديجة رضى الله عنها روايتشده كه به رسول خدا«ص»عرضكرد: اىعموزاده آيا مىتوانى هرگاه اين كسى كه مىگوئى نزد توميآيد بنزدت آمد مرا خبر كنى؟
رسول خدا-آرى.
خديجة-پس هرگاه بنزدت آمد مرا خبر كن!
اين گفتگو گذشت و جبرئيل همانند گذشته بنزد رسولخدا آمد،و رسول خدا به خديجة فرمود:
-خديجة!اين جبرئيل است كه آمده!
خديجة-اى عموزاده برخيز و روى زانوى چپ من بنشين!
رسول خدا برخاست و روى زانوى چپ خديجه نشست.
خديجة-آيا او را مىبينى؟
رسول خدا-آرى!
خديجة-برخيز و بيا روى زانوى راست من بنشين!
رسول خدا«ص»برخاست و روى زانوى چپ خديجةنشست.
در اينجا باز خديجه پرسيد؟
-آيا او را مىبينى؟
رسول خدا فرمود-آرى:
خديجه گفت:برخيز و در دامان من بنشينو رسول خدا برخاست و در دامان خديجة نشست.
باز خديجة پرسيد:آيا او را مىبينى؟
رسول خدا«ص»فرمود-آرى.
در اينجا خديجة سر خود را برهنه كرد و روسرى و مقنعهخود را از سر برداشت و رسول خدا«ص»همچنان دردامان خديجة نشسته بود،در اينوقتخديجة از رسولخدا«ص»پرسيد:
-آيا باز هم او را مىبينى؟
فرمود:نه!
خديجة گفت:اى عموزاده ثابت قدم باش و مژدهگير كهاين فرشته است و شيطان نيست!!
كه در اينجا باز سئوالاتى پيش ميآيد كه:
مگر فرشتگان الهى نيز مانند انسانها مامور و مكلف هستندكه به سر و بدن زنان نگاه نكنند؟
و حكمتحرمت نظر در انسانها تحريك شهوت جنسى ومفاسد مترتبه بر آن ذكر شده،و مگر فرشتگان نيز شهوت جنسى دارند؟
و اساسا مگر در آنروزگاران حجاب بر زنان فرض شده بود؟
با اينكه خود اينان ميگويند:حجاب در مدينه فرض شد؟و آيا خديجة اين دانش عظيم را درباره شناخت فرشته و شيطان از كجاآموخته بود كه رسول خدا«ص»نياموخته بود،و مگر خديجةداناتر از رسول خدا بوده؟و مگرهاى ديگرى كه به ذهن هرخوانندهاى خطور كرده و پاسخى هم ندارد!
بارى بهتر است از اين قسمت روايت هم بگذريم،و بهقسمتهاى ديگر آن بپردازيم.
ج-در دنباله روايت صحيح بخارى آمده بود كه در اثر فترتوحى،رسول خدا«ص»چنان غمگين شد كه چندين بار خواستتا خود را از نوك كوهها پرت كند و هرگاه كه خود را ببالاى كوهميرساند تا خودكشى و انتحار كند جبرئيل در برابر او ظاهر ميشدو بدو مىگفت:
اى محمد براستى كه تو پيامبر خدائى و بدينوسيله آنحضرترا دلگرم ساخته و دلش آرام ميشد و از خودكشى صرفنظرميفرمود...!
كه باز اين سئوالات مطرح ميشود كه:
مگر رسول خدا«ص»پس از آمدن جبرئيل و سخنان خديجةو ورقة-بگفته اينان هنوز هم در رسالتخويش ترديد داشت!
و مگر جبرئيل-كه واسطهاى براى نزول وحى بيش نيست-چنينمقام و عظمتى دارد كه بتواند قلب مضطرب و مردد رسول خدا«ص»را آرام كند؟
و بر فرض آنكه چند روزى وحى از آنحضرت قطع شد،آيااين قطع وحى مجوزى براى انتحار و خودكشى آنحضرت ميشود،و آيا براستى رسول خدا«ص»نعوذ بالله اين اندازه جاهلانه وكودكانه فكر ميكرده؟
و اساسا آيا ما اين روايت را بايد بپذيريم يا قرآن كريم را كهدرباره همه رهبران الهى بطور عموم فرموده:
/و جعلنا منهم ائمة يهدون بامرنا لما صبروا و كانوا بآياتنايوقنون/[180]و از ايشان كسانى را به سمت رهبرى و امامت انتخاب كرديم كهمردم را به فرمان و دستور ما راهبرى كنند پس از آنكه استقامت و بردبارىكردند و به آيات ما يقين داشتند...
و درباره خصوص رسول خدا«ص»در ماجراى وحىبصراحت فرمايد:
پس خداى تعالى [181] به بندهاش وحى كرد آنچه را كه وحى فرمود،ودلش آنچه را ديده بود تكذيب نكرد،آيا شما او را بر آنچه ديده انكار ميكنيد و نسبتشك و ترديد به او ميدهيد؟
كه زمخشرى و ديگران از دانشمندان اهل سنت آيه«ماكذب الفؤاد ما راى»را اينگونه تفسير كردهاند كه«لم يشك فىانما رآه حق»[182]يعنى شك نكرد كه آنچه ديده بود حق بود.
و يا روايات ديگرى را كه خود شما در باب وحى از راويانديگر نقل كردهايد مانند روايت ابن عباس كه ميگويد:
«...فرجع الى بيته و هو موقن...»[183]پس رسول خدا«ص»بخانه بازگشت در حالى كه يقين داشت!
و يا روايت عبد الله بن ابى بكر بن حزم را كه در اينباره گويد:
«...استعلن به جبرئيل...و بشره برسالة ربه حتىاطمان»[184]و اگر اين روايت-و هر روايتى كه در صحيح بخارى آمدهصحيح است پس چرا قاضى عياض كه از بزرگان اهل سنتاست در داستان وحى گفته:
«لا يصح ان يتصور له الشيطان فى صورة الملكو يلبس عليه الامر لا فى اول الرسالة و لا بعدها،و الاعتماد فى ذلك على دليل المعجزة بل لا يشك النبى ان ما ياتيه من الله هو الملك و رسوله الحقيقى،امابعلم ضرورى يخلقه الله له،او ببرهان جلى يظهره اللهلديه لتتم كلمة ربك صدقا و عدلا لا مبدل لكلماتالله»[185]يعنى صحيح نيست كه شيطان در صورت فرشته براى اومتصور شود و امر را بر او مشتبه سازد نه در آغاز رسالت و نهبعد از آن و اعتماد در اينجا بر معجزه است،بلكه پيامبرشك نمىكند كه آنچه از جانب خداوند بر او نازل گشتهفرشته و رسول حقيقى استيا بعلمى ضرورى.كه خدا دراو آفريده يا ببرهانى آشكار و جلى كه خدا بر او آشكاركند تا كلمه خود را بر او تمام سازد...كه تغيير دهندهاىبر كلمات خدا نيست!
و پيش از اين نيز از قاضى عياض گفتارى در اينباره نقلكرديم!
و آيا امثال قاضى عياض اين روايت را ديده و اين سخن راگفتهاند...
و نظير همين عقيده و گفتار را مرحوم علامه طبرسى قدسسره در مجمع البيان بدنبال حديثى كه از دانشمندان اهل سنت روايت كرده و ذكر اضطراب و نگرانى رسول خدا«ص»بدنبالنزول وحى بر آنحضرت در آن آمده،فرموده است كه ما متنحديث و گفتار آن دانشمند بزرگ را براى مزيد اطلاع خوانندگانمحترم ذيلا نقل مىكنيم:
ايشان در ذيل تفسير آيه:
«يا ايها المدثر»چنين گويد:
«قال الاوزاعى:سمعتيحيى بن ابى كثير يقول:سالت اباسلمة اى القرآن انزل من قبل قال:«يا ايها المدثر»فقلت:او«اقرءباسم ربك»؟فقال:سالت جابر بن عبد الله اى القرآن انزل قبل؟
قال:«يا ايها المدثر»فقلت:او«اقرء»؟قال جابر:احدثكم ماحدثنا رسول الله صلى الله عليه و آله، قال:جاورت بحراء شهرا،فلماقضيت جوارى نزلت فاستبطنت الوادى فنوديت،فنظرت امامىو خلفى و عن يمينى و عن شمالى فلم ار احدا،ثم نوديت فرفعت راسىفاذا هو على العرش فى الهواء،يعنى جبرئيل عليه السلام،فقلت:
دثرونى دثرونى فصبوا على ماء،فانزل الله عز و جل:«يا ايها المدثر»و فىرواية:فخشيت منه فرقا حتى هويت الى الارض،فجئت الى اهلى.
فقلت:زملونى،فنزل:«يا ايها المدثر×قم فانذر»اى ليس بك ماتخافه من الشيطان،انما انت نبي فانذر الناس و ادعهم الى التوحيد»
و سپس در رد اين گفتار نابجا فرموده:
«و فى هذا ما فيه،لان الله تعالى لا يوحى الى رسوله الا بالبراهين النيرة،و الآيات البينة الدالة على ان ما يوحى اليه انما هو من اللهتعالى،فلا يحتاج الى شيء سواها و لا يفزع و لا يفزع و لا يفرق»[186]يعنى و اشكال اين حديث روشن است،زيرا خداى تعالى بهپيامبر خود وحى نمىكند مگر با برهانهاى روشن و آياتآشكارى كه دلالت دارد بر اينكه آنچه بر او وحى شده از جانبخداى تعالى است،پس نيازى به چيز ديگر نيست و چنان نيستكه كسى او را بترساند و مضطرب سازد و نگران شود و بترسد!
بارى بهتر آن است كه سخن را درهم پيچيم و تحقيق وبررسى بيشتر را در باب نقد جملات اين حديث بعهده خوانندهمحترم بگذاريم،ولى اين نكته را نمىتوانيم ناگفته بگذاريم كهراستى جاى بسيار تاسف است كه درباره مهمترين مسئلهاعتقادى ما يعنى مسئله وحى و نبوت كه سرآغاز همه مسائل ديگراست بايد امثال اينگونه روايات در كتابهائى همچون صحيحبخارى و مسلم كه نزد بسيارى از مسلمانان تا بدان درجه اعتباردارند كه نووى دربارهشان گويد:
«و هما اصح الكتب بعد القرآن»[187]و اين دو كتاب پس از قرآن كريم صحيحترين كتابها است.
و بر طبق همين روايات مقام والا و عظيم رسول خدا«ص» را تا بدان حد پائين آورده كه در هنگام دريافت وحى الهى وانجام رسالت تاريخى و جهانى خود اينگونه دچار ترديد و دو دلىبشود؟و براى رفع ترديد خود ناچار به خديجة و ورقة بن نوفل وديگران متوسل شود،و در اثر«فترت»وحى و انقطاع موقت آن بهآن اندازه دچار هيجان و اضطراب شود كه چندين بار تصميم بهانتحار و خودكشى بگيرد و...و...
و با اين روايات صحيحة و معتبره خود!بهترين بهانه ودستاويز را بدست دشمنان اسلام بدهند كه آغاز وحى رسولخدا«ص»را با تاييد امثال ورقة بن نوفل كه بگفته آنها-و امثالهمين روايات-سالها بدين نصرانيت درآمده و در اين آئين علومزيادى را كسب كرده بود، توام كنند...
و حالتشك و ترديد را در آنچه بر رسول خدا نازل ميشدوارد سازند!
و مقام رسول خدا«ص»را تا سرحد يك انسان چنانى با آنحالات و اعمال تنزل دهند!و امثال اين سخنان!
تحليلى درباره اين روايات:
در اينجا ما به يك جمعبندى رسيدهايم كه براى مااحتمالاتى را بوجود آورده و نقل آن خالى از فايده نيست و شايد شما هم اين احتمالات را بعيد ندانسته و بهپسنديد و آن اين استكه با توجه باينكه راوى اين حديث عروة بن زبير و اسماعيل بنابى حكيم از آل زبير بودند احتمالات زير بنظر ميرسد:
1- عبد الله بن زبير و زبيريان چند سالى در مكه و مدينه وقسمتى از خاك عراق حكمرانى داشتند و خود را بعنوانجانشينان پيغمبر اسلام و وارثان خلافت آن حضرت جا زده بودند،در مقابل رقباى خود از بنى هاشم و بنى اميه و بنى عباس براىخود فضيلت تراشى مىكردند و حديثهائى براى خانواده و فاميلخود جعل ميكردند تا خود را از ديگران به اسلام و پيامبر بزرگواراسلام نزديكتر از ديگران معرفى كنند...
و شاهد بر اين مطلب ميتواند همان حديث جعلى قبلى باشدكه در مذمت عباس و على عليه السلام جعل كرده بود بدانخاطركه علويون و بنى عباس رقباى ايشان بودند.
2- زبير بن عوام برادرزاده خديجه سلام الله عليها است كهنسبشان به بنى اسد بن عبد العزى ميرسد و عوام پدر او برادر خديجهبوده و ورقة بن نوفل هم پسر عموى خديجه كه همگى از همانتيره بنى اسد بن عبد الغرى هستند،و اين خبرسازان حرفهاى براىاينكه فضيلتى براى حضرت خديجه سلام الله عليها و ورقة بننوفل بتراشند اين سخنان را به ايشان نسبت داده تا آنها را در تحكيم اساس اسلام سهيم سازند،اگر چه در اين ميان مقام والاىرسول خدا«ص»نيز مخدوش گردد و شايد ندانسته و بىتوجه بهاينطرف قضيه يعنى خدشهدار شدن مقام رسول خدا«ص»نيزاينكار را كردهاند و تعمدى در اينكار نداشتهاند...
3- در مورد عايشه نيز همانگونه كه قبلا گفته شد خالهعروة بن زبير بوده و عروة بن زبير همانگونه كه شنيديد احدى را ازاو داناتر بعلم فقه و طب و شعر نمىدانسته و از اين رو شايد عايشهدرباره ماجراى وحى اظهار نظرى كرده و عروه روى همانعقيدهاى كه به وى داشته آنرا بعنوان يك روايت مسلمى از اونقل كرده تا ضمنا يكى از بهترين حديثهائى را كه از خالهاششنيده در اين باب اظهار كرده باشد...
و روى اين جهات احتمال جعل در اين روايات قوى استو انگيزه آن نيز همينها بود كه خوانديد،و الله العالم.
و در پايان لازم است نظرى هم به روايات شيعه در بابوحى بيندازيم و بهبينيم آنها داستان وحى و آغاز نبوت رسولخدا«ص»را چگونه روايت كردهاند.
از آنجمله از امير المؤمنين عليه السلام در نهج البلاغه نقل شدهكه درباره داستان وحى و آغاز آن در روزهاى نخست بعثتفرموده:
و لم يجمع بيت واحد يومئذ فى الاسلام غير رسول اللهصلى الله عليه و آله و خديجة و انا ثالثهما،ارى نورالوحى و الرسالة،و اشم ريح النبوة،و لقد سمعترنة الشيطان حين نزل الوحى عليه صلى الله عليه و آله،فقلت:يا رسول الله ما هذه الرنة؟فقال:هذا الشيطانقد ايس من عبادته انك تسمع ما اسمع،و ترى ما ارى،الا انك لست بنبى،و لكنك وزير،و انك لعلى خير[188]
-و گرد نياورد خانهاى احدى را آنروز در اسلام جز رسولخدا«ص»و خديجة و من نيز سومى آنها بودم كه نور وحىو رسالت را ميديدم و بوى نبوت را استشمام ميكردم وبخوبى صداى ناله شيطان را شنيدم در آنهنگامى كه وحىبر رسول خدا«ص»نازل شد و عرضكردم:اى رسول خدااين ناله چيست؟فرمود:اين شيطان است كه از پرستشخود نوميد گشته،تو هم ميشنوى آنچه را من مىشنوم ومىبينى آنچه را من مىبينم جز آنكه تو پيامبر نيستى ولىتو وزير و كمككارى و تو بر خير و خوبى هستى!
و همانگونه كه ملاحظه ميكنيد امير المؤمنين عليه السلام دراين خطبه به وضوح و صراحت جريان را بگونهاى ترسيم فرموده و گزارش ميدهد كه گذشته از اينكه رسول خدا«ص»نور وحى رامشاهده ميفرمود و صداى ناله شيطان را تشخيص ميداد،خودآنحضرت يعنى على عليه السلام-آن شاگرد ممتاز مكتبآنحضرت-نيز صداى ناله شيطان را مىشنيد و هيچگاه آندو را بايكديگر اشتباه نميكرد...!
و اين هم روايت ديگرى كه مجلسى(ره)در كتاببحار الانوار از امالى شيخ روايت كرده كه برخى از اصحاب امامصادق عليه السلام جريان وحى را كه از آنحضرت مىپرسد كهچگونه رسول خدا«ص»گاه ميفرمود:اين جبرئيل است كه بمنچنين و چنان ميگويد،و گاه در حال وحى به حال بيهوشى واغماء ميافتاد؟
امام عليه السلام در پاسخ او فرمود آن حالت رسول خدا«ص»
و آن سنگينى كه احساس ميكرد در هنگامى بود كه خداىتعالى بدون واسطه جبرئيل با آنحضرت سخن ميگفت،ولىهنگامى كه جبرئيل با آن بزرگوار سخن ميگفت چنين حالتى برآنحضرت عارض نمىشد و خيلى عادى ميفرمود:
اين جبرئيل است!و جبرئيل چنين گفت؟
و اين هم متن حديثشريف كه خلاصه ترجمهاش را شنيديد:
الحسين بن ابراهيم القزوينى،عن محمد بن وهبان،عن احمد بن ابراهيم بن احمد،عن الحسن بنعلى الزعفرانى،عن البرقى،عن ابيه،عن ابن ابىعمير،عن هشام بن سالم،عن ابى عبد الله عليه السلامقال:قال بعض اصحابنا:اصلحك الله اكان رسول اللهصلى الله عليه و آله يقول:قال جبرئيل،و هذا جبرئيليامرنى،ثم يكون فى حال اخرى يغمى عليه؟قال:
فقال ابو عبد الله عليه السلام:انه اذا كان الوحى منالله اليه ليس بينهما جبرئيل اصابه ذلكلثقل الوحى من الله،و اذا كان بينهما جبرئيل لم يصبهذلك فقال:قال لى جبرئيل،و هذا جبرئيل.[189]و بلكه در پارهاى از روايات آمده است كه جبرئيل هيچگاهبدون اجازه قبلى نزد رسول خدا«ص»نمىآمد،و هرگاه نيز كه اجازه ميگرفت هنگام ورود با كمال ادب و مانند بندهاى درحضور آنحضرت جلوس ميكرد،كه اين هم متن آن حديث ديگركه شيخ صدوق(ره) در كتاب علل از امام صادق عليه السلامروايت كرده:
عن ابى عبد الله عليه السلام قال:كان جبرئيل اذا اتى النبىصلى الله عليه و آله قعد بين يديه قعدة العبد،و كان لا يدخل حتىيستاذنه.[190]
اكنون بنگريد«تفاوت ره از كجا است تا بكجا»و چهاندازه فرق است ميان روايات اهل سنت و روايات شيعه درمعرفى جبرئيل و رسول خدا«ص»و داستان وحى و ورود فرشتهوحى بر رسول خدا«ص»؟و خود قضاوت كنيد!
و اين نيز حديث ديگرى در اين باره كه عياشى در تفسير خودآنرا از زراره از امام صادق عليه السلام روايت كرده است.
«عن زرارة قال:قلت لابي عبد اللهعليه السلام:كيف لم يخف رسول الله صلى الله عليهو آله فيما ياتيه من قبل الله ان يكون ذلك مما ينزغ به الشيطان؟قال:فقال:ان الله اذا اتخذ عبدا رسولاانزل عليه السكينة و الوقار،فكان ياتيه من قبل اللهعز و جل مثل الذى يراه بعينه».
زرارة گويد:به امام صادق عليه السلام عرضكردم:چگونهرسول خدا«ص»در آنچه بر او از سوى خدا نازل مىگشتترس آنرا نداشت كه از وساوس شيطان باشد؟امامعليه السلام فرمود: براستى كه خدا هرگاه بندهاى را بهرسالت انتخاب مىكند آرامش و وقار خود را بر او فرومىفرستد،بدانگونه كه هر چه از جانب خداى عز و جل براو نازل گردد همانند چيزى است كه به چشم خودمىبيند...[191]
در اين حديث اين مطلب كه رسول خدا«ص»در موردوحى الهى هيچگونه شك و ترديدى بخود راه نميدهد مسلم فرضشده و علت آنرا زرارة مىپرسد؟
و اين هم روايتى درباره ماجراى بعثت رسول خدا«ص»كهچون راوى و سندى ندارد چندان معتبر نيست ولى ناقل آن مرحومابن شهر آشوب است كه در مناقب آنرا روايت كرده كه ميگويد:
و روى انه نزل جبرئيل على جياد اصفر و النبى صلى الله عليه و آله بين على عليه السلام و جعفر،فجلسجبرئيل عند راسه،و ميكائيل عند رجله،و لم ينبهاهاعظاما له،فقال ميكائيل:الى ايهم بعثت؟قال:الىالاوسط،فلما انتبه ادى اليه جبرئيل الرسالة عن اللهتعالى،فلما نهض جبرئيل ليقوم اخذ رسول اللهصلى الله عليه و آله بثوبه ثم قال:ما اسمك؟قال:
جبرئيل،ثم نهض النبى صلى الله عليه و آله ليلحقبقومه فما مر بشجرة و لا مدرة الا سلمت عليه و هناته،ثمكان جبرئيل ياتيه و لا يدنو منه الا بعد ان يستاذن عليه،فاتاه يوما و هو باعلى مكة فغمز بعقبه بناحية الوادىفانفجر عين فتوضا جبرئيل،و تطهر الرسول،ثمصلى الظهر و هى اول صلاة فرضها الله عز و جل،و صلىامير المؤمنين عليه السلام مع النبى صلى الله عليه و آله،و رجع رسول الله صلى الله عليه و آله من يومه الى خديجةفاخبرها،فتوضات و صلت صلاة العصر من ذلكاليوم[192]
-و روايتشده كه جبرئيل بر اسبى زرد رنگ(و يا درمكانى بنام جياد)بر آنحضرت نازل گشت و رسول خدا«ص»ميان على عليه السلام و جعفر خفته بود،پسجبرئيل در كنار سر آنحضرت نشست و ميكائيل در كنارپاى او و بخاطر عظمت و بزرگى آنحضرت وى را بيدارنكردند، ميكائيل گفت:بسوى كداميك از اينان مبعوثگشتهاى؟گفت:به اين كه در وسط خفته!و چون رسولخدا«ص»از خواب بيدار شد جبرئيل رسالتخداى تعالىرا به آنحضرت ابلاغ كرد،و چون جبرئيل خواست كهبرخيزد رسول خدا«ص»جامهاش را گرفت و بدو گفت:
نام تو چيست؟گفت:جبرئيل،آنگاه رسول خدا برخاستتا به قوم خود ملحق شود كه به هيچ درخت و سنگىنمىگذشت جز آنكه بر او سلام كرده و مژدهاش ميدادند.
و پس از آن جبرئيل نزد او ميآمد ولى به آنحضرت نزديكنمىشد تا از وى اذن بگيرد پس روزى در حالى كه رسولخدا«ص»در بالاى مكه بود بنزد وى آمد و در گوشهاى ازآن وادى جائى از زمين را فشار داد و چشمهاى پديدار شد وجبرئيل وضوء گرفت و رسول خدا«ص»نيز تطهير كردآنگاه نماز ظهر را خواند،و آن نخستين نمازى بود كهخداى عز و جل فرض كرد،و امير المؤمنين عليه السلام نيز باآنحضرت نماز خواند،و رسول خدا«ص»در همان روزبنزد خديجة بازگشت و جريان را به او خبر داد و او نيز وضوء ساخته و نماز عصر را در همان روز خواند...
و از روايت ابن ابى الحديد در شرح نهج البلاغه كه درداستان مجاورت رسول خدا«ص»در غار«حراء»ميگويد:
«...حتى جاءت السنة التى اكرمه الله فيها بالرسالة فجاور فىحراء شهر رمضان و معه اهله: خديجة و على بن ابيطالب و خادم لهم،فجاءه جبرئيل بالرسالة...»[193]
معلوم ميشود كه على عليه السلام و خديجة نيز در ماجراىنزول وحى و بعثت و در غار حراء همراه رسول خدا؟«ص» بودهاند...
ولى سند حديث و مصدر آنرا متاسفانه نقل نكرده،وهمين قدر در آغاز آن گفته:«و قد ورد فى الكتب الصحاح».
شريعت قبل از بعثت
بحث پايانى اين بخش:
در پايان بحث از ماجراى بعثت رسول خدا(ص)-طبقوعدهاى كه داديم-لازم است مقدارى هم درباره شريعت و آئينى كه رسول خدا(ص)قبل از بعثت از آن پيروى ميكرده بحثشود، زيرا اين مطلب از نظر تاريخ مسلم است كه:
اولا-رسول خدا(ص)در تمام دوران زندگى قبل از بعثتخود،لحظهاى در برابر بتها پرستش نكرد،و از آئين مشركين وبتپرستان و سنتها و مراسم شركآلود و غلط ايشان پيروى نكرد،و از«اكل ميته»و ذبائحى كه نام خدا بر آنها ذكر نشده بودنمىخورد،و اينكه در صحيح بخارى و مسند احمد بن حنبل آمدهاست كه گويند:
براى رسولخدا(ص)سفره غذائى حاضر كردند،و زيد بنعمرو بن نفيل[194] را نيز بر سر آن سفره خواندند،ولى زيد از حضور برسر آن سفره خوددارى كرده گفت:
«انا لا آكل مما تذبحون على انصابكم،و لا آكل الا ما ذكر اسمالله عليه»
من از آنچه شما بر بتهاى خود ذبح ميكنيد نمىخورم و جز آنچه را نامخدا بر آن برده شده نخواهم خورد.و در نقل احمد بن حنبل هست كهرسول خدا(ص)بر سر سفرهاى با سفيان بن حارث غذا ميخورد وزيد از آنجا عبور كرد و آن دو او را به خوردن دعوت كردند و او چنين پاسخى داد...[195]مخدوش و غير قابل قبول است و از اينرو خود اهل سنت وآنها كه صحيح بخارى را صحيحترين كتابهاى حديثى ميدانندنتوانستهاند آنرا بپذيرند و در صدد توجيه برآمده كه از آنجملهسهيلى در كتاب«الروض الانف»گويد:
«كيف وفق الله زيدا الى ترك ما ذبح على النصب و ما لم يذكراسم الله عليه و رسوله(ص)كان اولى بهذه الفضيلة فى الجاهليةلما ثبت من عصمة الله تعالى له»[196]يعنى چگونه خداوند به زيد اين توفيق را عنايت كرد كه از خوردنذبحى كه براى بتها ذبح شده و يا نام خدا بر آن جارى نشده بود خوددارىكند،ولى به رسول خدا چنين توفيقى نداد،با اينكه رسول خدا(ص) بهچنين فضيلتى سزاوارتر بود بخاطر عصمتى كه از سوى خداى تعالىداشت:
و آنگاه درصدد پاسخ و توجيه برآمده و گويد:
«ليس فى الرواية انه قد اكل من السفره و بان شرع ابراهيم انما جاء بتحريمالميتة لا بتحريم ما ذبح لغير الله تعالى فريد امتنع عن اكل ما ذبح لغير الله براى رآهلا بشرع ما تقدم»
يعنى-در روايت نيامده كه آنحضرت از آن سفره چيزى خورد،و از اين گذشتهشرع ابراهيم ميته را حرام كرده بود نه آنچه را كه نام خدا بر آن جارى نشده بود،و ازاينرو زيد طبق راى خود از خوردن آن غذا خوددارى كرد نه بخاطر شريعت گذشته.
ولى براى خواننده محترم روشن است كه اين پاسخ نميتوانداشكال و شبهه را از ذهن انسان رفع كند و بهتر آن است كه اصلحديث را كه بگفته ايشان بر خلاف دليلهائى است كه عصمترسول خدا(ص)را ثابت كرده مردود بدانيم و آنرا نپذيريم.
و همچنين حديث«استلام اصنام»-دست و صورت ماليدنبه بتها بعنوان تبرك و احترام-كه در روايات ايشان آمده[197] وروايات ديگرى كه حكايت از مشاركت آنحضرت در مراسمشركآميز آنها ميكند همگى مردود و مخالف با مبانى و اصول خودآنها در باب نبوت آن بزرگوار است.
ثانيا از نظر تاريخ مسلم است كه آنحضرت قبل از بعثتعبادتهائى از قبيل نماز و روزه و طواف و حج و عبادتهاى ديگرىانجام ميداده چنانچه در حديث عايشه و ديگران در ماجراى بعثتاين جمله بود كه:
«فكان يخلو بغار حراء فيتحنث فيه»
و«تحنث»را به«تعبد»معنا كرده بودند.
و مرحوم فتال نيشابورى در روضة الواعظين گفته:
«رسول خدا(ص)از اول تكليف روزه ميگرفت و نمازمىگذارد،بعكس آنچه در ميان قوم معمول بود و چون به سنچهل سالگى رسيد خداوند بوسيله جبرئيل او را مامور به ابلاغرسالت فرمود...»[198]و اكنون با توجه به اين دو مقدمه اين بحث پيش آمده كه آيارسول خدا(ص)در پيروى از مرام مقدس توحيد و عمل بهدستورات و اعمال دينى تابع چه شريعتى بوده؟آيا شريعت انبياءگذشته و يا شريعتخود يعنى شريعت مقدس اسلام كه بعدامامور به ابلاغ و اظهار آن گرديد...و در آن وقت تنها خودآنحضرت مامور به پيروى و انجام اعمال آن بود...
و بنابر آنچه گفته شد تذكر اين نكته در اينجا لازم است كهبه نظر نگارنده طرح اين بحث بنحوى كه در كتابهاى دانشمنداناسلامى اعم از دانشمندان شيعه و اهل سنت-آمده خالى از نوعىتسامح و بىدقتى نيست زيرا آن مسئله را به اين نحو و با اينعبارت طرح كرده و گفتهاند:
«اعلم ان علماء الخاصه و العامه اختلفوا فى ان النبى(ص)
هل كان قبل بعثته متعبدا بشريعته ام لا...»[199]و يا اين عبارت كه از يكى از دانشمندان بزرگ اهل سنتاست كه ميگويد:
«و قد اختلف العلماء فى تعبده قبل البعثه هل كان على شرع ام لا؟»[200]يعنى علماء اختلاف دارند در اينكه تعبد و انجام عبادتهاى آنحضرت پيش ازماجراى بعثت آيا بر طبق شرعى از شرايع بوده يا نه؟
و وجه تسامح و بىدقتى همين است كه اعمال و عبادات آنبزرگوار بطور مسلم بر طبق شريعتى انجام ميشده كه آن شريعتياشريعت پيمبران گذشته بوده و يا شريعتخود آنبزرگوار...
و شايد مرحوم علامه(ره)در شرحى كه بر مختصر ابن حاجبنگاشته و عبارت آنرا مرحوم مجلسى در بحار الانوار نقل كردهمتوجه اين مطلب بوده كه بحث را اينگونه مطرح فرموده:
«اختلف الناس فى ان النبى(ص)هل كان متعبدا بشرع احد من الانبياءقبله قبل النبوه ام لا... »[201]كه براى اهل تحقيق روشن است كه اين عبارت از آنتسامح و اشكال خالى است و بهر صورت مسئله آنقدر مهم نيستكه بيش از اين مقدار وقتشما را بگيريم و اين مقدار هم از باب تذكر بنظر لازم آمد.و بهتر آن است كه به اصل بحث بازگرديم وبحث را اينگونه طرح كنيم كه:آيا رسول خدا(ص)قبل از بعثتتابع چه شريعتى از شريعتهاى الهى بوده؟
جمعى معتقدند كه آنحضرت تابع شريعتهاى پيمبران قبل ازخود بوده؟و گروهى نيز معتقدند كه تابع شريعتخود يعنىشريعت اسلام بوده،با اين توضيح كه در آنزمان بدان حضرتوحى ميشد و به اصطلاح«نبى»بود،و موظف بود بدانچه بر اووحى ميشد بدان عمل كند،ولى«رسول»نبود و وظيفه نداشتآنها را بديگران ابلاغ كند،تا سن چهل سالگى كه بهمنصب رسالت مفتخر گرديد و موظف شد اين آئين مقدس رابديگران نيز ابلاغ كند.
گروه اول نيز كه عقيده دارند آنحضرت تابع شريعتهاىپيمبران قبل از خود بوده درباره آن شريعت و آن پيامبراختلاف نظر دارند و چهار نظريه درباره آن شريعت ذكر شده:
1-شريعت نوح عليه السلام2-شريعت ابراهيم عليه السلام3-شريعت موسى عليه السلام4-شريعت عيسى عليه السلامو در اينجا نظريه پنجمى هم ابراز شده و آن اين است كهگفتهاند: هر چه نزد آنحضرت ثابتشده بود كه شريعت است از آنپيروى كرده و بدان عمل ميكرد و پيرو شريعت مخصوصى نبود.وبنظر ميرسد غرض ورزى و دستسياست بازان و قصهپردازان يهودو نصارى هم در اين مسئله راه يافته باشد و براى اثبات اينكهشريعت اسلام پيرو همان شرايع يهود و نصارى است ورسول خدا(ص)نيز تابع موسى و عيسى بوده به اين بحث دامنزده و احيانا اظهار نظرهائى كرده باشند زيرا آنها كه باكنداشتند ابراهيم عليه السلام را يهودى يا نصرانى بخوانند هيچباكى نداشتند كه رسولخدا(ص)و سلاله ابراهيم عليه السلام رايهودى و يا نصرانى بدانند!و بهر صورت هر يك از دو دسته براىمدعاى خود دليلهائى ذكر كردهاند و دانشمندان نيز آنها را دركتابهاى خود بتفصيل نقل كردهاند كه فشردهاى از آنرا ميتوانيددر بحار الانوار مجلسى(ره)بخوانيد[202] و بنظر ما آنچه در مياندليلهاى دسته اول(يعنى آنها كه گفتهاند رسول خدا تابعشريعتهاى قبل از خود بوده) مهم و قابل بحث ميباشد چند آيهقرآنى است و بقيه گفتارها اجتهادات و يا روايات ضعيفى استكه از نقل آنها صرفنظر ميكنيم.و به نقل همان آيات اكتفامىنمائيم:
1-آيه 90 از سوره انعام است كه خداى تعالى پس از ذكرنام جمعى از پيمبران چون ابراهيم و فرزندان آن بزرگوار فرمايد:
/اولئك الذين هداهم الله فبهداهم اقتده/آنها هستند كه خداوند ايشانرا هدايت و راهنمائى فرمود،و تو نيز ازهدايت آنها پيروى كن...
و پاسخى كه از استدلال به اين آيه داده شده آن است كهمنظور از اين هدايت و پيروى از آن همان اصول مورد اتفاق همهاديان است نه فروع شرعيه زيرا پر واضح است كه فروع در اديانگذشته مورد اختلاف بوده...
نگارنده گويد:مؤيد اين پاسخ نيز همان نزول آيه است كهپس از بعثت رسول خدا(ص)نازل گشته و ميتوان گفت:اين آيهربطى به بحث ما كه بحث از شريعت رسول خدا(ص)قبل ازبعثت ميباشد ندارد...
و از همين پاسخ مىتوان پاسخ استدلال به آيات ديگرى را نيزكه در اينباره شده است دانست مانند آيه:
/شرع لكم من الدين ما وصى به نوحا و الذى اوحينا اليك و ماوصينا به ابراهيم و موسى و عيسى،ان اقيموا الدين و لا تفرقوا فيهكبر على المشركين ما تدعوهم اليه.../[203] كه با توجه به صدر و ذيل آيه بخوبى روشن ميشود كه منظور همان اصول عقايدى است كهدر همه اديان بوده است...
و آيه شريفه/ثم اوحينا اليك ان اتبع ملة ابراهيم حنيفا.../[204]كه منظور از پيروى«ملة ابراهيم»همان اصول عقليه است نهفروع شرعيه،بدليل آيه ديگرى كه فرموده:/و من يرغب عنملة ابراهيم الامن سفه نفسه/[205]و پر واضح است كه بسيارى از فروع شرعيه آئين ابراهيم نسخشده و اگر منظور از«ملة ابراهيم»همه اصول و فروع بود با توجهبه اين آيه نسخ آنها جايز نبود...
و آيه:/انا اوحينا اليك كما اوحينا الى نوح و النبيين.../[206]و بخصوص آيه اخير كه ظاهرا مربوط به اصل مسئله وحى وكيفيت آن است و ربطى به مسئله مورد بحث ما ندارد...
و اما دليل گروه ديگر كه گفتهاند:رسول خدا(ص)پيروشريعت و آئين خود يعنى آئين مقدس اسلام بوده روايات بسيارىاست كه برخى از آنها صراحت در اين مطلب دارد و از برخى با توجه به روايات و شواهد ديگر استفاده مطلب از آنها ميشود كه ازدسته نخست رواياتى است كه صراحت دارد بر اينكهرسول خدا(ص)قبل از بعثت نيز«نبى»و پيامبر بوده.
1-مانند روايت مشهورى كه در كتابهاى شيعه و اهل سنتآمده كه رسول خدا(ص)فرمود:
«كنت نبيا و آدم بين الروح و الجسد»[207]من پيامبر بودم در وقتى كه آدم ميان روح و بدن بود. ..
و در برخى از كتابها اين گونه نقل شده كه فرمود:«كنتنبيا و آدم بين الماء و الطين»:و براى فهم بهتر اين استدلال بايداين مطلب را نيز اضافه كرد كه بعثت پيمبران الهى كه برتر وخاتم آنها پيامبر بزرگوار اسلام بوده است مراحل و درجاتى داشته-چنانچه از روايات نيز استفاده ميشود-كه يكى از آن مراحل«نبوت»است و اين مرحله قبل از مرحله رسالت بوده و مرحلهنبوت آن بزرگواران مرحلهاى بوده كه از طريق فرشتگان و يا درخواب و يا از طريق الهام به آنها وحى ميشده و دستورات و ياخبرهائى از جانب خداى تعالى به ايشان داده مىشد كه مامور بهعمل بدان ميشدند ولى مامور به ابلاغ و رساندن آنها بديگراننبودند و در اين مرحله آنها«نبى»بودند نه رسول و براى درك بيشتر اين مطلب به روايات زير توجه كنيد كه در باب«طبقات الانبياء و الرسل و الائمة»از كتاب شريف كافى وجاهاى ديگر نقل شده مانند اين روايت كه كلينى(ره)بسند خوداز زيد شهام روايت كرده كه گويد:از امام صادق عليه السلامشنيدم كه فرمود:«ان الله تبارك و تعالى اتخذ ابراهيم عبدا قبل انيتخذه نبيا و ان الله اتخذه نبيا قبل ان يتخذه رسولا و ان الله اتخذهرسولا قبل ان يتخذه خليلا و ان الله اتخذه خليلا قبل ان يجعله امامافلما جمع له الاشياء قال:انى جاعلك للناس اماما»[208]براستى كه خداى تعالى ابراهيم را به بندگى خويش برگرفت پيش ازآنكه به نبوت برگيرد،و خداى تعالى او را به نبوت خويش برگرفت پيشاز آنكه به رسالت برگيرد،و به رسالت برگرفت پيش از آنكه بدوستى خودبرگيرد،و به دوستى برگرفت پيش از آنكه به امامت برگيرد و چون همهاينها را براى او گردآورد فرمود«من تو را براى مردم امام قرار دادم»
و نيز بسندش از زراره روايت كرده كه گويد:از امام باقرعليه السلام معناى آيه شريفه«و كان رسولا نبيا»و فرق ميان«رسول»و«نبى»را پرسيدم و آنحضرت در پاسخ من فرمود:
«النبي الذي يرى في منامه و يسمع الصوت و لا يعاين الملك و الرسولالذى يسمع الصوت و يرى فى المنام و يعاين الملك...»[209] و نبى كسى است كه در خواب(فرشته را)بهبيند و صداى(او را)بشنود ولىبه عيان فرشته را نبيند و رسول كسى است كه صدا را بشنود و در خوابببيند و در عيان نيز او را مشاهده كند.
و بسندش از امام صادق عليه السلام روايت كرده كه فرمود:
«الانبياء و المرسلون على اربع طبقات،فنبى منبا فى نفسه لا يعدوغيرها و نبى يرى فى النوم و يسمع الصوت و لا يعاينه فى اليقظه و لميبعث الى احد...»[210] پيامبران و رسولان بر چهار طبقه هستند گاهى«نبى»است كه تنها به او خبر رسيده و از او بديگرى تجاوز نكند، وگاهى«نبى»است كه در خواب ببيند و صدا را بشنود و در بيدارىنهبيند و بسوى ديگرى هم مبعوث نشده...
و روايت ديگرى كه از يزيد كناسى روايت كرده كه گويد:
از امام باقر عليه السلام پرسيدم:آيا عيسى بن مريم در آنهنگام كهدر گهواره سخن فتحجتخداى تعالى بر مردم زمان خود بود؟
امام عليه السلام در جواب من فرمود:
«كان يومئذ نبيا حجة لله غير مرسل،اما تسمع لقوله تعالى حينقال انى عبد الله آتانى الكتاب و جعلنى نبيا»[211]وى در آنروز«نبى»و حجتى بود از سوى خدا ولى«مرسل»و فرستاده بسوى كسى نبود،آيا اين گفتار خداى تعالى را نشنيدهاىآنهنگام كه عيسى گفت«من بنده خدايم كه كتاب بمن داده و مرا«نبى»قرارم داده».و از روايت اخير و استشهاد به آيه قرآنىبخوبى معلوم ميشود كه مقام نبوت مقامى است كه ممكن استبه پيمبران در گهواره نيز داده شود چنانچه به عيسى عليه السلامداده شد...[212] و بخصوص با توجه به رواياتى كه خداوند هيچفضيلت و كرامت و معجزهاى به پيامبرى از پيمبران خود عطانفرمود جز آنكه آنرا به رسول خدا(ص)نيز عطا فرمود مانند روايتمفصلى كه از ارشاد القلوب ديلمى نقل شده كه امير المؤمنينعليه السلام بمردى يهودى كه در اينباره سئوال كرد فرمود:
«فو الله ما اعطى الله عز و جل نبيا و لا مرسلا درجة و لا فضيلةالا و قد جمعها لمحمد(ص)و زاده على الانبياء و المرسليناضعافا...»[213]بخدا سوگند كه خداى عز و جل به هيچ نبى و مرسلى درجه و فضيلتىعطا نفرمود،جز آنكه آنرا براى حضرت محمد(ص)گرد آورده و بلكه چند برابر آنها افزوده است...
2-دليل دوم،سخن امير المؤمنين عليه السلام است در«خطبه قاصعه»كه در نهج البلاغه و كتابهاى ديگر از آنحضرتنقل شده كه درباره رسول خدا(ص)فرمود:
«و لقد قرن الله به(ص)من لدن ان كان فطيما اعظم ملك منملائكته يسلك به طريق المكارم و محاسن اخلاق العالم ليله و نهاره»
خداى تبارك و تعالى از لحظهاى كه پيغمبر را از شير گرفتندبزرگترين فرشته از فرشتگان خود را قرين او فرمود تا اخلاق نيكو و صفاتپسنديده را به وى بياموزد...و معناى تعليم فرشته جز همان نبوت چيزديگرى نيست.
و در چند روايت در اصول كافى آمده كه منظور از«روح»
در آيات سوره شورى و اسراء يعنى آيه شريفه/و كذلك اوحينااليك روحا من امرنا/[214]و آيه/يسئلونك عن الروح قل الروح منامر ربى/[215] همين فرشته بوده،كه يكى از آنها روايت زير استكه كلينى بسند خود از ابى بصير روايت كرده كه گويد:از امامصادق عليه السلام تفسير«روح»را در آيه«يسئلونك عن الروح»
پرسيدم و آنحضرت فرمود:«خلق اعظم من جبرئيل و ميكائيل،كانمع رسول الله(ص)و هو مع الائمه و هو من الملكوت»[216]يعنى اين روح،خلقى است از مخلوقات خدا بزرگتر از جبرئيل وميكائيل كه بهمراه رسول خدا(ص)بوده و همراه امامان نيز هست و او ازعالم ملكوت(و مجردات و فرشتگان)است.و در روايتى كه صفار دركتاب بصائر الدرجات روايت كرده اينگونه است كه امام صادقعليه السلام فرمود:
«ان الروح خلق اعظم من جبرئيل و ميكائيل،كان معرسول الله(ص)يسدده و يرشده و هو مع الاوصياء من بعده».
و بلكه در پارهاى از روايات آمده كه«روح القدس»كهنامش در قرآن كريم و در روايات آمده نام همين فرشته بود نه نامجبرئيل و نام جبرئيل روح الامين است كه در قرآن كريم نيزآمده است.
نگارنده گويد:با توجه بدانچه ذكر شد بنظر ميرسد اين قولدوم نزديكتر به ذهن و اولى به پذيرفتن و قبول باشد و از نظر عقلو نقل مانعى براى پذيرفتن آن بنظر نميرسد و از آنجا كه اين بحثچندان رابطهاى با بحث تاريخى ما نيز ندارد بهمين مقدار اكتفاكرده و براى تحقيق بيشتر شما را بكتابهاى كلامى و حديثىديگرى كه بتفصيل در اينباره بحث كردهاند ارجاع داده و بدنبالبحث تاريخى خود باز ميگرديم.
پىنوشتها:
140. بحار الانوار ج 18 ص 271-381 و سيرة المصطفى ص 103 و الصحيح من السيرة ج 1 ص 156 و سيرة النبوية ابن كثير ج 1 ص 391.
141. بحار الانوار ج 18 ص 190 و سيرة النبوية ابن كثير ج 1 ص 393.
142. عيون اخبار الرضا عليه السلام ص 361.بحار الانوار ج 18 ص 190.
143. سيرة النبوية ابن كثير ج 1 ص 392.
144. بحار الانوار ج 18 ص 190 و ص 204-205 سيرة النبوية ابن كثير ج 1 ص 392.
145. بحار الانوار ج 18 ص 190 و تاريخ الخميس ج 1 ص 280 و 281.
146. سيرة النبوية ابن كثير ص 392.
147. سيرة النبوية ابن كثير ص 392.
148. بحار الانوار ج 18 ص 189 و 190.
149. سوره بقره آيه 185،البته آيات ديگرى هم مانند آيه/انا انزلناه فى ليلة القدر/و/انا انزلناه فى ليلة مباركة/درباره تاريخ نزول قرآن وجود دارد ولى صراحتى درمورد نزول آن در ماه رمضان ندارد...
150. در المنثور ج 1 ص 189.
151. الاتقان ج 1 ص 69.
152. خواب خوب جزئى از هفتاد جزء نبوت است.
153. و در آغاز كار وحى را در خواب ميديد و اين جريان ششماه طول كشيد،سپس فرشته را در بيدارى مشاهده كرد...
154. الاتقان ج 1 ص 70-71.
155. سيره نبويه ابن كثير ج 1 ص 388.
156. الصحيح من السيرة ج 1 ص 194.
157. الميزان ج 2 ص 12-28.
158. صحيح بخارى-با شرح كرمانى ط بيروت-ج 1 ص 29-40-و ج 24-از همين چاپ-ص 94.و نظير همين روايت در صحيح مسلم ج 1 ص 97 و تاريخ طبرى ج 2 ص47 و كتابهاى ديگر نيز نقل شده.
159. تهذيب التهذيب ج 9 ص 450.
160. شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد ج 4 ص 63.
161. قاموس الرجال ج 6 ص 300.
162. شرح كرمانى از صحيح بخارى ج 1 ص 30-31.
163. شرح صحيح مسلم(حاشيه ارشاد السارى)چاپ مصر ج 1 ص 44.
164. اسد الغابة ج 5 ص 504.و الاصابة ج 4 ص 349.
165. ارشاد السارى ج 1 ص 21.
166. براى اطلاع از متن كامل اين روايت به سيرة النبوية ابن كثير ج 1 ص 398 مراجعه كنيد.
167. سيرة النبوية ابن كثير ج 1 ص 412-413.
168. سيرة النبوية ابن كثير ج 1 ص 405.
169. سيره ابن هشام ج 1 ص 234.
170. سيرة النبوية ابن كثير ج 1 ص 406.
171. براى اطلاع بيشتر مىتوانيد به كتابهاى البداية و النهاية ج 3 ص 15 به بعد وتاريخ طبرى ج 2 ص 50 به بعد و تاريخ يعقوبى ج 2 ص 23 و صحيح بخارى ج 6ص 200 و عيون الاثر ج 1 ص 83 و اسباب النزول ص 11 و عيون الاثر ج 1ص 82 و سيرة قاضى دحلان ج 1 ص 83 و سيرة حلبيه ج 1 ص 244 به بعد مراجعهنمائيد.
172. جالب و خندهدار است كه از برخى دانشمندان اهل سنت نقل شده كه همين ماجرا را دليل بر جواز تكليف به ما لا يطاق دانسته و بدان استدلال كردهاند! (الصحيح من السيره ج 1 ص 224).
173. سوره نجم آيه 10.
174. سوره فصلت آيه 6.
175. سوره نساء آيه 163.
176. صحيح بخارى بشرح كرمانى ج 1 ص 35.
177. همين مصدر ص 36.
178. سيره ابن هشام ج 1 ص 238-239.
179. اين مطلب هم جالب و در خور توجه است كه اينگونه روايات همگى به خاندان زبير باز ميگردد،و ميدانيم كه زبير برادرزاده خديجه بوده،و خاندان زبير گوياسعى داشتهاند براى خويشان و نياكان خود به راست و يا بدروغ فضيلتهائى ذكر كنند،چنانچه در بحث از سند اين حديث گفتيم.
180. سوره سجده آيه 24.
181. سوره نجم آيه 10-12.
182. تفسير كشاف ج 4 ص 420.
183. عيون الاثر ج 1 ص 83.
184. عيون الاثر ج 1 ص 83.
185. التمهيد ج 1 ص 50.
186. مجمع البيان ج 10 ص 384.
187. التقريب نووى ص 3(مطبوع در مقدمه شرح صحيح بخارى كرمانى چاپ بيروت).
188. نهج البلاغه خطبه 190.
189. بحار الانوار ج 18 ص 268 و اين هم پاسخى است به برخى از اهل سنت كهخواستهاند روايت عايشه را توجيه كرده و آن حالت رسول خدا«ص»را كه در آنحديث آمده با روايات ديگرى كه در اين باره رسيده كه چون وحى بر آن حضرت نازلميشد حالت غش او را ميگرفت...و اين هم حديث ديگرى در اين باره كه در كتابتوحيد صدوق(ره)(ص 102)آمده:
«...عن عبيد بن زرارة،عن ابيه قال:قلت لابى عبد الله عليه السلام:جعلت فداكالغشية التى كانت تصيب رسول الله صلى الله عليه و آله اذا نزل عليه الوحى؟قال:
فقال ذلك اذا لم يكن بينه و بين الله احد،ذاك اذا تجلى له،قال:ثم قال:تلكالنبوة يا زرارة،و اقبل يتخشع».
190. علل الشرايع ص 14.
191. تفسير عياشى ج 2 ص 201.
192. مناقب ج 1 ص 45.
193. شرح نهج البلاغه ج 13 ص 208-ط جديد-.
194. زيد بن عمرو بن نفيل از حنفاء بوده است كه در گذشته بتفصيل در مقالهاى جداگانهشرح حالش را ذكر كرديم.
195. الصحيح من السيره ج 1 ص 158.
196. الروض الانف ج 1 ص 256.
197. الصحيح من السيره ج 1 ص 160.
198. بنقل از كتاب جنه الماواى قاضى طباطبائى.
199. بحار الانوار ج 18 ص 271.«
200. سيرة النبوية ابن كثير ج 1 ص 391.
201. بحار الانوار ج 18 ص 271.
202. بحار الانوار ج 18 ص 271-281.
203. سوره شورى آيه 13.
204. سوره نحل آيه 123.
205. سوره بقره آيه 130.
206. سوره نساء آيه 163.
207. الغدير ج 9 ص 287،بحار الانوار ج 18 ص 278.
208. الاصول من الكافى باب طبقات الانبياء و الرسل و الائمة ج 2.
209. الاصول من الكافى باب الفرق بين الرسول و النبى و المحدث ج 1.
210. الاصول من الكافى باب طبقات الانبياء و الرسل.
211. بحار الانوار ج 18 ص 278.
212. در ميان پيمبران الهى پيغمبران ديگرى نيز بودهاند كه در كودكى و نوجوانى به مقامنبوت رسيدهاند مانند عيسى كه خداوند دربارهاش فرمود«و آتيناه الحكم صبيا»و يوسفكه خداوند دربارهاش فرمود«و اوحينا اليه لتنبئنهم بامرهم هذا»و بگفته بسيارى از مفسرانمنظور از اين وحى،وحى نبوت بوده.
213. بحار الانوار ج 16 ص 341.
214. سوره شورى آيه 52.
215. سوره اسرى آيه 85.
216. بحار الانوار ج 18 ص 256.
منبع: تاريخ تحليلىاسلام ،ج2 ،فصل نهم
