اخلاق و دین

اخلاق و دین از ابتدای زندگی آدمی همواره از موضوعاتی بوده­اند که نقش هدایتگری در رفتارهای وی داشته و از این جهت پیوسته در زندگی انسانی نقش تاثیرگذاری را ایفا نموده­اند. در رابطه تاریخی این دو تردیدی نیست و در هر دینی بخش قابل توجهی از متون، توصیه­ها و توجهات آن دین را مسائل و موضوعات اخلاقی تشکیل داده است. از این نظر و از منظری درون دینی اخلاق بخش جدایی ناپذیری از ادیان مختلف به حساب می­آید. پس از شکل­گیری تفکر فلسفی در بشر این دو موضوع مسائل متعددی را در مباحث فلسفی پدید آوردند. دیر زمانی است که موضوع رابطه این دو اندیشه بسیاری از متفکران این دو حوزه را به خود جلب کرده و دیدگاه­های متفاوتی را نیز پدید آورده است.
در جهان اسلام این مسئله از نخستین و مهمترین مباحث کلامی­ای بود که مطرح شد. وجود دیدگاه­های مختلف در این حوزه از مباحث کلامی موجب پیدایش مبانی اخلاقی مختلقی نیز خواهد شد. اشاعره با تفسیر خاصی که از توحید و قدرت خداوند داشتند به انکار حسن و قبح ذاتی افعال روی آورند و در مقابل معتزله معتقد بودند که اگر حسن و قبح ذاتی افعال را انکار کنیم اصل عدالت خداوند ارزش و اهمیت خود را از دست می­دهد.[1] در غرب نیز فیلسوفانی نظیر سقراط و ارسطو که در اخلاق عینی­گرا بودند و ارزش­های اخلاقی را اموری عینی می­دانستند که عقل عهده­دار کشف آن­هاست و نه وضع و تقنیین در این باره، اخلاق را مستقل از دین به حساب می­آوردند. لیکن پس از ظهور مسیحیت برخی از متکلمین مسیحی نظیر آگوستین، آنسلم و آبلارد از اخلاق مبتنی بر دین دفاع کردند.[2] البته بعدا آکوئیناس که از متنقذترین متکلمین مسیحی است با پذیرش حقوق طبیعی بر استقلال اخلاق از دین تاکید داشت. وی تلاش می­کرد تا نظام اخلاقی یونانی را با اخلاق مسیحیت تطبیق دهد.[3]
در خصوص رابطه دین و اخلاق به طور كلی سه دیدگاه وجود دارد:‌ برخی قایل به تباین دین و اخلاقند، به این معنا كه این دو هیچ ارتباط منطقی و هیچ حوزه و قلمرو مشتركی ندارند. عده­ای نیز به اتحاد دین و اخلاق باور دارند كه طرفداران این دیدگاه معتقدند اخلاق همان دین است و بدون دین نمی­توان از اخلاق سخن گفت. دیدگاه رایج در این باره قایل به تعامل دین و اخلاق است.
میان اخلاق و دین می­تواند مناسبات مختلفی برقرار باشد که عمده ترین آن­ها عبارتند از:[4]‌
1- نیازمندی وجود شناختی اخلاق به دین: برخی از دیندارن گمان می­کنند که دین هیچ نوع وابستگی به اخلاق ندارد و در واقع این اخلاق است که کاملا به دین وابسته است. از نظر آنان وابستگی دین به اخلاق موجب محدودیت خداوند است که از نظر دینی به شدت مورد انکار قرار می­گیرد. در این صورت باید امر الهی را مرجع نهایی اخلاق دانست تا اقتدار مطلق خداوند محفوظ ماند. این دیدگاه تقریر­های مختلفی دارد که یکی از آن­ها که به نظریه امر الهی شناخته شده است. طرفداران نظریه امر الهی تعیین خوبی و بدی افعال و صفات را تنها به خواست و اراده خداوند نسبت می دهند. این دیدگاه مورد نقد عدلیه قرار گرفته است و از نظر آنان پیامدهای بسیاری را به همراه دارد که نمی­توان آن را پذیرفت.
2- نیازمندی معرفت شناختی اخلاق به دین: این نوع نیازمندی بیانگر این است که اخلاق در مقام کشف ارزش­های اخلاقی به دین نیازمند است. برخی از عدلیه که بر این باورند که به لحاظ وجودشناختی افعال و صفات به خودی خود و فی حد ذاته واجد خوبی و بدی بوده و حجیت آن­ها نیز ذاتی است و از این جهت اخلاق به لحاظ وجود شناختی وابستگی­ای به دین ندارد، اما به لحاظ معرفت شناختی برای شناخت دست کم بخش کثیری از ارزش­های اخلاقی نیازمند به شریعت و دین هستیم. بر طبق این نظر که مورد ادعای غالب علمای شیعه است حسن و قبح افعال ذاتی است اما شناخت آنها عقلی و نقلی است. عقلی و نقلی بودن ارزش ها به این معناست که می­توان از طریق عقل، کلی ترین و اصلی­ترین ارزش­ها را شناخت در حالی که ارزش­های فرعی با توجه به فرامین الهی قابل شناخت­اند. این گروه معتقدند که عقل و تجربه و روش های حسی، عقلی و تجربی در کشف همه خوبی ها و بدی­ها دچار نارسایی­های است که در بسیاری از موارد نیازمند یاری عامل متعالی­تری به نام دین می­باشد.
3- نیازمندی روانشناختی اخلاق به دین: گروهی بر این باورند که داوری­های اخلاقی به خودی خود برانگیزاننده و محرک آدمی در جهت انجام فعل اخلاقی نیستند. مطابق این دیدگاه انگیزه لازم برای انجام عمل اخلاقی تنها از طریق باورهای دینی تامین می شود. از سویی دیگر افرادی نیز مخالف این دیدگاه بوده و معتقدند انگیزه دینی اساسا انگیزه­ای اخلاقی نیست. امانوئل کانت از جمله فیلسوفان اخلاقی است که مخالف وابستگی روانشناختی اخلاق به دین است. وی اساس اخلاق را نه در طبیعت انسان و نه در فرامین الهی، بلکه در عقل عملی مطلق و کلی می­جوید و فعلی از نظر او باارزش است که برای رعایت قانون اخلاقی انجام شود.[5] وی مدعی است که برای آنکه قانون اخلاقی کلی و ضروری باشد باید از انواع غایات، سود طلبی­ها، عواطف، احساسات و لذت طلبی­ها مستقل باشد.
باید خاطر نشان ساخت که انسان­ها به لحاظ روحی و روانی و سعه وجودی در یک سطح قرار ندارند. برخی از چنان روح حقیقت طلبی­ای برخوردارند که صرف شناخت حق، میل و انگیزه عمل در آن­ها را نیز ایجاد می­کند اما از آن جا که خیل عظیمی از انسان­ها و یا حتی می­توان گفت اغلب انسان­ها علاوه بر شناخت حق بودن عملی، نیازمند آگاهی از فواید عمل بوده و نگاهی مصلحت جویانه و منفعت طلبانه نیز دارند، نیازمندی روانشناختی اخلاق به دین معنای مقبولی می­یابد. از سوی دیگر مردم اغلب از لحاظ اخلاقی ضعف دارند به این معنا که کاری را که می­دانند به لحاظ اخلاقی خوب است انجام نمی­دهند و کار بد را که نمی­خواهند مرتکب می شوند.[6] در این جاست که دین و باورهای دینی از هر دو جهت به کمک اخلاق می­آیند.
4- وابستگی عقلانیت اخلاق به دین: مقصود از وابستگی عقلانیت اخلاق به دین این است که بدون پذیرش دین و اعتقادات دینی اخلاقی بودن کار نامعقولی است. بدون دین چه دلیلی بر خوب بودن وجود دارد و چرا باید کار خوب کرد؟ مدعیان وابستگی عقلانیت اخلاق به دین در حقیقت معتقدند که کارهای اخلاقی باید قابل توجیه عقلانی باشند و بدون اتکا به دین و اعتقادات دینی در باب زندگی پس از مرگ و پاداش و جزای اخروی نمی­توان توجیه عقلانی درستی برای اخلاقی بودن به دست داد. در عین حال برخی معتقدند که بدون نیاز به دین و آموزه­های دینی نیز می­توان از داشتن نظامِ اخلاقی معقول سخن گفت. در این صورت پایبندی و التزام به دین شرط ضروری برخورداری از دیدگاهی اخلاقی نمی باشد و می­توان از اخلاق سکولار نیز توجیه معقولی به دست داد. ریشه این مسئله را باید در استقلال اخلاق از دین در تعریف مفاهیم خود جستجو کرد.[7] بسیاری معتقدند که می­توان مفاهیم اخلاقی خوب، بد، باید، نباید و ... را بدون نیاز به مفاهیم دینی تعریف و تحلیل کرد که در این صورت نیازی نیست تا خوب را به آنجه خداوند به آن فرمان می­دهد و بد را به آن چه خداوند از آن نهی کرده است تعریف کرد.[8] همین مسئله مبنایی در بنای اخلاق بر اساس و پایه عقل گردیده است که در بسیاری از موارد از نسبیت اخلاقی نیز رهایی می­یابد. این رویکرد به اخلاق در طول تاریخ، مکاتب اخلاقی عقلانی متعددی را نیز پدید آورده است.
5- نیازمندی غایت شناختی اخلاق به دین: یکی از اموری که در ارزش­گذاری افعال اخلاقی نقش مهم و تعیین کننده­ای دارد داشتن غایت و هدف اخلاقی ارزشمند است. هواداران اخلاق دینی معتقدند که هر چند می­توان برای حیات فردی اهدافی را تعقیب کرد، اما بدون فرض خدا و دین نمی­توانیم از غایتی جامع و فراگیر سخن گفت. بر طبق این دیدگاه دین در تعیین هدف ارزش­های اخلاقی نقش اساسی دارد و در این زمینه می­تواند خدمت ارزنده ای به اخلاق کند به طوری که اگر آموزه های دینی نباشند ارزش های اخلاقی غایت غالب و فراگیر نخواهند داشت. در غیر این صورت گرچه می­توان اهداف انسانی مثل خدمت به دیگران را هدف و غایت اخلاقی قرار گیرد اما این غایت متناسب با انسانی که از روحی جاودان و ماندگار برخوردار است و مخلوق خداوند بوده و همواره در محضر اوست نمی­باشد.
6- اخلاق و خداشناسی: در این بخش به وابستگی های دین به اخلاق پرداخته شده است که از جمله مسائل مطرح در این باره وابستگی دین به اخلاق در خداشناسی است. یکی از معروفترین دلایلی که متکلمین اسلامی بر ضرورت خداشناسی اقامه می کنند، دلیلی اخلاقی است که عبارت است از حکم اخلاقی عقل به وجوب شکر منعم. امروزه در کتب فلسفی دین از برهان اخلاقی به عنوان یکی از براهین خداشناسی یاد می­شود.[9]

........................................................

[1]. الجرجانی، السید الشریف، شرح المواقف، قم، بی تا، ج8 ص185- 188؛ سبحانی، حعفر، بحوث فی الملل و النحل، قم، لجنه اداره الحوزه العلمیه، 1370، ج 2، ص 278-279.
[2]. السدایر، مکین تایر، تاریخچه فلسفه اخلاق، ترجمه انشاءالله رحمتی، انتشارات حکمت، تهران، 1379، ص221-241.
[3] . See: Robert P. George, Natural Law, A companion to philosophy of religion, ed. Philip L. quien,1997, pp.460-465 & Tomas Aquinas, Ethics and natural law, in the philosophy of religion, ed. Michal Peterson and others, Oxford, 1996, PP. 545-547.[4]. فنایی، ابوالقاسم، دین در ترازوی اخلاق، تهران، موسسه فرهنگی صراط، 1384، فصل سوم و چهارم و صادقی، هادی، درآمدی بر کلام جدید، قم، نشر معارف، فصل دین و اخلاق [5]. کانت، امانوئل، بنیاد مابعدالطبیعه اخلاق، ترجمه حمید عنایت و علی قیصری، تهران، خوارزمی، 1369، ص 42.
[6]. دیوید مک ناوتن، بصیرت اخلاقی، ترجمه محمود فتحعلی، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1386، ص 191-213.
[7]. در این باره سه دیدگاه شهودگرایانه، غیرشناختی و تعریف گرایانه وجود دارد که برای مطالعه بیشتر ر. ک: ویلیام کی فرانکنا، فلسفه اخلاق، ترجمه هادی صادقی، قم، نشر طه، 1383 ص201-242.
[8]. تنها قائلین به نظریه امر الهی تعریف مفاهیم اخلاقی را به امر و نهی خداوند ارجاع می­دهند.
[9]. مصباح یزدی،‌ محمد تقی، فلسفه اخلاق، تحقیق و نگارش احمد حسین شریفی، تهران، نشر بین الملل، 1381، صص175-176
نویسنده : احمد دبيري
منبع: سایت پژوهشکده باقر العلوم